برای پاسخ دادن به این پرسش، ابتدا به دو تعریف متفاوت از آن، در ادبیات اسلامی و سیاسی می‌پردازیم و سپس زمینه‌ها و اهداف مطرح شدن این اصطلاح را در جامعه مورد بررسی قرار می‌دهیم و در نهایت، برخی از دستاوردهای روند اصلاحات را بیان می کنیم:
(اصلاحات) در ادبیات اسلامی
اصلاح در فرهنگ اسلامی، به معنای از میان برداشتن تباهی و نادرستی در محیط اجتماعی و دارای چند مؤلفة اساسی است:
1. تلاش پی‌گیر برای درک اسلام با اتکا به منابع اولیه (کتاب و سنت)
2. تلاش برای تطبیق ارزش‌های دینی بر شرایط زندگی در هر عصر و زمانه.
بنابراین، بزرگترین مصلحان جهان، پیامبران هستند که طریقة سیر زندگی دنیا و آخرت را به انسان می‌آموزند همان طور که در قرآن از زبان شعیب (ع) نقل شده که خطاب به مردم گفت: ( إِنْ أُریدُ إِلَّا اْلإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ) (من هیچ قصدی جز اصلاح طلبی در حد و توان خود ندارم)(1) و در آیه دیگر خدای متعال هدف از بعثت شعیب (ع) را دو چیز بیان می‌کند: 1. دعوت به توحید. 2. دعوت به عدالت اقتصادی و اجتماعی(2) یعنی در واقع اصلاح طلبی، دعوت به دین خدا و خدمت به مردم در جهت آبادانی دنیا بر محور عدالت اجتماعی و اقتصادی است.
از دیدگاه اسلام و قرآن، اصلاح طلب باید در خط پیامبران و با تمسّک به تعالیم آنان و کتاب الهی، به اصلاح جامعه بپردازد. قرآن کریم می‌فرماید: (ما اجر اصلاح‌طلبانی را که با تمسک به کتاب خدا و به پاداشتن نماز، در جامعه به اصلاح‌طلبی می‌پردازند، ضایع نمی‌کنیم).(3) اگر اصلاح‌طلبی در مسیر دیگری واقع شود، از دیدگاه قرآن افساد است زیرا هر تحولی را نمی‌توان در جهت صلاح جامعه به حساب آورد: شاید بعضی از تغییرات و تحولات ظاهراً خدماتی را برای اجتماع به ارمغان می‌آورد، اما در واقع ریشه اجتماع را می‌خشکاند. اگر اصلاح‌طلبی از مسیر الهی خارج شود، تنها عنوان اصلاح را با خود یدک می‌کشد و در واقع، موجبات فساد و تباهی جامعه را فراهم می‌آورد. مهمترین اهدافی که از سوی مصلحان مسلمان دنبال می‌شوند، عبارت است از:
الف. مصلحان با تأکید بر پرهیز از شرارت‌های اجتماعی و مفاسد، ضرورت تعلیم و تربیت صحیح افراد، تحقق نظم اجتماعی، سخت‌کوشی و وجدان اجتماعی، اصلاح فرهنگی و سامان‌بخشی به امور سیاسی اجتماعی و اقتصادی، سعی دارند تا جامعه را از عقب‌ماندگی رهایی بخشند و وضعیت معیشت و زندگی اجتماعی را بهبود بخشند.
ب. تفکر و اندیشه مردم را اصلاح کرده و بر بینش و دانش آنان بیفزایند.
ج. تأکید بر جایگاه قرآن و سنت و اجماع و عقل در مقام استخراج احکام شرعی و ضرورت پایبندی به این منابع، از جمله اهداف ارزنده جنبش اصلاح‌طلبی است که روش شناخت اسلامی را از ورود بدعت‌ها حفظ نموده است.
اصلاحات در ادبیات سیاسی(4)
اصلاحات به معنای دگرگونی در جهت تأمین برابری اجتماعی و اقتصادی و سیاسی و گسترش دامنه اشتراک سیاسی در جامعه است. اصلاح‌طلبی هواداری از سیاست تغییر زندگی اجتماعی یا اقتصادی یا سیاسی، با روش‌های ملایم و بدون شتاب است. بر این اساس، واژه اصلاحات در مقابل واژه انقلاب(5) قرار دارد. این دو پدیده، از نظر شتاب و دامنه و جهت دگرگونی در نظام‌های سیاسی و اجتماعی، تفکیک پذیر است. انقلاب یعنی، دگرگونی سریع و کامل و گاه خشونت‌آمیز، در ارزش‌ها و ساختار اجتماعی و نهادهای سیاسی، سیاست‌های حکومتی و رهبری سیاسی، اجتماعی. اصلاح‌طلبی از نظر کلی، در برابر ارتجاع و محافظه‌کاری از سویی و انقلاب خواهی از سوی دیگر، قرار می‌گیرد.(6)
با در نظر گرفتن این دو تعریف، مشخص میشود که اصلاح به مفهوم اسلامی، با اصلاح به مفهوم (رفورم) متفاوت است. به عبارت دیگر، اصلاح اعم از رفورم است زیرا از آن حیث که به آرمان‌های متعالی دین نظر دارد، شامل و جامع است و حتی انقلاب به عنوان روشی اصلاحی قابل تعریف است. اصلاح طلبی اهداف عالی انقلاب را تعیین می‌کند و از طرف دیگر، مرحله‌ای از انقلاب است که پس از پیروزی و تحکیم ساختارهای آن، به تدریج کاستی‌ها را برطرف می‌سازد.
زمینه‌ها و اهداف مطرح شدن اصلاحات
اصل موضوع اصلاح و اصلاح‌طلبی، از آموزه‌های دینی و اسلامی محسوب میشود و از دیدگاه منابع اسلامی، در ذات دین قرار دارد و از ارکان هویت دینی است. انقلاب اسلامی ایران هم که الهام گرفته از آموزه‌های دینی است، در ذات و جوهر خویش به اصلاح امر می‌کند. این امر پیوسته از سوی برخی از مسئولان نظام از
جمله مقام معظم رهبری مورد تأکید و توجه بوده است. طبیعی است که هر سیستمی برای حفظ بقای خود و ادامه کارکردها و رسیدن به اهداف موردنظر، نیاز به نوعی باز تولید در عناصر معیوب و کارکردهای ناقص خود دارد. در غیر این صورت، عناصر و کارکردهای معیوب، به تمام سیستم سرایت می‌کند و کل نظام را مختل می‌نماید.
انقلاب اسلامی ایران که برای اصلاح گسترده و فراگیر در کارکردها و ساختار سیاسی نظام قبل، به رهبری حضرت امام روی داد، پدیده‌ای دفعی نیست بلکه تدریجی است. یک مرحلة انقلاب (تغییر نظام و ساختار سیاسی رژیم قبل)، دفعی بود و تمام شد اما تغییر و اصلاح در کارکردها امری تدریجی است و در بستر زمان باید روی دهد و تحقق کامل انقلاب به آن است که بخش‌های تحول نیافته، اصلاح و کاستی‌ها برطرف گردند.
در انتخابات هفتم ریاست جمهوری، آقای خاتمی شعارهایی از قبیل تحقق جامعه مدنی، کثرت‌گرایی، آزادی بیان، قانون‌گرایی و حقوق شهروندی را مطرح کرد و این در حالی بود که مفهوم اصلاحات در ادبیات سیاسی کشور، چندان تداول نداشت. از همان روز اول، مطبوعات خارج از کشور (غربی و شرقی) اصطلاح (رفورمیسم) را به این حرکت داده و آقای خاتمی را به عنوان یک رفورمیست می شناختند. دو سال طول کشید تا اصطلاح (رفورم) وارد ادبیات روزنامه‌ای کشور شد و قرائت‌های مختلفی از آن صورت گرفت که دو پایگاه را می‌توان در این زمینه تعریف کرد:
1. سکولار کردن حکومت این قرائت، متعلق به تفکّری خاص و جمعی از روشنفکران کشور است که در رقابت‌های سیاسی، میدان‌دار مفهوم دادن به این کلمه‌ها هستند. اصلاحات برای اینان فرایندی است که باید از حکومت، اسلام‌زدایی کرد و بر این اساس برای اصلاحات مفاهیم جنبی مانند کثرت‌گرایی در قرائت‌های دینی را مطرح می‌کردند.
2. کارآمدتر کردن حکومت ریشة این امر استقبال گسترده مردم از آقای خاتمی بود. مردم دو نکته مهم را در انتخابات بیان کردند: یکی اعتماد مردم به نظام بود که در انتخابات شرکت کردند و دوم، تقاضای تحول در جهت رفع کاستی ها و معضلات بود. مردم می‌خواستند نظامشان کارآمدتر شود.
مقام معظم رهبری اهداف اصلی اصلاحات را متوجه رفع سه معضل بزرگ فقر و فساد و تبعیض بی‌عدالتی می‌دانند و با ذکر مجموعه‌ای گسترده از نابسامانی‌های اجتماعی و اقتصادی، اصلاحات را ناظر بر حل این معضلات به شمار می‌آورند.(7) از نظر آقای خاتمی نیز اصلاح گری باید بر پایه‌های دین‌داری، معنویت و تقویت نظارت مردم استوار باشد و اصلاح واقعی باید در مبنا و چارچوب بزرگترین دستاورد انقلاب (قانون اساسی) باشد.(8) مقام معظم رهبری بر تفکیک میان دو الگوی متفاوت از اصلاح‌طلبی تأکید دارند: (اصلاحات یا اصلاحات انقلابی و اسلامی و ایمانی است که همه مسئولان کشور، مردم مؤمن و صاحب نظران با این اصلاحات موافقند و یا اصلاحات آمریکایی است که همه مسئولان کشور، مردم مؤمن و همه آحاد هوشیار ملت، با آن مخالف اند).(9)
دشمنان انقلاب اسلامی، به خصوص آمریکا، با تجربه مثبتی که از انجام گرفتن اصلاحات آمریکایی توسط گورباچف در شوروی سابق داشتند، تلاش کردند تا با تمسّک به تبلیغات گسترده و استفاده از عناصر داخلی خود و مطبوعات وابسته، چنین القا کنند که این نظام احتیاج به اصلاحات دارد و با سوء استفاده از این شعار، تمامی ارکان نظام از قانون اساسی گرفته تا سایر نهادهای انقلابی را مورد هجوم خود قرار دهند. آنان اصلاحات در ایران را به معنای تکیه بر جمهوریت نظام و کنار گذاشتن اسلامیت نظام می دانستند و با استفاده از فضای باز به وجود آمده پس از دوم خرداد، استراتژی استحاله تدریجی نظام را از طریق مکانیزم اصلاحات و در نتیجه، تغییر در ساختار نظام، دنبال کردند اما این نقشه شوم با تیزبینی دقیق مقام معظم رهبری افشا شد. ایشان در سخنانی که در 19 تیر ماه 1379 در جمع کارگزاران نظام ایراد کردند، بر این نکته تأکید فرمودند که: (ما مخالف اصلاحات نیستیم بلکه اصلاحات لازم و مطابق نیاز کشور و منطبق بر روح انقلاب و اسلام است. اگر اصلاح به صورت نو به نو انجام نگیرد، نظام فاسد خواهد شد و به بیراهه خواهد رفت. اصل اصلاحات، یک کار لازم است وباید انجام بگیرد. وقتی اصلاحات انجام نشود، برخی از نتایجی که ما امروز با آنها دست به گریبانیم، پیش می‌آید. توزیع ثروت ناعادلانه میشود نوکیسگان بی‌رحم بر نظام اقتصادی جامعه مسلط می‌شوند فقر گسترش پیدا می‌کند زندگی سخت میشود و مغزها فرار می‌کنند). هدف اصلی مقام معظم
رهبری افشای دست‌های پنهان و آشکاری بود که در مرحله مشابه‌سازی اوضاع ایران با شوروی سابق، براساس طرح آمریکا و دقیقا با انگیزه فروپاشی نظام جمهوری اسلامی وارد عمل شده بودند.(10)
پی‌نوشت
(1) هود (11)، آیة 88
(2) هود (11) آیة 84 و 58
(3) هود (11)، آیة 09
Reform )4(
Revolution )5(
(6) نگ: داریوش آشوری، دانشنامة سیاسی، ص 27
(7) نگ:) روزنامه کیهان، پرچمداران اصلاحات (، ش 16859 ص 2
(8) نگ: روزنامه اطلاعات 6/ 2/ 1379، شماره 39812
(9) رهنمودهای مقام معظم رهبری در جمع کارگزاران نظام، 19/ 4/ 79
(10) برای آگاهی بیشتر نگ: الف. حسن واعظی، اصلاحات و فروپاشی ب. فصلنامه) کتاب نقد (، شماره 61
