زمان و مکانی که امام خمینی در فقه مطرح کردند، به چه معناست؟ و چه عواملی در آن نقش دارند؟

بحث از زمان و مکان از مباحثی است که در دانش‌های گوناگون مطرح است و بر این اساس معانی متفاوتی نیز پیدا می‌کند. زمان در لغت و عرف به معنای وقت و مکان به معنای موضوع و محل است. از دید عرف به مجموعه شرایط و تحولات زندگی یعنی حوادثی که در زمان و مکان رخ می‌دهد، اطلاق می‌شود. زمان و مکان به این معنا شامل تمام وقایع اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مانند آن می‌شود که در علوم مختلف کاربرد ویژه‌ای پیدا می‌کند.[1]
در فقه، مراد از زمان و مکان، همان مقتضیات زمان و مکان است که نیازهای گوناگون انسان‌ها در زمان و مکان‌های مختلف و مجموعه تحولات حاکم بر زندگی بشر را شامل می‌شود. این معنا مورد توجه بزرگان،[2] و به ویژه امام راحل (قدس سره) بوده و بر موضوعات، احکام و استنباط مسائل فقهی تأثیرگذار است. چنان که فرمودند: (زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند.... بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، همان موضوع اوّل که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده است، واقعا موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی می‌طلبد، مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد).[3]
پس مراد از زمان و مکان امور، تحولات اوضاع و احوالی است که در زمان و مکان قرار می‌گیرند. این معنا در روایات نیز مورد تأکید قرار گرفته است. امام علی علیه السّلام فرمودند: من عرف الأیام لا یغفل عن الاستعداد.[4] (کسی که نسبت به زمان شناخت داشته باشد، از آمادگی غافل نخواهد ماند و امام صادق علیه السّلام فرمودند: العالم بزمانه لا تهجم علیه اللّوابس[5]؛ (کسی که به زمان خویش آگاه باشد، لغزش‌ها و اشتباهات او را احاطه نخواهد کرد.) عواملی که به عنوان مقتضیات زمان و مکان تأثیرگذارند، و به عنوان شرایط زمان و مکان در فقه مطرح هستند، عبارتند از:
1 عوامل جغرافیایی و مکانی 2. پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی بشر. 3 بنای عقلا 4 ضرورت‌های نو زندگی اجتماعی. 5 نوح حکومت و حاکمان 6 ساختار اقتصادی و ابزار تولید. 7 روابط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی حاکم برجهان
در نتیجه می توان گفت که مراد از زمان و مکان، خصوصیات و ارتباط جدیدی است که در اثر مرور زمان و تغییر مکان بر افراد و جامعه حاکم می‌شود، و همین طور مراد از آن برداشت‌های مختلفی است که فقیه در اثر ارتباط با علوم جدید بشری از ادله و منابع فقهی در می‌یابد.[6]

پی نوشتها:
[1] . دهقان، حمید، تأثیر زمان و مکان بر قوانین جزایی اسلام، قم، مدین، 1376، ص 83.
[2] . مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران، صدرا، چاپ یازدهم، 1374، ج 1، ص 181 183.
[3] . موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، تهران، انتشارات سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1369، ج 21، ص 98.
[4] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، المکتبة الاسلامیه، چاپ دوم، 1405ق، ج 71، ص 363.
[5] . همان، ج 78، ص 269 (مواعظ الصادق).
[6] . ر.ک: فاضل لنکرانی، محمد جواد، زمان و مکان و علم فقه، مجموعه مقالات، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374، ج 3، ص 57 107.
منبع: اندیشه قم