روزه ابعاد گوناگونی دارد و آثار فراوانی از نظر مادی و معنوی در وجود انسان می‌گذارد که از همه مهم‌تر (بعد اخلاقی و فلسفه تربیتی) آن است.
یک. آثار تربیتی
1- 1. تلطیف روح
روح انسان، همواره در حال تدبیر بدن است و بدن بدون تدبیر روح، مانندکشتی بدون ناخدا است. در ماه رمضان، به دلیل امساک از خوردن و آشامیدن و محدود کردن آن به ساعاتی مشخص و نیز کنترل حواس (مانند چشم، گوش و تمامی مجاری ورود اطلاعات به درون ذهن)، فراغت روح و نفس بیشتر فراهم می‌شود. فعالیت روح برای پرداخت به امور مادی و دنیوی کاهش می‌یابد و امکان پرداخت به امور معنوی بیشتر می‌شود. در نتیجه روح از لطافت بیشتری برخوردار می‌گردد.
2- 1. تقویت اراده
خداوند برنامه روزه داری را به گونه‌ای تنظیم کرده است که انسان باید در ساعت معیّنی، از خوردن و آشامیدن بپرهیزد و در ساعت خاصی، می‌تواند آزادانه بخورد و بیاشامد و از لذت‌های حلال استفاده کند.
ملزم شدن انسانها به اجرای دقیق این برنامه و تکرار آن طی یک ماه، تمرین بسیار مناسبی است برای عادت دادن نفس به اموری، غیر از آنچه در ماه‌های دیگر عادت کرده بود و این عمل، عزم و اراده انسان را تقویت می‌کند.
3- 1. کنترل غرایز
روزه‌دار باید در حال روزه- با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب وسایر لذات (از قبیل لذت جنسی)، چشم بپوشد و ثابت کند که او همچون حیوانات، در بند اسطبل و آب و علف نیست. او می‌تواند زمام نفس را به دست گیرد و بر هوس‌ها و شهوت‌های خود مسلّط شود و این امر باعث می‌گردد که غرایز به کنترل او در آید و علاوه بر این، در بهره وری از آنها تعدیلی به وجود آید. خلاصه اینکه روزه، انسان را از عالم حیوانی ترقی داده و به جهان فرشتگان صعود می‌دهد.
تقوا و پرهیزگاری در تربیت اخلاق اسلامی یک مسلمان، نقش بسیار مهمی دارد و برای رسیدن به این صفت شایسته، بهترین عبادت روزه است. قرآن درباره آن می‌فرماید: (لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ)(1) یعنی، نتیجه و علّت غایی روزه، تقوا از محارم الهی است.
وقتی پیامبرصلی الله علیه وآله در خطبه (شعبانیه)، فضایل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امیرمؤمنان علی‌علیه السلام پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ فرمود: (الورع عن محارم اللَّه)(2) (پرهیز و اجتناب از معاصی و گناهان است). بنابراین روزه، عامل بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصیانگر است. شخص با عمل به این دستور الهی، به خوبی روح تقوا و پرهیزگاری را در خویش زنده می‌کند زیرا با روزه، اصلاح نفس و تربیت آن، آسان‌تر می‌شود زیرا گرسنگی و دیگر محرومیت‌های روزه، شعله‌های سرکش غریزه‌های حیوانی و هواهای نفسانی را خاموش می‌سازد.
پر شدن شکم زمینه بسیاری از ناهنجاری‌ها و تحریک شهوات، غوطه‌وری در حرام و ظهور خواهش‌های باطل در نفس می‌شود چنان که در حدیثی آمده است: (انی اخاف علیکم من البطن والفرج)(3) (من از شکم و شهوت بر شما بیمناک هستم). اگر شکم عفیف باشد و به قدر ضرورت اکتفا کند و از حرام و شبهه بپرهیزد، بدون شک دامن نیز عفیف می‌شود. عفت این دو عضو، زمینه بسیار خوبی برای نشاط معنوی و صفای دل و باطن خواهد شد.
4- 1. روحیه ایثار و نوع دوستی
انسان موجودی اجتماعی است و انسان کامل، کسی است که در همه ابعاد وجودی رشد کند. روزه، بعد اجتماعی انسان را در کنار سایر ابعاد او رشد می‌دهد بدین صورت که درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است. با عمل به این دستور مذهبی، افراد متمکن وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در می‌یابند و به دنبال آن درک، به این نتیجه می‌رسند که باید به فکر بیچارگان و محرومان باشند. اگر توجه به حال گرسنگان، جنبه حسّی و عینی پیدا کند، اثر بیشتری دارد و روزه به این موضوع مهم اجتماعی، رنگ حسّی می‌دهد. با رشد این بعد اجتماعی، انسان نسبت به هم‌نوعان خود بی تفاوت نمی‌شود و دردهای فراگیر اجتماعی (مانند فقر و گرسنگی) را حس می‌کند و مصداق این سخن حکیمانه سعدی می‌شود که:
بنی‌آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار
به راستی اگر کشورهای ثروتمند جهان و اغنیا، چند روز از سال روزه بدارند و طعم گرسنگی را بچشند، باز هم این همه گرسنه در جهان خواهد بود؟ آیا میلیون‌ها انسان با سوء تغذیه
و کمبود مواد غذایی مواجه خواهند شد؟
دو. آثار بهداشتی
بدون تردید در علم پزشکی، اثر معجزه آسای امساک، در درمان انواع بیماری‌های جسمانی و روانی به اثبات رسیده است. عامل بسیاری از بیماری‌ها، زیاده‌روی در خوردن غذاهای مختلف است. پیامبر خداصلی الله علیه وآله فرمود: (واعلم ان المعدة بیت الداء و ان الحمیة هی الدواء)(4) (معده مرکز و خانه هر دردی است و پرهیز [از غذاهای نامناسب و زیاده‌خوری]، اساس هر داروی شفابخش است). منشأ بسیاری از بیماری‌های روانی، افکار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غیرمعقول و غیرمنطقی است و روزه با ایجاد محدودیت‌هایی، هم معده و دستگاه گوارشی را تقویت می‌کند و هم با کنترل افکار و اجتناب از گناه، روان انسان را از آلودگی‌ها باز می‌دارد.
به عبارت دیگر روزه، زباله‌ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می‌سوزاند و در واقع، بدن را (خانه تکانی) می‌کند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن دعاهای ویژه تقویت می‌نماید. خلاصه اینکه با روزه، سلامتی جسمانی و روانی انسان تضمین می‌شود و بر همین اساس پیامبر اسلام‌صلی الله علیه وآله فرمود: (صوموا تصحّوا)(5) (روزه بگیرید تا سالم شوید). روزه اگر با شرایطی که دارد گرفته شود، اثرات مهم تربیتی، اجتماعی و بهداشتی برای انسان دارد(6)(7)(8)(9)(10).
پی‌نوشت
(1) بقره (2)، آیه 183.
(2) عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 266.
(3) بحار، ج 1، ص 368.
(4) بحارالانوار، ج 58، ص 307،) بیروت، مؤسسة الوفاء (.
(5) همان، ص 255.
(6) برای مطالعه بیشتر ر. ک:
(7) الف. الکسی سوفورین، روزه، روش نوین، برای درمان بیماری‌ها، ترجمه جعفر امامی.
(8) ب. سید حسین موسوی لاهیجی، روزه، درمان بیماری‌های روح و جسم،) انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه (قم.
(9) پ. عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، رساله نوین فقهی پزشکی، ج 2،) دفتر نشر فرهنگ اسلامی (.
(10) ت. سید رضا پاک‌نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 3) انتشارات کتابفروشی اسلامیه (.
