علماء شیعه، آن چیزی که بعد از قرآن مورد توجّه قرار دادند؛ حدیث، علم الحدیث، درایة الحدیث و علم الرجال بوده است. قبل از هر چیز به این اصطلاحات، اشاره می‌کنیم:
الف) (حدیث) در لغت به معنای چیز تازه و در اصطلاح کلامی است که قول، فعل و تقریر معصوم علیهم السّلام را حکایت می‌کند.
ب) (علم الحدیث) مشتمل بر اصول و قواعدی است که با استفاده از آن می‌توان قول، فعل و امضاء عملی معصوم علیهم السّلام را شناخت.
ج) (درایة الحدیث) دانستن قواعدی که به کمک آن می‌توان به معانی و مفاهیم حدیث پی برد.
د) (علم رجال) بررسی راویان حدیث و ناقلان آنها و رجال سند از جهت وثاقت می‌باشد.[1]
و) (مصطلح الحدیث) از کیفیت حدیث از حیث آحاد و تواتر، اتصال و انقطاع آن به معصوم از نظر واسطه‌ها، بررسی میشود. تعلیم و تعلّم این علم در بین علماء، نشانة اهمیت زیاد به (حدیث) است؛ حتّی امام صادق علیه السلام فرمودند: (حدیث تدریه خیر من الف ترویه)[2] (فهمیدن یک حدیث، از نقل هزار حدیث بهتر است.) لذا قبل از هر چیز ادبیات عرب علم و لغت، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مبین، ظهور و دلالت الفاظ، ناسخ و منسوخ، حقیقت و مجاز، مفاهیم شرط و وصف و غایت... مورد بحث قرار می‌دهند تا احادیث صحیح را از جعلی جدا نمایند.
ملاک وثاقت حدیث:
1 عدم مخالفت با قرآن: اگر مضمون و محتوی حدیث، برخلاف نص یا ظاهر قرآن باشد، مورد قبول علماء شیعه قرار نمی‌گیرد. (یا ایها الناس ما جائکم عنی یوافق کتاب الله فانا قلته و ما جائکم یخالف کتاب الله فلم اقله)[3] (ای مردم! آنچه از من به شما رسیده در صورت موافقت با کتاب خدا، من گفته‌ام، و آن چه را که مخالف با قرآن باشد؛ نگفته‌ام.)
2 عدم مخافت باسنت: حدیث، نباید با سنّت قطعی رسول الله صلّی الله علیه و آله و ائمه علیهم السّلام و خبر متواتر، مخالف باشد: امام باقر علیه السلام فرمودند: (لا تصدق علینا الا ما وافق کتاب الله و سنة نبیه)[4] (حدیثی را که از ما به شما می‌رسد اگر با قرآن و سنّت رسول الله موافق نباشد؛ تصدیق نکنید.)
3 عدم مخالفت با عقل: هر حدیثی را که با بدیهیات عقل مخالفت نماید، صدور آن از معصوم مورد اشکال است. مانند. توحید، رؤیت خداوند، جبر و اختیار، نبوت، معاد...
4 عدم مخالفت با ضرورت و اجماع: (اجماع) اتفاق نظر جمیع فقهاء را در یک امر شرعی می‌گویند، و ملاک حجیت آن، کشف قول معصوم علیهم السلام می‌باشد. (إذا اختلف أحادیثنا علیکم، فخذوا بما اجتمعت علیه شیعتنا فإنّه لا ریب فیه)[5] زمانی که به سر حدیثی اختلاف پیدا شد؛ آن حدیثی را مورد قبول قرار دهید که بر آن اتفاق نظر دارند، زیرا آن حدیث هیچ شکی در او نیست.
5 راویان حدیث: باید عاقل، بالغ، عادل، ضابط، با حافظ، ایمان (شیعه اثنی عشری... باشند) (غیر اثنی عشری، اگر مذمّت نشده باشند وثقه باشند، مورد وثوق است) غیر از این مانند: کذّاب، مجهول، و... مورد وثوق نیست.
6 از نظر سند: باید مسند باشد تمام راویان در سلسله سند ذکر شده باشند، و کسی از سند ساقط نشود. مانند مرفوع، مرسل...
7 از نظر متن: محتوی و دلالت، بررسی دقیق میشود از اینکه معارض با احادیث دیگر نباشد، کلام قبیح و مستهجن نباشد، موافق قواعد ادبیات عرب باشد و موارد فوق الذکر و... به طور خلاصه؛ حدیث، به چهار قسمت تقسیم میشود:
اوّل) حدیث صحیح: آن حدیثی است که؛ سلسله سند آن به پیامبر صلّی الله علیه و آله و ائمه علیهم السّلام متّصل باشد و ناقل آن در تمام طبقات، شیعة اثنی عشری، ضابط و عادل باشد.
دوّم) حدیث حسن: حدیثی است که، سلسله سند آن متصل به معصوم باشد و راوی شیعه و مورد ستایش (نه در حد عدالت) و مذمت هم نشده باشد.
سوّم) حدیث موثق: حدیثی است که؛ سند آن متصل به معصوم باشد و همه یا بعضی از راوی آن غیر دوازده امامی و از طرف اصحاب ما، تصریح به توثیق شده‌اند.
چهارم) حدیث ضعیف: حدیثی است که؛ هیچ کدام از شرایط (حسن، صحیح، موثق) را ندارد.[6] این پاسخ کوتاه بیان مختصری از شرایط وثاقت احادیث در بین علماء شیعه است به سبب اینکه، این احادیث، دست نخورده و تحریف نشده به دست مردم و آیندگان برسد تا از چشمة زلال معرفت و علم، بهره‌ای ببرند و همچنین از بین این احادیث، خرافات و جعلیات را از احادیث صحیح و مورد اطمینان جدا کنند.
[1] . امین، سید محمد، روایت و درایت، قم، اورامان، چاپ اول، 1372، ص3320؛ و ر.ک: سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، قم، انتشارات مهر، چاپ دوم، 1366ق، ص259.
[2] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة وفاء، چاپ دوم، 1403ه ، ج2، ص184.
[3] . حرّ عاملی، وسائل‌الشیعه، تهران، مکتبة الاسلامیه،چاپ هفتم، 1372، ج18، ص15 و 79.
[4] . همان، ج18، ص89، ح48.
[5] . همان، ج18، ص88، ح43.
[6] . زین الدین بن علی بن احمد العاملی، الرعایة فی علم الدرایة، قم، مکتبة آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1413ق، ص20049؛ و امین، سید محمد، روایت و درایت، ص12594؛ قربانی لاهیجی، زین العابدین، علم حدیث، قم، انصاریان، چاپ اول، 1370، ص111؛ ر.ک: سبحانی، جعفر، علم الدرایه، انتشارات مهر.
