معیار مسایل کلامی چیست؟

مهم‌ترین ویژگی یک بحث کلامی- افزون بر عدم ارتباط مستقیم با عمل خارجی مکلفان- عقلی بودن آن است. امّا آیا هر مسئله ی عقلی، غیر مرتبط با عمل خارجی مسئله‌ای کلامی است؟ و آیا هر مسئله‌ی کلامی، ضرورتاً عقلی است؟ و اصولاً مقصود از عقل در این مباحث چیست؟
برای پاسخ به این پرسش‌ها باید به سه نکته توجه داشت:
1 - صرف عقلی بودن یک مسئله، به معنای کلامی بودن آن نیست. ممکن است بحثی عقلی در دانشی، مانند منطق مطرح شود، ولی یک مسئله ی کلامی تلقی نگردد و در حوزه‌ی معرفت دینی به کار نیاید.[1]

2 - مقصود از عقلی بودن مسئله در این مباحث، هر نوع استدلالی است که در آن از نصوص شرعی و ادلّه‌ی نقلی به عنوان دلیل اصلی کمک نگرفته باشیم و مستند اساسی آن نقل نباشد.[2]
از این رو، آنچه در این تعبیر مورد نظر است، عقل به معنای وسیع کلمه است؛ یعنی هرچه که مستند اصلی آن نقل نباشد، هر چند نتوان عقل مصطلح منطقی یا فلسفی را بر آن اطلاق کرد.[3]

3 - در روش شناسی علم کلام گفته می‌شود که این دانش از دو شیوه‌ی عقلی و نقلی بهره می‌جوید. با توجه به این مطلب، این سؤال که آیا هر مسئله‌ی کلامی، عقلی است؟، اهمیّت بیشتری پیدا می‌کند و این سخن که مهم‌ترین ویژگی مسئله ی کلامی، عقلی بودن آن است، مورد تردید واقع می‌گردد.

پاسخ این است که در علم کلام، هدف اصلی دفاع مقبول از عقاید دینی در مقابل تهاجم اندیشه‌های مخالفان است و این میسر نیست، جز آن که بر ادله‌ی نقلی آن دین، به عنوان دلیل اصلی تکیه نشود و عقل به معنای وسیع کلمه- که ابزار مشترک بین اندیشه‌های متقابل است- به کار گرفته شود. این سخن به این معنا نیست که در هر مسئله‌ی کلامی باید، مستقیماً و بدون واسطه عقل را حاکم قرار داد، ولی چنان هم نیست که بتوان به طور کلی عقل را در یک مسئله‌ی کلامی معزول دانست. گاهی در یک بحث کلامی می‌توان با یک یا چند واسطه به عقل استناد جست. در پاره‌ای از موارد نیز مستند اوّلی به ظاهر یک دلیل نقلی است؛ اما در واقع آن دلیل نقلی، متکی بر یک دلیل عقلی است. از این رو، همه‌ی مسائل کلامی در نهایت به عقل مستند می‌شود. این سخن که یکی از ویژگی‌های کلامی بودن یک مسئله، عقلی بودن آن است، سخنی مقبول و معقول محسوب می‌شود. از سوی دیگر، یک مسئله‌ی کلامی بدون شک فقهی یا اصولی نیست، با این وصف می توان آن را چنین تعریف کرد:
"هر مسئله‌ی مرتبط با دین و غیر مرتبط با عمل خارجی متدینین که فقهی یا اصولی نباشد و بدون تکیه بر نقل ثابت شود، مسئله‌ای کلامی است."
امّا فقهی یا اصولی نبودن یک مسئله، به چه معنا است؟ برای توضیح این مطلب باید توجه داشت که مجتهد برای رسیدن به یک نتیجه‌ی فقهی مقدماتی را به یکدیگر ضمیمه می‌کند و از انضمام آنها، یک نتیجه‌ی فقهی به‌دست می‌آورد. چنین قیاسی را اصطلاحاً "قیاس استنباط" می‌نامند.[4]
مقدماتی که فقیه به کار می‌برد، دو گونه‌اند:
1 - مقدماتی که به یک، یا چند باب خاص از فقه مرتبط هستند. این گونه مقدمات را اصطلاحاً "عناصر مختص" یا "عناصر فقهی" می‌نامند. چنان‌که مادّه‌ی "صلوة" - به معنای نماز یا دعا در برخی از ابواب فقه -مثل باب صلوة و سایر ابوابی که این عنوان در آن به کار رفته است - مجال استفاده دارد.

2 - مقدماتی که اختصاص به باب خاصی از ابواب فقه ندارد. این نوع مقدمات را اصطلاحاً "مقدمات مشترک"، یا "عناصر مشترک"، و یا "مقدمات اصولی" می‌نامند. مثل این مقدمه که "صیغه‌ی امر ظهور در وجوب دارد" یا "خبر واحد حجت است".
با توجه به توضیحات یاد شده،یک مسئله‌ی کلامی - که ما در پی ارایه‌ی معرّف آن هستیم - چنین تعریف می شود:
"هر مسئله‌ای که به دین مرتبط و مستقیماً به عمل مکلفان ارتباطی نداشته باشد و در قیاس استنباط به عنوان عنصر مشترک؛ یعنی اصولی و یا عنصر مختص؛ یعنی فقهی به کار نرود و به شیوه‌ی عقلی- به‌معنای وسیع کلمه- اثبات گردد، مسئله‌ای ‌کلامی ‌خواهد بود."[5]

منبع برای مطالعه بیشتر:
مهدی هادوی تهرانی، مبانی کلامی اجتهاد، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، قم، چاپ اول، 1377.

پی نوشتها:
[1] به تعبیر منطقی: کلامی بودن مسئله اخص از عقلی بودن آن است.
[2] بنابراین، دلیل عقلی شامل هرگونه استدلال قیاسی، یا استقرایی و تجربی می‌شود.
[3] با توجه به نکته ی اوّل و دوم، روشن می‌شود که نسبت بین کلامی بودن مسئله و عقلی بودن آن، به معنای خاص کلمه، عموم و خصوص من وجه است.
[4] شایان ذکر است که این قیاس غیر از آن قیاسی است که مذهب شیعه با آن مخالف است و مقصود از آن قیاس منطقی‌ای است که ما را به یک نتیجه‌ی فقهی می‌رساند، در حالی که قیاس ممنوع در مذهب شیعه، در واقع تمثیل منطقی برای اثبات یک حکم فقهی است. از این رو، برای رفع اشتباه، قیاس مورد نظر را ( قیاس استنباط ) می‌نامند. به عنوان مثال، مجتهد با روایتی برخورد می‌کند که در آن لفظی به صیغه‌ی امر - مثل صلّ - وجود دارد. او می‌گوید: ( صلّ ) صیغه‌ی امر است، و صیغه ی امر ظاهر در وجوب است، پس لفظ( صلّ ) دلالت بر وجوب نماز می‌کند.
[5] مهدی هادوی تهرانی، مبانی کلامی اجتهاد، ص 24 -22.

منبع: http://farsi.islamquest.net