در ابتدا لازم است اهمیت و جایگاه امر به معروف و نهی از منکر مشخص گردد. و سپس شرایط و مراتب تبیین شود.
اهمیت و جایگاه امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول عملی اسلام و از مهمترین و عظیم‌ترین فرایض دینی در اسلام است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: (کنتم خیرَ اُمّةٍ اُخرجَت لِلنّاس تأمرونَ بِالمعروفِ و تَنهونَ عَنِ المنکرِ و تُؤمِنونَ بالله...)[1] شما بهترین امتی بودید که پدید آمدید از این جهت که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید.) نکته جالب توجه اینکه در آیه شریفه امر به معروف و نهی از منکر بر ایمان به خدا مقدم داشته شده که نشانة اهمیت و عظمت این دو فریضه بزرگ الهی و بیانگر این است که این دو واجب، ضامن گسترش ایمان در میان جامعة بشری است و چنانچه این دو فریضه اجرا نشوند ریشه‌های ایمان در دل ها سست می‌گردد.
در این آیه شریفه مسلمانان به دلیل امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا بهترین امّت معرفی شده‌اند (و این خود می‌رساند که اصلاح جامعه بشری بدون ایمان و دعوت به کارهای نیک و مبارزه با فساد ممکن نیست)[2]
نیز درباره اهمیت این فریضه حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: (و ما اَعمال البّر کلّها و الجهاد فی سبیل الله عند الآمرِ بالمعروف و النّهی عَنِ المنکَرِ الّا کنَفثَةِ فی بحرٍ لُجِیٍّ)[3] تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چون قطره‌ای (آب دهان) در برابر دریای پهناور است. همچنین امام باقر علیه السلام فرمودند: (انّ الاَمرَ بالمعروفِ و النَّهی عَن المنکر سَبیل الأنبیاء و مِنهاجُ الصّلحاء فریضَةٌ عظیمةٌ بها تُقامٌ الفرائضُ...)[4]همان امر به معروف و نهی از منکر راه و روش پیامبران و صالحان است فریضه بزرگی است که به سبب آن واجبات اسلامی، برپا میشود. در حقیقت این دو فریضه بزرگ ضامن اجرای بقیه وظایف فردی و اجتماعی است و در حکم روح و جان آنها محسوب میشود و با تعطیل شدن آنها تمام احکام و اصول اخلاقی ارزش خود را از دست خواهد داد. امر به معروف و نهی از منکر در واقع نوعی تعهّد و مسئولیت اجتماعی را برای انسان نسبت به سرنوشت جامعة خود و افراد جامعه پدید می‌آورد که اگر صورت عملی و اصولی به خود گیرد، ضامن بقای دین و ارزش‌های آن خواهد بود و نادیده گرفتن آن موجب اشاعة ضد ارزش‌ها و سرانجام تضعیف هویت دینی میشود.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر از واجباتی هستند که علاوه بر شرایط عمومی تکلیف مانند بلوغ و عقل و قدرت،دارای شرایط اختصاصی است که عمدة شرایط آن عبارت است از:
1 . شناخت معروف و منکر
2 . احتمال تأثیر بدین معنی که اگر بداند یا اطمینان پیدا کند که امر به معروف و نهی از منکر او تأثیر ندارد واجب نمی‌باشد، بنابراین با ظنّ به عدم تأثیر اگر چه ظن و گمان قوی باشد وجوب ساقط نمی‌شود. لذا با احتمال تأثیر عقلائی، امر به معروف واجب میشود همچنین اگر احتمال تأثیر در آینده داده شود یا احتمال تأثیر در صورت تکرار داده شود واجب میشود.)[5]
3 . قصد استمرار گناه داشته باشد.
4 . در امر به معروف و نهی از منکر مفسده و ضد عقلائی نباشد بله، اگر معروف یا منکر از اموری باشد که شارع مقدس به آن اهتمام دارد مانند حفظ نفوس و هتک نوامیس مسلمانان یا محو آثار اسلام یا پیدایش بدعتی در احکام دین باید ملاحظه اهمیت شود و مجرد ضرر موجب سقوط وجوب نمی‌شود.)[6]
علاوه بر این شرایط امر به معروف و نهی از منکر دارای سه مرحله است: 1 . اظهار تنفّر قلبی و عملی 2 . امر و نهی گفتاری 3 . استفاده از زور و قدرت: که باید این مراتب در امر به معروف و نهی از منکر رعایت شود البته اگر جلوگیری از منکرات و اقامة واجبات موقوف باشد بر جرح و قتل، جایز نیست مگر به اذن مجتهد جامع‌الشرایط با حصول شرایط آن[7] بنابراین در امر به معروف و نهی از منکر باید با توجه به معروف و منکر انجام گرفته شرایط و مراتب رعایت شود.
امروزه و در شرایط فعلی اهمیت و ضرورت امر به معروف و نهی از منکر بیش از هر زمان دیگری احساس میشود، در شرایطی که استکبار جهانی برای القای فرهنگ منحط خود درصدد آلوده کردن فضای جامعه برآمده است و از تمامی وسایل تبلیغاتی ماهواره، اینترنت و... بهره می‌گیرد؛ برای حفظ هویت دینی و فرهنگی جامعه نیاز به همراهی و همیاری مردم با دولت اسلامی است. مردم نباید به اسلامی بودن حکومت اکتفاء نموده و از وظیفه امر به معروف و نهی از منکر خود غافل شده و همه مسئولیت را متوجه حکومت اسلامی بدانند با توجه به آیه شریفه: (و لتکُن مِنکُم اُمّة یَدعونَ‌الی الخیرِ و یأمرونَ بِالمعروفِ و یَنهونَ عَنِ المنکَرِ...)[8] و آیه شریفه (کنتُم خیر امَةٍ اُخرِجَت لِلنّاس تَأمرونَ بِالمَعروف و تَنهونَ عنِ المنکر و تُؤمنونَ بالله...)[9] چنین استفاده میشود که زیرا امر به معروف و نهی از منکر دارای دو مرحله است یکی مرحله فردی که هر کس موظف است به تنهایی ناظر اعمال دیگران باشد و دیگر مرحله جمعی که حکومت اسلامی موظف است گروهی را به عنوان (آمر به معروف و ناهیان از منکر) مشخص نماید که وظایف نظارتی را انجام دهند. بنابراین وجود این گروه هیچ‌گونه منافاتی با عمومی بودن وظیفة امر به معروف و نهی از منکر ندارد.)[10] و در واقع این دو مکمّل یکدیگرند.
بر این اساس در قانون اساسی جمهوری اسلامی که برگرفته از اصول و مبانی اسلام است چنین آمده (در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم است نسبت به یکدیگر و دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت)[11] بنابراین مردم نباید نسبت به منکراتی که در جامعه واقع میشود بی‌تفاوت بوده و از مسئولیت دینی و شرعی خود سرباز زنند و اگر امروز متأسفانه شاهد گسترش فساد و بی‌بند و باری در سطح جامعه هستیم، بخشی از آن ناشی از کوتاهی دولت در این امر و تسامح بعضی از مسئولان فرهنگی کشور است و بخش دیگر ناشی از ترک این اصل مهم توسط مردم است: اگر در جامعه هر کس به میزان توانائی خویش نسبت به منکراتی که در اطراف او واقع میشود واکنش نشان دهد و امر به معروف و نهی از منکر نماید خود به خود جامعه اصلاح خواهد شد. حال اگر دیگران هم به وظیفه خویش عمل نکردند لااقل ما به وظیفه خویش عمل کنیم و به صرف احتمال عدم تأثیر آنرا ترک نکنیم، زیرا صرف احتمال تأثیر موجب سقوط وجوب امر به معروف و نهی از منکر نمی‌شود تا مادامی که به حد یقین یا اطمینان نرسد همچنین به صرف احتمال وجود ضرر آن را رها نکنیم مگر اینکه احتمال عقلائی و قابل توجه بدهیم امام باقر علیه السلام فرمودند: (یَکونَ و فی آخرِ الزّمانِ قومٌ یُتَّبع فیهم قوم مراؤُُنَ یَتَقََّرون و یتَنسّکوُنَ حدثاء سُفهاءُ لا یوجبونَ اَمرآ بِالمَعروفٍ و لا نهیاً عَنِ المنکر الّا اذا آمنوا الضّررَ یَطلُبونَ لِاَنفسِهِم الرُّخَصَ و المعاذیرُ... یُقبِلونَ علی الصلواةِ و الصیّامِ و ما لا یکلمهم فی نفسٍ و لامالٍ وَلَو اَضَّرَتِ الصلوةُ بسائهِ ما یَعمَلونَ باَموالهم و ابدانهم لرَفضواها کما رفضو اَسمَی الفرائضٍِ و اَشرَفِها)[12] در آخر الزمان از گروهی پیروی میشود که برخی از آنها ریا کارند و به عبادت و زهد می‌پردازند تازه کارانی سفید هست که امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنند، مگر وقتی که از ضرر و خطر ایمن باشند. برای فرار از تکلیف به دنبال بهانه و راه گریز می‌گردند به نماز و روزه و هر چه که برای آنها ضرر داشته باشد رو می‌آورند و اگر نماز هم برایشان ضرر مادی داشته باشد، آن را ترک می‌کنند، کما این که برترین و ارزشمندترین واجبات (امر به معروف و نهی از منکر) را رها کرده‌اند.)
نتیجه این که در شرایط فعلی و با توجه به وضعیت موجود جامعه، اولاً: حکومت اسلامی باید بدون تسامح نسبت به مفاسد و منکراتی که در سطح جامعه مطرح است، اقدام قاطعانه کند. ثانیاً: افراد جامعه نیز موظف هستند. در برابر منکرات بی‌تفاوت نبوده و حتی الامکان با رعایت شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر به وظیفه خویش عمل کنند البته امر به معروف و نهی از منکر اگر مستلزم جرح یا ضرب یا قتل باشد در این صورت بدون اجازه حکومت اسلامی جایز نیست. و نکته‌ای که باید در نظر داشته باشیم این است که از این که در انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر تنها باشیم هراسی نداشته باشیم که (قُل اِنّما اَعظُکُم بواحدةٍ اَن تقوُموا لله مَثنی و فرادی...)[13] بگو من شما را به یک سخن پند می‌دهم که شما برای خدا دو نفر دو نفر با هم یا هر یک یک در امر دینتان قیام کنید.)
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1.ناصر مکارم شیرازی،تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج 3، ص 34 تا 39.
2 . امر به معروف و نهی از منکر، مرکز تحقیقات اسلامی سپاه.
3 . علی کورانی، امر به معروف و نهی از منکر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . آل عمران/110.
[2] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج 3، ص 48.
[3] . فیض‌الاسلام، نهج‌البلاغه، حکمت 366.
[4] . حرعاملی، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج 11، ص 395، ح 6.
[5] . موسوی خمینی، سید روح الله، ترجمه تحریر الوسیله، انتشارات جامعه مدرسین، 1368، ج 2، ص 295 و 297.
[6] . همان، ص 304.
[7] . همان، ص 319.
[8] . آل عمران/104.
[9] . آل عمران/110.
[10] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج 3، ص 36.
[11] . قانون اساسی، اصل 8.
[12] . حرعاملی، پیشین، ص 394 و 395، ح 6.
[13] . سباء/46.
