آیا در تاریخ صدر اسلام برای شیوه انتخاب رهبر توسط مجلس خبرگان رهبری نمونه ای یافت می شود؟
در زمان صدر اسلام هرچند یک تشکیلات رسمی به نام مجلس خبرگان وجود نداشت اما نمونه کارکرد چنین مجلسی در تعیین رهبر جامعه اسلامی دارای سابقه تاریخی می باشد. توضیح آن که، در مورد زعامت سیاسی و رهبری جامعه اسلامی، مسلمانان معتقدند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از طرف خداوند متعال برای مقام امامت، ولایت و رهبری جامعه اسلامی، منصوب شده است و بر این اساس در مورد تعیین حاکم جامعه اسلامی در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله نیازی به وجود تشکیلاتی نظیر مجلس خبرگان و کار ویژه آن در تعیین رهبر نبود. اما در مورد جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله، میان مسلمانان دو عقیده مختلف به وجود آمد: 1. شیعه با استناد به آیات متعدد قرآن1 و دلایل قطعی عقیده دارد منشأ و سرچشمه ولایت، خداوند است، او پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین را به این مقام منصوب کرده است. حضرت علی علیه السلام نیز از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و خداوند متعال براساس آیه مبارکه (یا اَیُّهَا الرَّسوُلُ بَلِّغ مَا اُنزِلَ اِلَیکَ مِنْ رَبِّک وَ اِن لَّمْ تَفْعَل فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ )2، در روز عید غدیر به مقام امامت و ولایت جامعه منصوب گردید. در احادیث زیادی وارد شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله امامان بعد از خود را یکی بعد از دیگری مشخص نموده و علاوه بر آن، هر امامی نیز از امامت امام بعد از خود خبر داده است. و هر کدام از این بزرگواران نیز در زمان حکومت خود و با توجه به فراهم بودن شرایط و نیاز جامعه اسلامی، برخی اشخاص معیّن نظیر مالک اشتر از سوی امام علی علیه السلام را برای اداره برخی شهرها یا ایالت ها منصوب کردند. بنابراین در صدر اسلام و دوران حضور امامان معصوم علیه السلام با توجه به نصب خاص و تعیین دقیق شخص رهبر و حاکم جامعه اسلامی، ضرورت وجود تشکیلاتی مانند مجلس خبرگان و یا کارویژه آن در انتخاب حاکم، منتفی بود. 2. اهل سنت برای رهبری جامعه اسلامی پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، نظریات و راهکارهای متعددی همچون اجماع امت، تعیین اهل حل و عقد، نصب از جانب خلیفه قبل، و حتی غلبه و زور، مطرح کردند3. و به صورت کلی با انکار نصِّ خاصی از سوی پیامبر اسلام در این زمینه، معتقد بودند که: (امت، صاحب حق شرعی در نصب خلیفه می باشد)4. اهل حل و عقد از این منظر (اهل حل و عقد) در تعیین رهبر و خلیفه، کارویژهایی نظیر عملکرد مجلس خبرگان را بر عهده دارند؛ و به گروهی اطلاق می شود که به علم، عدالت، امانت، صداقت، صاحب نظر و خبره بودن در میان مردم اشتهار دارند5 و امر اختیار امام و رئیس دولت اسلامی به عهده آنان بوده و کسی را که صلاحیت دارد، به منصب رئیس دولت منصوب می کنند6. چنانکه برخی از علمای اهل سنت تصریح کرده اند: (امام از طرف شورای مسلمین، متشکل از خبرگان و اهل حل و عقد انتخاب می شود و قبول آن بر سایر مسلمین واجب و ضروری است)7. نمونه بارز چنین موضوعی، انتخاب عثمان به عنوان خلیفه جامعه اسلامی می باشد. بدیهی است این شباهت تنها در (شیوه شناسایی و انتخاب رهبر) صحیح بوده اما در (مشروعیت دهی به رهبر) باید میان دو نظریه انتصاب که مشروعیت ولی فقیه را الهی می داند با نظریه انتخاب که مشروعیت ولی فقیه را مردمی می داند تفاوت قائل شد. پی نوشت: 1. نظیر آیات: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا )، مائده (5 ، آیه 55 ) ؛ (النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) (احزاب(33)، آیه 6) و (أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ )، (نساء (4)، آیه 59 ). 2. مائده 5 ، آیه 67. 3. ر. ک: آیه اللّه محمد تقی مصباح یزدی، جمهوریت در نظام سیاسی اسلام، هفته نامه پرتو سخن، 4 و 11 و 18/9/79. 4. ر. ک: توفیق الواعی، الدوله الاسلامیه بین التراث و المعاصره، بیروت: دار ابن حزم، 1416ه.ق، ص223. 5. ر.ک: عباسعلی عمید زنجانی، فقه سیاسی، تهران: امیر کبیر، 1377، ج 2، ص 206. 6. خلیل فوزی، دوراهل العقد فی النموذج الاسلامی لنظام الحکم، قاهره: المعهد العامی للفکرالاسلامی، 1996، ص 67. 7. جمال بادروزه، خلافت و امامت از دیدگاه اهل سنت، انتشارات کردستان، 1381، ص 75. منبع: www.porseman.org
عنوان سوال:

آیا در تاریخ صدر اسلام برای شیوه انتخاب رهبر توسط مجلس خبرگان رهبری نمونه ای یافت می شود؟


پاسخ:

در زمان صدر اسلام هرچند یک تشکیلات رسمی به نام مجلس خبرگان وجود نداشت اما نمونه کارکرد چنین مجلسی در تعیین رهبر جامعه اسلامی دارای سابقه تاریخی می باشد. توضیح آن که، در مورد زعامت سیاسی و رهبری جامعه اسلامی، مسلمانان معتقدند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از طرف خداوند متعال برای مقام امامت، ولایت و رهبری جامعه اسلامی، منصوب شده است و بر این اساس در مورد تعیین حاکم جامعه اسلامی در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله نیازی به وجود تشکیلاتی نظیر مجلس خبرگان و کار ویژه آن در تعیین رهبر نبود. اما در مورد جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله، میان مسلمانان دو عقیده مختلف به وجود آمد:
1. شیعه با استناد به آیات متعدد قرآن1 و دلایل قطعی عقیده دارد منشأ و سرچشمه ولایت، خداوند است، او پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین را به این مقام منصوب کرده است. حضرت علی علیه السلام نیز از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و خداوند متعال براساس آیه مبارکه (یا اَیُّهَا الرَّسوُلُ بَلِّغ مَا اُنزِلَ اِلَیکَ مِنْ رَبِّک وَ اِن لَّمْ تَفْعَل فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ )2، در روز عید غدیر به مقام امامت و ولایت جامعه منصوب گردید. در احادیث زیادی وارد شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله امامان بعد از خود را یکی بعد از دیگری مشخص نموده و علاوه بر آن، هر امامی نیز از امامت امام بعد از خود خبر داده است. و هر کدام از این بزرگواران نیز در زمان حکومت خود و با توجه به فراهم بودن شرایط و نیاز جامعه اسلامی، برخی اشخاص معیّن نظیر مالک اشتر از سوی امام علی علیه السلام را برای اداره برخی شهرها یا ایالت ها منصوب کردند. بنابراین در صدر اسلام و دوران حضور امامان معصوم علیه السلام با توجه به نصب خاص و تعیین دقیق شخص رهبر و حاکم جامعه اسلامی، ضرورت وجود تشکیلاتی مانند مجلس خبرگان و یا کارویژه آن در انتخاب حاکم، منتفی بود.
2. اهل سنت برای رهبری جامعه اسلامی پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، نظریات و راهکارهای متعددی همچون اجماع امت، تعیین اهل حل و عقد، نصب از جانب خلیفه قبل، و حتی غلبه و زور، مطرح کردند3. و به صورت کلی با انکار نصِّ خاصی از سوی پیامبر اسلام در این زمینه، معتقد بودند که: (امت، صاحب حق شرعی در نصب خلیفه می باشد)4.
اهل حل و عقد
از این منظر (اهل حل و عقد) در تعیین رهبر و خلیفه، کارویژهایی نظیر عملکرد مجلس خبرگان را بر عهده دارند؛ و به گروهی اطلاق می شود که به علم، عدالت، امانت، صداقت، صاحب نظر و خبره بودن در میان مردم اشتهار دارند5 و امر اختیار امام و رئیس دولت اسلامی به عهده آنان بوده و کسی را که صلاحیت دارد، به منصب رئیس دولت منصوب می کنند6. چنانکه برخی از علمای اهل سنت تصریح کرده اند: (امام از طرف شورای مسلمین، متشکل از خبرگان و اهل حل و عقد انتخاب می شود و قبول آن بر سایر مسلمین واجب و ضروری است)7. نمونه بارز چنین موضوعی، انتخاب عثمان به عنوان خلیفه جامعه اسلامی می باشد. بدیهی است این شباهت تنها در (شیوه شناسایی و انتخاب رهبر) صحیح بوده اما در (مشروعیت دهی به رهبر) باید میان دو نظریه انتصاب که مشروعیت ولی فقیه را الهی می داند با نظریه انتخاب که مشروعیت ولی فقیه را مردمی می داند تفاوت قائل شد.
پی نوشت:
1. نظیر آیات: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا )، مائده (5 ، آیه 55 ) ؛ (النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) (احزاب(33)، آیه 6) و (أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ )، (نساء (4)، آیه 59 ).
2. مائده 5 ، آیه 67.
3. ر. ک: آیه اللّه محمد تقی مصباح یزدی، جمهوریت در نظام سیاسی اسلام، هفته نامه پرتو سخن، 4 و 11 و 18/9/79.
4. ر. ک: توفیق الواعی، الدوله الاسلامیه بین التراث و المعاصره، بیروت: دار ابن حزم، 1416ه.ق، ص223.
5. ر.ک: عباسعلی عمید زنجانی، فقه سیاسی، تهران: امیر کبیر، 1377، ج 2، ص 206.
6. خلیل فوزی، دوراهل العقد فی النموذج الاسلامی لنظام الحکم، قاهره: المعهد العامی للفکرالاسلامی، 1996، ص 67.
7. جمال بادروزه، خلافت و امامت از دیدگاه اهل سنت، انتشارات کردستان، 1381، ص 75.
منبع: www.porseman.org





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین