یکی از سرمایه های گران قدر و بی مانند در فرهنگ شیعه، برای راه یابی انسانها به کمال واقعی، دعا و راز و نیاز است که از زبان پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السّلام نقل شده است. دعای کمیل از شور انگیزترین و پر محتواترین معارف اسلامی است که حضرت خضر آن دعا را به امیر المومنین علیه السّلام داده و آن حضرت به کمیل بن زیاد نخعی تعلیم نمودند. در این دعا بهترین روش برای تربیت فرد و جامعه بیان شده است. و در عظمت سند این دعا همین بس که علمای رجال وقتی به کمیل می رسند می گویند:
کمیل کسی است که دعای پرمحتوای معارف اسلامی از او مشهور است و از زبان حضرت علی علیه السّلام نقل شده است.[1]
سید بن طاووس می گوید:
کمیل روایت می کند که روزی با مولای خود امیر المومنین علیه السّلام بودیم و درباره شب نیمه شعبان سخن به میان آمد، حضرت فرمودند: هر کس این شب را احیا کند و دعای حضرت خضر (کمیل) را در این شب بخواند، البته دعای او مستجاب می گردد. وقتی حضرت به منزل برگشت، به خدمت آن حضرت رفته و در خواست آموزش دعای خضر کردم.
حضرت فرمود: ای کمیل این دعا را حفظ نما، در هر شب جمعه یا در هر ماه و یا در هر سالی یک مرتبه آن را بخوان، تا از شر دشمنان در امان بمانی، روزیِ تو فراوان گشته و گناهانت آمرزیده شود.[2]
معارف و معانی دعای کمیل، والاتر از آن است که در این مختصر بگنجد. برای همین فقط به چند محور اساسی آن اشاره می شود:
الف: شناخت الهی: امیر المومنین علیه السّلام در ضمن نیایش، صفات برجسته خداوند متعال را بیان می دارند از جمله:
رحمت خدا همه عالم را گرفته است، حرکت جهان و قدرت موجودات همه از خداست و دیگران از خود قدرتی ندارند، همه چیز در مقابل خداوند فروتن هستند زیرا که او خالق، مدیر و مدبر است، عزت داشتن در دنیا به پست و مقام نیست، بلکه همه عزت ها از خداوند است که مولا می فرماید: (و بعزتک التی لا یقوم لها شیء).
همه غیر از خدا فنا شدنی و آنچه ازلی و ابدی است، خداست. پس انسان باید دل به نعمتی ببندد که ماندگار باشد و آن در حرکت به سوی خدا و رسیدن به کمال و نعمت های اخروی است. همه روشنائی های دنیا از نور خداست یعنی خدا نور است و غیر او ظهورات آن نور. از آنجا که بشر همواره سعی دارد از تاریکی فرار کند و به سوی روشنائی که آرامش و آسایش را همراه دارد گام بردارد، حضرت علی علیه السّلام این انسان مشتاق به نور را راهنمائی کرده و می فرماید: از تو درخواست می کنم به نورت که همه چیز به سبب آن روشن می شود.
دیگر این که خداوند بخشنده است و غیر از او، کسی گناهان بنده را نمی بخشد پس نباید به سوی غیر خدا تمایل پیدا کرد.
ب: شناخت خود: انسان از خود شناسی به خدا شناسی می رسد یعنی وقتی خود را ضعیف دید و گفت: خدایا به ضعف جسمم رحم کن، به فکر می افتد که او را یک قدرت قوی آفریده است، پس امیر المومنین علیه السّلام به ما می آموزد که اولاً: ضعیف هستیم، ثانیاً: نمی توانیم از سلطه و حکومت الهی فرار کنیم و همیشه تحت قدرت خدائیم.
امیر المومنین به انسانها می آموزد که گرفتاری های این دنیا که گاهی انسان را زمین گیر می کند خیلی کمتر و قابل تحمل تر است از بلاهای آخرت و لذا انسانی که تحمل بلا و گرفتاری این دنیا را ندارد، خود را نباید از مسیر الهی دور نگه دارد و بداند که گرفتاری آخرت همیشگی و سخت است.
ج: شناخت آداب دعا: انسانها برای رسیدن به خواسته هایشان راهکار مناسبی را اختیار می کنند تا با شکست مواجه نشوند و حضرت امیر علیه السّلام در این دعا، راهکار مناسب برای رسیدن به هدف عالی را چنین بیان می دارد:
اللهم اغفرلی: خدایا گناهان مرا ببخش. پس راه اول: توبه و استغفار است، راه دوم: شفیع قرار دادن خداست، یعنی خدایا مرا به غیر خودت وامگذار و خود دستم را بگیر. راه سوم: درخواست فروتنانه و با ادب است، یعنی خود را کوچک بداند و بگوید خدایا من از تو درخواست می کنم مانند درخواست کننده ای که ذلیل و خوار و ندار است، سوال کسی که گرفتار شده است و حاجت مند است.
دیگر این که عیب دیگران را بپوشاند تا خدا هم آبروی او را حفظ کند، چرا که باید چیزی را که بر خود می خواهیم برای دیگران هم بخواهیم و انسان باید مواظب باشد دنیا او را مغرور نکند. و گرنه انسان مغرور خود را کوچک نمی کند و از خدا عذر خواهی نمی کند.
آداب دیگر دعا در کلام امیر المومنین علیه السّلام ، امیدوار به رحمت خدا بودن و گریه کردن است که می فرماید: رحم کند به کسی که غیر از گریه سلاحی ندارد. پیروی از احکام الهی و مخالفت با هوای نفس، حسن ظن به خدا داشتن و صلوات و سلام فرستادن بر پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السّلام است.
د: شناخت وسیله: برای رسیدن به مقصود، باید از وسیله خوب استفاده کرد. حضرت علی علیه السّلام در این دعای شریف، یاد خدا بودن، کرم و بخشش الهی، خود دعا کردن و... را بهترین وسیله برای رسیدن به سعادت دنیا و آخرت معرفی می کنند.
ه : آثار این شناخت: انسان ها بعد از طی این مراحل در این دنیا آثاری را مشاهده می کنند که امیر المومنین علیه السّلام آن را چنین بیان می دارد:
تبدیل کردن گناهان بنده به حسنه و ثواب، بوجود آوردن طعم شیرین عبادت در دل دعا کننده، این که ذکرت را به من الهام کنی و توفیق شکر گذاری به من عطا نمایی. (و ان توزعنی شکرک) و آثار فراوان دیگر.
در پایان، یادآوری این نکته لازم است که این نوشته قطره ای است از دریای معارف دعای کمیل که باید با تفکر در کلمه کلمة این دعا به عمق این دریای بی کران نزدیک شد. و برکاتش را در این دنیا و در آخرت مشاهده نمود تا به سعادت رسید که حضرت فرمود:
خدایا به عزت خویش قسمت می دهم در همه احوال برای من مهربان باش و در همه امور با من به عطوفت رفتار نما چرا که من غیر از تو کسی را ندارم تا بخواهم مشکلاتم را حل کنم و...[3]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. کلباسی، محمد رضا، انیس اللیل در شرح دعای کمیل، قم، نشر روح، سوم، 1362 ه.ش.
2. زمردیان، احمد، علی و کمیل، تهران، امیر کبیر، 1361 ه.ش.
3. انصاریان، حسین، شرح دعای کمیل.
4. جعفر بن محمد باقر، اسرار العارضین.
[1] . ر.ک: رازی، منتخب الدین علی، الفهرست، قم، کتابخانة مرعشی نجفی، 1366، ص199؛ جابلغی، علی اصغر، طرائف المقال، قم، مکتبة مرعشی نجفی، چاپ اول، 1410 ه .ق، ج2، ص71.
[2] . ابن طاوس، علی بن موسی، الاقبال الاعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367 ه .ش، ج1، ص709؛ کفعمی، ابراهیم، البلد الامین، ص188.
[3] . دعای کمیل، و کُن اللهمّ بعزتّک لی فی کلِ الاحوالِ رؤفا و علیّ فی جمیع الامور عطوفا و...
