در مورد روزگار و زادگاه واقعی زرتشت اختلافات فراوانی وجود دارد. یکی از آخرین و دقیق‌ترین نظریات در این مورد که از چهار عنصر (1. اسناد و مدارک کتبی گواه بر حضور هندو آریایی های بدوی در سلطان نشین میتانی و دیگر سرزمین‌های جنوبی، 2. کشفیات باستان شناسی در علفزارهای آسیای میانه، 3. صور خیال موجود در گاتها (بخشی از اوستا که منسوب به خود زرتشت است)، 4. و کاربرد اصطلاحات ویژه مثل (مریه/ می‌ریا) در (ریگ ودا) و در اوستای متأخر، استفاده کرده است. روزگار زندگی زرتشت را میان1200 تا 1000 پیش از میلاد تخمین زده است و محل زندگی او را در استپ‌های آسیا در فرهنگی متعلق به عصر مفرغ دانسته است و به طور مشخص به جامعه‌ای شبیه به جامعة گاتایی که زرتشت تصویر کرده در علفزارهای آسیای میانه، در یک آبادی در شمال قزاقستان در خم رودخانة (سین تشته) در ایالت (چلیا بینسک) در جنوب علفزارهای ماوراء اورال رسیده است.[1]
در این تحقیق گسترده، ابتدا نظریات مختلفی که دربارة زمان زندگی و وطن زرتشت مطرح است، آورده شده و مورد نقد قرار گرفته است. دانش زبان شناسی متن‌های متعدد اوستا را متعلق به ایرانیان شرقی می‌داند. پس سرزمین‌های غربی مانند آذربایجان نمی‌تواند محل زندگی زرتشت باشد. هخامنشیان نیز احتمالاً حدود میانة سدة ششم پیش از میلاد کیش زرتشت را پذیرفته‌اند. لابد مانند پارسها با واسطة مغان، ماد با کیش زرتشت آشنایی پیدا کرده‌اند. پس متن‌های اوستای متأخر باید پیش از این تاریخ به صورت و شکل قطعی خود درآمده باشد تا از زبان و فرهنگ هخامنشی بی‌تأثیر باشد. از سوی دیگر بعضی از متن‌های اوستای متأخر، حاوی مطالبی هستند که شباهت بسیاری به مضامین (ریگ ودا) دارند، پس بایستی یادگار روزگار هندو ایرانیان بدوی باشند.
به این ترتیب برای روزگار زرتشت، زمانی نزدیکتر از 1000 پیش از میلاد را نمی‌توان پذیرفت. از طرف دیگر با توجه به تصویرهایی که زرتشت در منژه‌های خود دارد و به ارابه‌های چرخ دار و آلات فلزی اشاره کرده است. به طوری که گردونه و گردونه سواری از سرچشمه‌های صور خیال سروده‌های زرتشت شده و بی تردید یکی از علل کاربرد واژة (اسب) در ترکیب نام‌های خاص طائفة او از همین معنا ناشی می‌شده است، پس حوالی 1200 پیش از میلاد زمان مناسبی برای مرز پائین زمان زندگی او می‌تواند باشد.[2]
البته محققان دیگری[3] در مورد زمان و زادگاه زرتشت نظرات دیگری دارند، ولی به دلیل اینکه از آثار و کشفیات باستان‌شناسی، صور خیال موجود در گاتها و همچنین قرابتی که میان برخی اصطلاحات (اوستا) با (ریگ‌ودا) دارد در این گونه پژوهش‌ها، استفاده نشده است، به مفاد و دلایل آنها اشاره نمی‌شود. اگر چه سنت زرتشتی اعتباری که گاتها و اوستای متأخر دارد، دارا نیست، ولی در مورد رویدادهای زندگی زرتشت منبع دیگری در دست نیست.
با توجه به این نکته، سنت نقل می‌کند:که در سنّ پانزده سالگی به سلک روحانیون درآمد. در بیست سالگی بی‌رضایت پدر و مادر، خانة پدری را ترک گفت تا به سیر آفاق وانفس بپردازد؛ سرانجام در سن سی سالگی به وی حال مکاشفه دست داد و آئین خود را یافت.
در متون پهلوی آمده است که زرتشت به جمعی پیوسته بود که به هنگام (میدیو زرمی) می‌خواستند این عید بهاری را جشن بگیرند. سحرگاه (بنا به رسم کهن) به رودخانه می‌رود تا برای مراسم تهیة نوشابة هوم، آب بیاورد.[4] به دنبال تهیة پاک‌ترین آب در ژرفترین جای رود به آب می‌زند. هنگام بازگشت به کرانة رود سرشار از صفای عنصر آب پاک و تازه شده از لطافت سحرگاه بهاری، رویایی را مشاهده می‌کند. درکنار رود موجودی درخشنده را می‌بیند که جامه‌ای از نور بر تن دارد. آن موجود خود را (وهومنه) (بهمن) معرفی کرده و زرتشت را به پیشگاه اهورا مزدا و پنج امشا‌سپند دیگر راهنمایی می‌کند. در آن لحظه است که اهورامزدا او را به خدمت خویش می‌خواند و زرتشت به کار دین‌آموزی برگزیده می‌شود.[5]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. چکیدة تاریخ کیش زرتشت، مری بویس، ترجمة همایون صنعتی زاده.
2. زمان و زادگاه زرتشت، گراردو نیولی، ترجمه: سید منصور سید جمالی.
3. گزارش زادگاه زرتشت و تاریخ اساطیری ایران، جواد مفرد کهلان.
[1] . مری بویس، چکیدة تاریخ زرتشت، ترجمة همایون صنعتی زاده، انتشارات صفی علیشاه، چاپ اول، 1377، ص 52.
[2] . همان، فصل اول و دوم.
[3] . مفرد کهلان، جواد، گزارش زادگاه زرتشت و تاریخ اساطیری ایران، انتشارات نگین، چاپ اول، 1375، ص49.
[4] . یسنای، 44 4
[5] . تاریخ کیش زرتشت، ج1، ص 257 و 258.
( اندیشه قم )
