اثرات تربیتی، اجتماعی و بهداشتی روزه چیست؟
روزه ابعاد گوناگونی دارد و آثار فراوانی از نظر مادی و معنوی در وجود انسان می گذارد که از همه مهم تر (بعد اخلاقی و فلسفه تربیتی) آن است.
یک. آثار تربیتی
1-1 تلطیف روح
روح انسان، همواره در حال تدبیر بدن است و بدن بدون تدبیر روح، مانند کشتی بدون ناخدا است. در ماه رمضان، به دلیل امساک از خوردن و آشامیدن و محدود کردن آن به ساعاتی مشخص و نیز کنترل حواس (مانند چشم، گوش و تمامی مجاری ورود اطلاعات به درون ذهن)، فراغت روح و نفس بیشتر فراهم می شود. فعالیت روح برای پرداخت به امور مادی و دنیوی کاهش می یابد و امکان پرداخت به امور معنوی بیشتر می شود. در نتیجه روح از لطافت بیشتری برخوردار می گردد.
1-2 تقویت اراده
خداوند برنامه روزه داری را به گونه ای تنظیم کرده است که انسان باید در ساعت معیّنی، از خوردن و آشامیدن بپرهیزد و در ساعت خاصی، می تواند آزادانه بخورد و بیاشامد و از لذت های حلال استفاده کند.
ملزم شدن انسان ها به اجرای دقیق این برنامه و تکرار آن طی یک ماه، تمرین بسیار مناسبی است برای عادت دادن نفس به اموری، غیر از آنچه در ماه های دیگر عادت کرده بود و این عمل، عزم و اراده انسان را تقویت می کند.
1-3 کنترل غرایز
روزه دار باید در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب و سایر لذات (از قبیل لذت جنسی)، چشم بپوشد و ثابت کند که او همچون حیوانات، در بند اسطبل و آب و علف نیست. او می تواند زمام نفس را به دست گیرد و بر هوس ها و شهوت های خود مسلّط شود و این امر باعث می گردد که غرایز به کنترل او در آید و علاوه بر این، در بهره وری از آنها تعدیلی به وجود آید. خلاصه اینکه روزه، انسان را از عالم حیوانی ترقی داده و به جهان فرشتگان صعود می دهد.
تقوا و پرهیزگاری در تربیت اخلاق اسلامی یک مسلمان، نقش بسیار مهمی دارد و برای رسیدن به این صفت شایسته، بهترین عبادت روزه است. قرآن درباره آن می فرماید: (لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ)؛ یعنی، نتیجه و علّت غایی روزه، تقوا از محارم الهی است.
وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه (شعبانیه)، فضایل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امیرمؤمنان علی علیه السلام پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ فرمود: (الورع عن محارم اللّه ) ؛ (پرهیز و اجتناب از معاصی و گناهان است). بنابراین روزه، عامل بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصیانگر است. شخص با عمل به این دستور الهی، به خوبی روح تقوا و پرهیزگاری را در خویش زنده می کند؛ زیرا با روزه، اصلاح نفس و تربیت آن، آسان تر می شود؛ زیرا گرسنگی و دیگر محرومیت های روزه، شعله های سرکش غریزه های حیوانی و هواهای نفسانی را خاموش می سازد.
پر شدن شکم زمینه بسیاری از ناهنجاری ها و تحریک شهوات، غوطه وری در حرام و ظهور خواهش های باطل در نفس می شود؛ چنان که در حدیثی آمده است: (انی اخاف علیکم من البطن والفرج)؛ (من از شکم و شهوت بر شما بیمناک هستم). اگر شکم عفیف باشد و به قدر ضرورت اکتفا کند و از حرام و شبهه بپرهیزد، بدون شک دامن نیز عفیف می شود. عفت این دو عضو، زمینه بسیار خوبی برای نشاط معنوی و صفای دل و باطن خواهد شد.
1-4 روحیه ایثار و نوع دوستی
انسان موجودی اجتماعی است و انسان کامل، کسی است که در همه ابعاد وجودی رشد کند. روزه، بعد اجتماعی انسان را در کنار سایر ابعاد او رشد می دهد؛ بدین صورت که درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است. با عمل به این دستور مذهبی، افراد متمکن وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در می یابند و به دنبال آن درک، به این نتیجه می رسند که باید به فکر بیچارگان و محرومان باشند. اگر توجه به حال گرسنگان، جنبه حسّی و عینی پیدا کند، اثر بیشتری دارد و روزه به این موضوع مهم اجتماعی، رنگ حسّی می دهد. با رشد این بعد اجتماعی، انسان نسبت به هم نوعان خود بی تفاوت نمی شود و دردهای فراگیر اجتماعی (مانند فقر و گرسنگی) را حس می کند و مصداق این سخن حکیمانه سعدی می شود که:
بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار
به راستی اگر کشورهای ثروتمند جهان و اغنیا، چند روز از سال روزه بدارند و طعم گرسنگی را بچشند، باز هم این همه گرسنه در جهان خواهد بود؟! آیا میلیون ها انسان با سوء تغذیه و کمبود مواد غذایی مواجه خواهند شد؟!
دو. آثار بهداشتی
بدون تردید در علم پزشکی، اثر معجزه آسای امساک، در درمان انواع بیماری های جسمانی و روانی به اثبات رسیده است. عامل بسیاری از بیماری ها، زیاده روی در خوردن غذاهای مختلف است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: (واعلم ان المعدة بیت الداء و ان الحمیة هی الدواء)؛ (معده مرکز و خانه هر دردی است و پرهیز [ از غذاهای نامناسب و زیاده خوری]، اساس هر داروی شفابخش است). منشأ بسیاری از بیماری های روانی، افکار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غیرمعقول و غیرمنطقی است و روزه با ایجاد محدودیت هایی، هم معده و دستگاه گوارشی را تقویت می کند و هم با کنترل افکار و اجتناب از گناه، روان انسان را از آلودگی ها باز می دارد.
به عبارت دیگر روزه، زباله ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می سوزاند و در واقع، بدن را (خانه تکانی) می کند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن دعاهای ویژه تقویت می نماید. خلاصه اینکه با روزه، سلامتی جسمانی و روانی انسان تضمین می شود و بر همین اساس پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: (صوموا تصحّوا)؛ (روزه بگیرید تا سالم شوید). روزه اگر با شرایطی که دارد گرفته شود، اثرات مهم تربیتی، اجتماعی و بهداشتی برای انسان دارد.
