اسلام از نظر حقوقی حساب ویژه‌ای برای پدر و مادر بازکرده همان گونه که در جنبه‌های عاطفی نیز حساب جداگانه‌ای برای آنها در نظر گرفته است لذا در روایات آمده که اگر پدر و مادری از فرزندانشان راضی باشند موجب خیر و برکت و سعادت فرزند می‌شود اگر در حق فرزندان خود دعا کنند خداوند به این دعا توجه خاصی می‌نماید کما این که اگر والدین از فرزندان ناراضی باشند و خدای ناکرده آنها نفرین کنند ممکن است، خداوند بر چنین فرزندانی که موجب ناراحتی والدین شوند قهر و غضب نماید حتی از نظر حقوقی در بخش قصاص و دیات آمده که اگر پدری خدای ناکرده فرزند خود را به قتل برساند قصاص نمی‌شود مگر در یک شرایط استثنایی با تشخیص حاکم شرع، همچنین از نظر شرعی پدر و مادر می‌توانند به اندازه نیازشان از اموال فرزند خود بردارند و مسائلی از این قبیل در فقه اسلامی زیاد وجود دارد یا در روایات آمده (نیکی کردن به والدین بزرگترین فریضه است) و یا اینکه می‌فرماید (بهشت زیر پای مادران است) این همه آیه و روایت که در این زمینه وارد شده حاکی از اهمیتی است که خداوند برای والدین قائل شده است و اینها بدون حکمت نیست چه اینکه اینها در مقابل زحماتی که والدین برای فرزندان متحمل می‌شوند ناچیز است آنها از لحظه انعقاد نطفه تا هنگام تولد و همچنین بعد از تولد دوران شیرخوارگی و بعد کودکی مشکلاتی بسیار زیادی را متحمل شده‌اند بنابراین خداوند نیز در مقابل زحمات آنها حقوق ویژه‌ای را برای آنها قائل شده است. از این رو باید در هر شرایطی احترام آنها را نگه داشت هر چند در بعضی اوقات دربرخورد با فرزندان خود دچار اشتباه شوند البته توجه به این نکته لازم است که خداوند همه انسانها را در مقابل اعمال و رفتاری که انجام می‌دهند مورد سؤال قرار می‌دهد و والدین نیز باید پاسخگوی اعمال و رفتار خود باشند بنابراین در همه حال ما وظیفه داریم به والدین خود احترام بگذاریم حتی اگر آنها به ما بی احترامی کنند فقط اگر آنها بخواهند ما را به کار حرامی وادار کنند یا از انجام تکلیف واجبی باز بدارند، اطاعت از آنها جایز نیست چه اینکه اطاعت خداوند بر هر کس دیگر حتی والدین نیز مقدم است.
اما این که چگونه در برابر والدین خود تواضع داشته باشیم و علی رغم مخالفت آنها با برخی انتظارات ما به آنها بی احترامی نکنیم باید گفت:
1. چه خوب است درباره زحمات فراوانی که آنها درباره هر یک از فرزندانشان کشیده اند خوب بیاندیشیم و تلاش های شبانه روزی آنها را در برابر چشمان خود مجسم کنیم به خصوص زحمات فراوان دوران بارداری مادر و یا سال های اولیه زندگی که با تمام قدرت برای سلامت و رشد و کمال فرزندان هر رنجی را به خود خریدند و سلامت و سعادت ما را آرزو می کردند و هم اکنون نیز در اندیشه همین امر هستند.
2. با مطالعه کتاب ها و منابع دینی و اخلاقی که درباره ارزش و مقام والدین صحبت کرده اند، جایگاه آنها را برای خود روشن تر کنیم.
در این زمینه مناسب است آیات و روایات و تفسیر و تحلیل آن را در برخی کتب حدیث را که از زبان پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) بیان شده است به خوبی مطالعه کنیم.
3. چگونگی رفتار و برخورد افرادی که در پرتو احترام و تواضع به پدر و مادر به موفقیت و خوشبختی رسیده اند مطالعه کنید زیرا شما خوب می دانید علاوه بر این که در آخرت از نتیجه تواضع در برابر والدین هر انسانی سود خواهد برد، در همین دنیا نیز از اظهار رضایت والدین و دعای والدین بهره مند می شود و اثرات سودمند سریع دنیوی نیز در این جهان نیز فراوان است و بدانید که یکی از عوامل موفقیت و سعادتمند شدن در این دنیا (که افراد زیادی آن را تجربه کرده اند) دعای پدر و مادر در حق فرزند است. طبیعی است که باید در این مسیر و برای کسب رضایت آنها ناملایمات و سختی های لازم را تحمل کرد و در مقابل آنها تواضع به خرج دارد.
4. توجه داشته باشید که اشتباه را هرگز نباید با اشتباه پاسخ داد به خصوص در مقابل والدین زیرا در آن صورت مجموع اشتباهات بیشتر خواهد شد نه آن که کاسته شود و اگر شما نیز با روش و برخورد اشتباه به رفتار اشتباه آنها پاسخ دهید مشکلی را حل نخواهد کرد پس برای اصلاح امر و حرکت به سوی کمال و رشد در رفتار و روش برخورد خود دقت بیشتری به خرج دهیم که هم مرتکب خلاف و گناهی نشویم و هم شاید بتوان با تواضع و خضوع در برابر آنها روش برخورد آنها را تغییر دهیم.
اما در مورد امر به معروف و نهی از منکر نکاتی را باید متذکر شویم و آن اینکه :
امر به معروف ونهی از منکر در مورد هر کسی واجب است. ولی باید با شرایط خاص خود انجام گیرد. فرزند با رعایت احترام، رفتاری جذاب و زبانی سازنده و منطقی می‌تواند والدین خود را نصیحت کند.جهت اینکه مقداری بیشتر با شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر آشنا شوید ما برخی از شرایط مهم در امر به معروف و نهی از منکر را خدمت شما بیان می کنیم :
امر به معروف و نهی از منکر از مهمترین و عالی‌ترین واجبات اسلامی است که در احادیث به عنوان روش پیامبران و شیوه‌ی صالحان و دو فریضه بزرگ الهی که موجب احیاء دیگر واجبات می‌شود یاد شده است. در عین حال همچون دیگر واجبات الهی دارای شرایط و مراتبی است و در صورت وجود شرایط واجب و الاّ تکلیفی بر انسان نیست.
الف) شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر:
1. کسی که آمر یا ناهی است، باید معروف و منکر (عمل نیک و زشت) را از نظر اسلام بشناسد.
2. احتمال بدهید که امر یا نهی او اثر دارد.
3. شخص گنهکار اصرار بر ادامه کار خود داشته باشد.
4. امر و نهی، سبب ضرر جانی، مالی، آبرویی قابل توجه به خودش یا نزدیکانش و یا سایر مؤمنین نشود.
ب) آداب امر به معروف و نهی از منکر:
سزاوار است کسی که به معروف امر می‌کند و از منکر جلوگیری می‌کند:
1. اخلاق و آداب اسلامی را مراعات و با روی خوش برخورد کند و همانند طبیبی دلسوز و پدری مهربان رفتار نماید.
2. فقط برای رضای خدا و به دور از هرگونه خودخواهی و برتری‌جویی اقدام نماید.
3. از تجسس و پرده‌دری خودداری و کاملاً صبورانه عمل کند.
ج) مراتب یا مراحل امر به معروف و نهی از منکر:
1. مرحله انکار قلبی: یعنی اظهار خشنودی از معروف و اظهار نارضایتی از منکر، به عبارت دیگر. حداقل انتظاری که از یک مسلمان می‌رود این است که به هر شکل ممکن علاقه‌مندی قلبی خود را به معروف و نفرت خود را از منکر نشان دهد. که می‌توان با جلوه‌های گوناگون مثل: نوع نگاه، سکوت معنی‌دار، سر به زیر انداختن، روی گرداندن، اخم کردن و... خشنودی یا ناخشنودی خود را از آن عمل بروز دهد.
در این مرتبه همه ظرافت‌ها و نکات روانشناختی را باید به کار برد تا حیثیت و شخصیت افراد خدشه‌دار نشود بخصوص در امر ونهی نسبت به والدین .
2. مرحله انکار زبانی: یعنی از تارک معروف و عامل به منکر بخواهیم از این رفتارش دست بردارد. نوع بیان در این مرحله درجاتی دارد. مثل سربسته سخن گفتن، پند دادن، سخن ملایم گفتن، به صراحت سخن گفتن و شاید در مراحلی خشونت لفظی و درشتگویی ضرورت پیدا کند که همه این درجات با توجه به مخاطب و از مرحله آرام می‌بایست شروع شود.
3. مرحله انکار (اقدام) عملی: گاه ممکن است منکر چنان ریشه‌دار باشد که با مراحل اول و دوم امکان ریشه‌کن کردن آن وجود نداشته باشد که نوبت به مرحله سوم برسد که منظور هر گونه فعالیت هدفدار مشروعی است که زمینه را برای ریشه‌کنی فساد و رشد معروف فراهم می‌سازد و تا زمانی که به ضرب و شتم کشیده نشده انسان می‌تواند ادامه دهد. اما چنانچه نیاز به ضرب و شتم باشد می‌بایست از ولی امر مسلمین اجازه گرفت و یا به مراجع قانونی و ذیصلاح واگذار شود.
بنابر این در انجام امر به معروف و نهی از منکر، شرایط، آداب و مراتب آن با درجاتی خاص که برای هر یک ذکر شد، می‌بایست مد نظر قرار گیرد و سپس دست به اقدام زد و در صورتی که فرد گنهکار تعمد به ترویج فساد وانجام عمل گناه نداشته باشد، گناه را ترک می‌کند. اما اگر تعمد در کار است، وظیفه چیز دیگری است و می‌بایست از طریق مرکز قدرت و قوه قهریه با اینگونه افراد برخورد شود.
اما در مورد پدر و مادر اگر می دانید که تذکر شما مفید ست و موثر است اقدام کنید و درغیر این صورت می توانید از کسانی که می دانید صحبت آنها موثر است استفاده کنید و از آنها بخواهید که به والدین شما تذکر دهند.اما در صورت نپذیرفتن حق هیچ گونه برخوردی با آنها ندارید.
برای مطالعه بیشتر رجوع شود به:
1. امر به معروف و نهی از منکر، سید حسن اسلامی
2. امر به معروف و نهی از منکر، آیة‌الله حسین نوری
3.اواخر توضیح‌المسائل حضرت امام خمینی(ره) (بحث شرایط امر به معروف و نهی از منکر)
www.dte.ir
