امام رضا علیه السلام که به مرگ و محل دفن خود علم داشته، چگونه با هارون الرشید دفن شده‌اند؟

یکی از ویژگی‌ها وامتیازات امام، علم امام است. در روایات ومتون معتبر روایی، امامان معدن علم خوانده شده اند. دراین باره خیثمه می گوید: امام صادق علیه السّلام، به من فرمودند: ای خیثمه، ما درخت نبوّت و خانة رحمت و کلید حکمت و کانون دانش (معدن و علم) و محل رسالت و آمد و شدگاهِ فرشتگان و محل رازِ خداییم ...[1] و نیز در روایات، علوم اهل بیت عصمت را علوم الهی و لدنّی و موهوبی و موروثی برشمرده اند. چنانکه امام صادق علیه السّلام فرمودند: علی علیه السّلام عالم بود و علم به ورثه وفرزندان منتقل می شود و هرگز عالمی نمیرد جز اینکه پس از او کسی باشد که علم او را بداند و یا آنچه را خدا خواهد (کمتر یا بیشتر از علم عالمِ سابق بداند.) همچنین امام باقر علیه السّلام فرموده اند: خدای عزوجل را دو گونه علم است: 1- علم بذل شده 2- علم نگهداری شده، امّا نسبت به علم بذل شده، هرچه ملائکه و رسولان دانند، ما هم می بینم و امّا علمِ نگهداری شده آن است که خدای در اصل کتاب (لوح محفوظ) است که چون از آن درآید نفوذ کند (و به دیگران رسد).[2] نیز عمار ساباطی می گوید: از امام صادق علیه السّلام، پرسیدم که آیا امام، غیب می داند؟ فرمودند: نه، ولی هرگاه بخواهد چیزی را بداند خدا آن را به او می آموزد. یا در روایت دیگری امام صادق علیه السّلام، فرموده اند: (انَّ الإمامَ اذا شآءَ أن یَعلَمَ عُلِّم)[3] امام، هرگاه خواهد بداند به او تعلیم می شود. باز هم امام صادق علیه السّلام فرموده اند: (أی امامٍ لا یَعلَم ما یُصیبُهُ و اِلی ما یَصیرُ، فلیس ذلک بحجّةٍ لله علی خَلقه.)[4] هر امامی که نداند چه به سرش می آید از خیر و شر و بلا و عافیت) و به سوی چه رود (از مرگ و شهادت) او حجّت خدا بر خلقش نیست.
امام رضا علیه السّلام، بنابر علم امامت، همة هرآنچه را که در زندگی مبارکشان واقع شده خواهد شد را می دانست، اینکه چه کسی ایشان را به شهادت می رساند. و در کجا دفن می شود، هم در علم موروثی و موهوبیِ حضرت بود و هم اینکه هرگاه حضرت می خواست بداند خداوند او را آگاه می فرمود. و اساساً از شرایط حجّت خدا همین آگاهی است، در این باب روایات زیادی داریم که به نمونه ای ازآنها در مورد شخص امام رضا علیه السّلام، اشاره می گردد:
الف در روایتی از شیخ صدوق (علیه الرحمة) در کتاب شریف (عیون أخبار الرّضا علیه السّلام) آمده است که او از (عبدالسّلام هرَوی) نقل کرده است که گفت: (دعبل خُزاعی در مرو خدمت علی بن موسی الرّضا علیه السّلام رسید، عرض کرد: قصیده ای در مدح شما سروده ام و قسم یاد کرده ام که آن را برای کسی قبل از شما نخوانم. امام اجازه فرمود که آن را بخواند، دعبل شروع کرد به خواندن قصیده اش که متجاوز از 120 بیت است تا بدینجا رسید که:
و قَبرٌ ببغدادٍ لنفسٍ زکیّةٍ تَضَمّنها الرّحمنُ فی الغُرفات
و قبری از شما در بغداد است برای آن وجود پاک و غرفه ای از غرفه های بهشت است که او رادر بر گرفته است، (مقصود، قبر حضرت امام موسی بن جعفر الصادق (علیهما آلاف التحیة و السلام) است)؛ حضرت رضا علیه السّلام به او فرمود: آیا به این قسمت قصیده ات اجازه می دهی دو بیت اضافه کنم که قصیدة تو با آن کامل شود؟ گفت: بله ای پسر رسول خدا صلّی الله علیه و آله، پس حضرت فرمودند:
و قَبرٌ بِطوس یا لها مِن مُصیبةٍ تَوَقَّد فی الأحشآء بالحَرقاتِ
الیَ الحشرِ حتّی یَبعثَ اللهُ قائماً یُفرِّجُ عنّا الهَمَّ و الکُرباتِ
و قبری در طوس است که برای آن مصیبتهایی است که تا روز قیامت، آتش از دلهای سوخته، شعله ور خواهد بود، تا آنکه خدا قیام کننده و منتقم ما را برانگیزد و غصّه ها و اندوهِ ما را بر طرف سازد.
دعبل عرض کرد: من قبری از شما در طوس نمی شناسم، اینکه فرمودید، قبر چه کسی است؟ فرمود: آن قبرمن است، روزها و شبها به پایان نمی رسد که طوس محلّ رفت و آمد شیعیان و زائران من می گردد. بدانید هرکس مرا در شهر طوس و در آن غربت، زیارت کند، فردای قیامت با من و در درجة من خواهد بود، در حالیکه گناهانش آمرزیده شده باشد.[5]
حضرت در این روایت به محل دفن خود اشاره می فرمایند.
ب روایت صحیحی در کتاب (عیون أخبار الرّضا علیه السّلام) نقل شده است که یکی از اصحاب امام رضا علیه السّلام می گوید: (علی بن موسی الرّضا علیه السّلام، را در مسجد مدینه دیدم در حالیکه هارون، مشغول خطابه بود، پس حضرت فرمودند: آیا من و او را می بینی که در یک خانه دفن می شویم؟[6]
ج در همان کتاب در حدیث دیگری آمده است که فردی می گوید: کسی از امام علیه السّلام شنیده بود به من خبر داد که امام رضا علیه السّلام در منی یا عرفات به هارون نگاه می کردند، پس فرمودند: من و هارون اینطور هستیم و بین دو انگشت خود را جمع کردند، پس ما نمی دانستیم که مقصود ایشان از اینکار چیست؟ تا اینکه در طوس از امر حضرت رضا علیه السّلام شد آنچه شد (حضرت به شهادت رسیدند پس مأمون دستور داد که حضرت امام رضا علیه السّلام را در جنب هارون دفن کنند.)[7]
د همچنین در همان کتاب نقل شده است که (عبدالسلام بن صالح هروی، که از اصحاب امام رضا علیه السّلام بوده است می گوید: از امام رضا علیه السّلام شنیدم که می گوید: (من مظلومانه با سمّ به زودی کشته خواهم شد و در کنار هارون، دفن خواهم شد و خداوند تربت مرا محلّ رفت و آمد شیعیان و دوستداران من قرار می دهد پس هر که مرا در غربتم زیارت کند، زیارت من برای او در روز قیامت واجب است)[8]

نتیجه گیری:
1. امام رضا علیه السّلام به علم امامت، از همة وقایع حیات مبارک خود آگاه بودند از جمله شهادت و محلّ دفن خود می دانستند که در روایت اشاره شده است.
2. امام رضا علیه السّلام می دانستند که در کنار هارون دفن خواهند شد. هرچند دفن حضرت درکنار هارون توطئة مأمون برای کسب وجهة سیاسی بود امّا نتیجة این توطئه را حضرت می دانستند. ضمن اینکه حضرت با هارون در یک قبر نیستند در یک خانه یا اتاق هستند. (مأمون از روی خباثتی که داشت امام را در نزدیکی قبر پدرش رشید در طوس دفن کرد. این امر آشوبی در وجود دعبل و شیعیان برانگیخت. در اشعار بعدی دعبل جملات صریحی به عبّاسیان است. وی به ویژه به همین ماجرا اشاره کرد:
أری اُمَیّةَ معذورینَ اِن قَتلوا و لا أری لبنی العباس من عُذر
قبرانِ فی طوسَ خیرِ الخلقِ کُلّهمُ و قبرُ شرّهم، هذا مِنَ العِبَر[9]
من بنی امیّه را اگر کشتند معذور می بینم ولی برای بنی عبّاس عذری نمی بینم. و قبر در طوس است، قبر بهترین همة مخلوقات و قبر بدترین همة مخلوقات و این از عبارتهای تاریخ است.
3. پهنة وسیع تاریخ بشریت، صحنة بزرگ مبارزه و نبرد حق و باطل است و در آثار بشری، همواره نشان و ردپایی از این رویارویی وجود داشته است تا عقلها و وجدانهای پاک، عظمت حق را بستایند و پستی و شکست واقعی باطل را نظاره گر باشند و این آئینه عبرتی است تا همة انسانها مسیر حق را گم نکنند و باطل را یاری نکنند و از آن اعراض کنندکه پیروزی حقیقی برای حق و حقیقت طلبان است. اگر امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام به دستور مأمون در کنار هارون الرشید مدفون می شود تا مایة بهره برداری تبلیغاتی مأمون شود امّا در طول تاریخ، دلهای حق طلب را در مسیر حقیقت جویی، استوارتر و شیفته تر ساخته است. وقتی باطلی را در کنار حقّ مطلق مشاهده می کنی با تمام وجود می خواهی بر باطل بشوری و اعراض کنی و قیام کنی تا دلِ سوختة حق طلبت انتظار بکشد تا آن امام منتقم بیاید و حق را حاکم کند. و باطل را دفن کند. آری هارون دفن شد امّا امام رضا علیه السّلام همواره زنده است.
4. هیچ منافاتی بین دفن امام در جایی که هارون قبل از امام در آنجا دفن شده است وجود ندارد. نه دلالت بر عدم آگاهی امام نسبت به این مسأله دارد که قبلاً توضیح دادیم و نه نقصی برای امام است و نه سودی برای هارون دارد. حضرت، قبل از مرگ هارون، از این مطلب که امام در کنار هارون دفن خواهد شد خبر داده بود که در روایات گذشته آمده است. ضمن اینکه وقتی امام خبر داد، دیگر اینگونه نبود که کسی نداند که امام در آنجا دفن می شود.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. منتهی الامال، شیخ عباس قمی.
2. امام در عینیّت جامعه، محمدرضا حکیمی.
3. حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، رسول جعفریان.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. اصول کافی، ج 1، کتاب الحّجة، ترجمه مرحوم دکتر سید جواد مصطفوی، ص 321.
[2]. همان، ص 376.
[3]. همان، ص 382.
[4]. همان، ص 383.
[5]. (القطرة)، تألیف مرحوم آیة الله سید احمد مستنبط، ترجمه محمد ظریف، ج 1، ص 623 تا 625.
[6]. عیون اخبار الرّضا علیه السّلام ، ج 2، ص 247، (باب دلالته علیه السّلام فی اخباره بأنّه یدفن مع هارون فی بیت واحد)
[7]. همان.
[8]. همان، ج2، ص 248.
[9]. حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السّلام، رسول جعفریان، ص 462.

منبع: اندیشه قم