برای توضیح این کلام گوهر بار امام هشتم علیه السلام هر چند روشن می باشد مطالبی ذکر می شود شاید مفید باشد؛ دین اسلام پیروان خود را برای به دست آوردن مال حلال جهت امرار معاش و تهیه خرج عیال انسان به حساب می آید و نیز برای صرف آن در جهت دستگیری مستمندان و خیرات، سخت ترغیب نموده است و به آنان دستور داده است که حاجات و نیازهای خودشان را خود بر آورده نمایند و از این که سربار مردم باشند به شدت نهی نموده است تا جای که مطابق روایات سربار مردم، ملعون به حساب آمده است.[1]
آری آنچه مطلوب خداوند می باشد غنا و بی نیازی از هر جهت و از جمله در مسایل اقتصادی و مالی می باشد به گونه ای که انسان با قناعت و میانه روی نیازهای ضروری خود را بر طرف نماید و محتاج مردم نباشد و آنچه از نظر اسلام مذموم است حبّ مال و مقام است به گونه ای که انسان در خدمت مال باشد و این محبت وعلاقه به دارائی مادی انسان را از انجام کارهای خیر که تأمین کننده سعادت ابدی انسان است، باز دارد.
از حضرت عیسی علیه السلام بر اساس برخی از روایات در مورد آفات مال این گونه نقل شده است که مال دارای آفاتی است:
1. چه بسا انسان آن را از راه حلال به دست نیاورد یعنی برای تحصیل و به دست آوردنش مرتکب گناه شود.
2. چه بسا در راه حلال مصرف نشود.
3. حفظ مال انسان را از ذکر و یاد خدا باز می دارد و این بدترین درد است که درمانش مشکل است.[2] یعنی مال اگر به صورت کعبه و مقصود برای کسی در آید و انسان وقف مال باشد نه این که مال در خدمت انسان، این مهلک ترین امر بوده و به همین جهت حبّ آن مذموم است.
امّا اگر مال در خدمت انسان بوده و برای تأمین سرمایه و سعادت ابدی او بوده و برای رفع نیازهای او و انجام وظائف فردی و اجتماعی که انسان از طرف خدا به عهده دارد، صرف شود، به دست آوردن آن نه تنها مذموم نیست بلکه مطلوب نیز هست و در این میان یکی از مهم ترین سرمایه های انسان بعد از ایمان به خدا حیثیت و شرافت و آبروی انسان است که آئین اسلام بر حفظ آن و در معرض خطر قرار ندادن آن تأکید نموده است و اجازه نداده است کسی با آبروی خود بازی کند مثلا برای به دست آوردن و جمع نمودن ثروت و مال دست به هر کاری حتی گناه بزند و آبروی خویش را برای اندوختن ثروت مادی و فانی هزینه نماید.
امیر المؤمنین علی علیه السلام در یکی از کلمات گوهر بار خود می فرماید: (حصّنوا الاعراض بالاموال)؛
نگه دار با مال خود عرض خویش که باشد گرامی شرف همچو کیش
در این ره نه امساک زیبا بود چو رفت آبرو شخص رسوا بود[3]
به حکم و مقتضای این کلام مولای متقیان و حکم عقلِ هر عاقلی، مال، باید حصن و حصار، آبرو و حیثیت صاحب مال باشد و به همین جهت است که چنین مالی در کلام امام هشتم علی بن موسی الرضا علیه السلام در ضمن یکی از موعظه های آن حضرت به وصف (افضلیت) متصف شده است و حضرت فرموده است: (افضل المال ما وقی به العرض بهترین مال آن است که عرض انسان به وسیله آن حفظ شود).[4]
مهم آن است که کلمه (عرض، آبرو) در این حدیث بدون قید به کار رفته است در بدو نظر هر چند چنین به ذهن میاید که بهترین مال آن است که برای حفظ آبروی خود صاحب مال به کار رود و صرف شود ولی با توجه به اطلاق کلمه (عرض) هیچ مانعی ندارد که شامل آبروی هم کیشان انسان نیز بشود یعنی افضلیت که مال به سبب حراست از آبرو وعرض پیدا می کند، فقط عرض شخص صاحب مال نیست که به مال ارزش می دهد بلکه اگر در جهت حفظ آبروی مؤمنین صرف شود باز هم کلام امام رضا علیه السلام شامل آن می شود.
و به همین جهت است که در مکتب مقدس اسلام به ما دستور داده شده است که از صرف مال خود برای حفظ جان و آبروی هم کیشان خود مضایقه و دریغ نکنید همان طوری که نسبت به جان و آبروی خودتان عقل به شما اجازه نمی دهند که در دوران امر بین مال و آبرو و یا جان، مال را ترجیح بدهید چون مال از نظر ارزش با جان و آبروی انسان اصلا قابل مقایسه نمی باشد.
امام علی علیه السلام می فرماید: (أبذل مالک لمن بذل وجهه فإن بذل الوجه لا یواز به شی) مال خود را به کسی که آبرویش را نزد تو می ریزد بذل کن زیرا در مقام سنجش هیچ چیز برابر آبرو نیست.[5]
افضل بودن چنین مالی نسبت به مال های دیگر دلایلی می تواند داشته باشد که اشاره می شود.
اولا مالی را که جهت حفظ آبروی خود و یا هم کیشان خود مصرف و بذل می کنیم از حال فنا و نابود شدن بیرون رفته ورنگ بقاء به خود می گیرد چون به مقتضای مکتب و دین مان برای حفاظت از سرمایه که دین برای او اهمیت قایل شده هزینه می شود و قرآن می فرماید: (ما عندکم ینفد و ما عند الله باق، آنچه نزد شما است فانی و تمام می شود و آنچه نزد خدا است باقی است).[6]
ثانیا: اگر مال در جهت اطاعت امر خدا و برای انجام وظائف دینی و از جمله حفظ آبروی دیگران و به خصوص آنهایی که نیازمند و محتاج هستند ولی سؤال نمی نمایند و به اصطلاح صورت شان را با سیلی سرخ نگه می دارند و به فرموده قرآن کسانی اند که (...یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ لاَ یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا...).[7] افراد نا آگاه آنها را بی نیاز می پندارند امّا آنها را از چهره های شان می شناسی و هر گز با اصرار چیزی از مردم نمی خواهند...) هزینه شود، در راهی خرج شده است که خداوند چندین برابر و گاه هزاران برابر و حداقل ده برابر اجر و پاداش به آن می دهد.
بنابراین به طور قطع می توان گفت مالی که از راه حلال به دست آمده و از این جهت انسان آبرویش را نزد خدا نریخته است و مال را در جهت حفظ آبروی خود و خانواده و هم کیشان خود صرف کرده است و حقوق الهی را با آن اداء کرده و حیثیت و شرافت انسانی را از این که دست به سؤال پیش هر کس دراز کند، حفظ کرده است، افضل و بهترین مال است و لذا امام علی علیه السلام در مورد توانگری و محتاج نشدن این گونه دعا می نماید.
خدایا آبروی مرا با توانگری نگه دار و موفقیت مرا از تنگ دستی از بین مبر تا محتاج نشوم که از روزی خواران تو درخواست روزی و از شریران خلق تو طلب احسان کنم و به ستایش کسی که به من بخشش کرده و نکوهش شخصی که به من عطای ننموده است؛ مبتلا شوم.[8]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. الحیاة، آثار مثبت بخشش مال، حکیمی، اخوان، احمد آرام.
2. شرح نهج البلاغه، میثم بحرانی.
پی نوشتها:
[1]. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، اسلامیه، بی تا، ج4، ص12، باب کفایة العیال و التوسع علیهم.
[2]. فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، المحجة البیضاء، بی نا، بی تا، ج6، ص113.
[3]. مجدی، سید عطاء الله، هزار گوهر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1368ش، ص189.
[4]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، اسلامیه، بی تا، ج75، ص352، باب مواعظ امام رضا(ع).
[5]. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، شرح آقا جمال، تهران، دانشگاه تهران، بی تا، ج2، ص236.
[6]. نحل / 96.
[7]. بقره / 273.
[8]. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، مشرقین، 1374ش، خطبه 225، ص460.
منبع: اندیشه قم
