شرح پرسش:
در سند برخی از دعاها و زیارت‌نامه‌ها مثل زیارت عاشورا آمده است که شخصی خدمت معصوم(ع) رسید و دید که معصوم این دعا یا زیارت را می‌خواند و معصوم فواید این دعا یا زیارت را نیز ذکر کرده است. حال سؤال این است: آیا در همه موارد، فرد سؤال کننده از اول تا آخر دعا را بوده و با خواندن این دعا توسط معصوم(ع) توانسته آنرا حفظ کند؟ و چه طور ممکن است با یک‌بار بیان دعا یا زیارتنامه که عموماً طولانی نیز می‌باشند، بتوان این دعاها را حفظ کرد؟
پاسخ :
یکی از مباحث مهم درباره صفات راویان حدیث، توانایی حفظ و ضبط سخنان پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است. مقصود از ضبط، آن است که راوی از چنان حافظه و قدرت تمییزی برخوردار باشد که بتواند روایات را بدون غلط و تحریف نقل کند و حداقل، قدرت ضبط و حفظ او بیشتر از سهو و اشتباهش باشد؛ زیرا نمی‌توان راهیافت هر گونه خطا و سهو در نقل را منتفی دانست. این شرط مورد اتفاق محدّثان اهل سنت بوده و در میان عموم محدّثان شیعه مورد پذیرش قرار گرفته است،[1] و در میان اصحاب پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) همیشه کسانی بودند که قدرت و توانایی حفظ حدیث را داشتند.
حفظ و ضبط احادیث دو گونه بود: الف. توانایی ثبت و ضبط حدیث در ذهن و قلب؛ ب. توانایی ثبت و ضبط حدیث در کتابت و نوشتن.[2]
لذا این توانایی صحابه و راویان حدیث، به گونه‌ای بود که سخنان، دعاها و زیارت‌نامه‌های طولانی را به واسطه ذهن و قلب و یا نوشتن حفظ و ثبت و ضبط می‌کردند. طبیعی است که تا پایان فرموده پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) صبر می‌کردند تا وظیفه خویش را در این باره انجام دهند.
به علاوه؛ خواندن برخی از دعاها و زیارت‌نامه‌ها چون از سوی معصوم(ع) تکرار می‌شد، حفظ و ثبت آن برای راویان آسان بود؛ مانند این‌که امام سجاد(ع) هر سال در تمام یا بیشتر سحرهای ماه رمضان دعای ابوحمزه ثمالی را می‌خواندند.[3]
از طرفی به دلیل فقدان وسایل ضبط صدا و تصویر و ارتباط جمعی و نیز کمبود کتاب‌ها و دانش‌های مختلف و گسترده، استعدادی در میان برخی افراد وجود داشت که به محض شنیدن یک عبارت طولانی، آنرا حفظ می‌کردند؛ و در تاریخ به این خصوصیت برخی از راویان اشاره شده است؛ مانند این‌که درباره أبو إسحاق إبراهیم بن خالد بن نصر جُرمِیهَنیّ نقل شده است که دارای حافظه قوی بود؛ به طوری که کتاب‌هایی داشت و هر آنچه شنیده بود، در آنها نوشته بود و این کتاب‌ها را به یکی از دوستان خود سپرده بود که برای او نگهداری کند، اما روزی این مرد وفات کرد و تمام کتاب‌هایی را که داشت با او دفن کردند، و وقتی این خبر به گوش ابراهیم بن خالد جرمیهنی رسید؛ تصمیم گرفت که تمام مطالبی را که در آن کتاب‌ها بود، دوباره از حفظ شروع به نسخه‌برداری و نوشتن نماید و این کار را انجام داد.[4]
پی نوشت:
[1]. نصیری، علی، حدیث شناسی، ج 2، ص 95، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، 1383ش؛ و ر.ک: مامقانی، عبد الله، مقباس الهدایة، ج 2، ص 33 – 40، مؤسسه آل البیت(ع)، بیروت، 1411ق.
[2]. عبد الرحمان، محمود، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، ج 2، ص 406.
[3]. (رَوَی أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُّ قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ یُصَلِّی عَامَّةَ اللَّیْلِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِذَا کَانَ السَّحَرُ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ- إِلَهِی لَا تُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِکَ ...). شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، ج 2، ص 582، مؤسسة فقه الشیعة، بیروت، چاپ اول، 1411ق.
[4]. ر.ک: تمیمی سمعانی، أبو سعید عبد الکریم بن محمد، الأنساب، تحقیق: معلمی یمانی، عبد الرحمن بن یحیی، ج 3، ص 250 – 251، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، حیدر آباد، چاپ اول، 1382ق.
منبع:http://islamquest.net
