افزایش
زیاده معنای اعمی دارد که هم به معنی نما در فقه وهم غیر آن استعمال شده است.
راه‌کارها و اقداماتی که می‌تواند منجر به تقویت و افزایش مشارکت عمومی شود چیست؟
مشارکت سیاسی عبارت است از آن دسته فعالیت‌های ارادی و اختیاری که اعضای یک جامعه انجام می دهند تا به وسیلة آن در انتخاب حاکمان و سیاستمداران ایفای نقش نموده و به این ترتیب به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در سیاست گذاری های عمومی مشارکت نمایند . مشارکت سیاسی امروزه یکی از مؤلفه‌های اصلی توسعه محسوب میشود. با نگاهی به کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته در می‌یابیم که مردم در آن کشورها در برابر سرنوشت اجتماعی و سیاسی خود بی‌تفاوت و منفعل نیستند و همواره در امور سیاسی و اجتماعی مشارکت می‌کنند. مشارکت مردم در امور سیاسی و اجتماعی هر کشور و جامعه علاوه بر آثار و برکاتی که در همبستگی اجتماعی و وفاق ملی دارد در بُعد بین المللی نیز اثرات قابل توجهی دارد. حضرت آیة الله خامنه‌ای در این‌باره می‌فرماید: (ما می‌بینیم که پشتوانه مردم از نظام و از مسئولین چقدر در محاسبات ابرقدرتها مؤثر است. آنها اگر احتمال می‌دادند که مردم ما در مسائل کشور بی‌تفاوتند، به آیندة کشور خود نمی‌اندیشند، به نظام سیاسی کشور نمی‌اندیشند، به خطوط سیاسی که از متن اسلام بر گرفته شده، بی‌اعتنا هستند، بدانید فشارهایشان روی جمهوری اسلامی چندبرابر میشد. چون امیدوار بودند که بتوانند دولت‌مردان و مسئولان را با فشار به یک طرف متمایل کنند. اما امروز چنین چیزی محال است چون که مسئولان از یک پشتوانه مردمی برخورداند. آن هم مردمی که در همه این مسائل فکر می‌کنند.[1]) . همچنین ایشان به طور مکرر فرموده‌اند که آنچه مهم است مشارکت حداکثری است و اینکه نفس مشارکت ازانتخاب فرد اصلح بسیار مهمتر است.[2] با توجه به مقدمه‌ای که ذکر شد و با توجه به اینکه مشارکت عمومی یکی از شاخصه‌های اصلی نظام توسعه‌یافته و دموکراتیک محسوب میشود. باید دید که چه عوامل و زمینه‌هایی می‌توانند در مشارکت عمومی مردم در امور سیاسی و اجتماعی تأثیرگذار باشند و راهکارهایی که موجب مشارکت حداکثری مردم می‌شوند. کدامند؟ به طور کلی راهکارهایی که برای مشارکت عمومی و سیاسی مردم بکار برده می‌شوند، عبارتند از: تبیین مبانی دینی و گسترش آن در جامعه: دین یکی از مؤلفه‌های اصلی و مهم و موتور محرکه جنبش‌های اجتماعی و سیاسی در جامعه می‌باشد. متغیر مستقل دین در گسترش مشارکت سیاسی و اجتماعی اهمیت زیادی دارد. تأثیر دین در گسترش مشارکت مردمی در طول تاریخ به ویژه در جهان اسلام انکار‌ناپذیر است. ابن‌خلدون، جامعه‌شناس بزرگ اسلامی دربارة نقش دین در مشارکت می‌گوید: (دین در بین نیروها وحدت می‌آفریند، رقابت‌ها را از بین می‌برد و به افراد روحیه ایثار می‌دهد. این روحیه به افزایش مشارکت و ایجاد دولت‌های وسیع می‌انجامد. چنانچه باورهای مذهبی به دلیل تجمل‌پرستی و ... به رکود گراید، وحدت اجتماعی متزلزل می‌گردد.[3]) از این رو یکی از اهداف استعمارگران در سکولاریزه کردن جوامع مسلمان، بی‌تفاوت ساختن آنان در قبال سرنوشت اجتماعی خود و زمینه‌سازی برای تسلط آسان بر این جوامع است، چرا که دین اسلام جامع امور دنیوی ، سیاسی و معنوی است و انگیزه مهمی در تقویت مشارکت مسلمانان می باشد. ولی سکولاریسم قایل به این است که دین با سیاست ارتباطی ندارد و در پی بی تحرک کردن توده‌های جامعه و مسلمانان است (دین افیون توده‌هاست) و با این عقیده به دنبال این است که مسلمانان تنها به عبادت بپردازند و از مسائل و امور اجتماعی و سیاسی غافل بمانند. بنابراین با تبیین صحیح جایگاه دین و مبانی دینی در جامعه و جلوگیری از افکار انحرافی می‌توان مشارکت مردم در امور اجتماعی و سیاسی را بالا برد، چرا که دین واقعی، طالب مشارکت عمومی است. به عبارتی دین واقعی ذاتاً مشارکت‌جو است. اطلاع رسانی و بالا بردن سطح آگاهی مردم: یکی از موانع مشارکت عمومی ناآگاهی است، به گونه ای که قشر زیادی از جامعه نسبت به توان خود ناآگاه هستند. از آنجایی که در رژیم گذشته اکثریت بزرگی از جامعه در خارج از صحنه قرار داشتند و در هیچ تصمیم‌گیری مشارکت نمی‌کردند، به طور عملی به انزوا کشانده و ایمان به توان خویش را از دست داده بودند. عدم ایمان به توان خویش هنوز هم در قشر زیادی از جامعه وجود دارد. از طرفی یکی از دلایل شرکت فرد در امور سیاسی و اجتماعی پیوستن به جمعیتی است که به گونه‌ای آرزو‌ها، ارزش‌ها، نارضایتی‌ها و برداشتهای او را منعکس می‌کند. در دورة جوانی که فرد می‌خواهد هویت مستقلی در جامعه به دست آورد، پیوستن به گروههای سیاسی یا اجتماعی را برای این کار بر می‌گزیند. وابستگی‌ها و آگاهی‌های هر فرد به گونه‌های مختلف بروز می‌کند که پیوستن به گروه‌ها و هیأت‌های دلخواه، یکی از این روش‌هاست. در این روند نقش آگاهی‌های عمومی در گسترش مشارکت در امور اجتماعی و سیاسی غیرقابل انکار است. درجه آگاهی سیاسی و اجتماعی شهروندان با میزان و کیفیت جریان اطلاعات، سهولت دسترسی به آن و اعتماد عمومی به منابع تغذیه اطلاعاتی رابطه‌ای مستقیم دارد.[4] معمولاً گرایشهای حزبی، صنفی، گروهی، اجتماعی و سیاسی مردم و واکنش آنان در برابر عملکرد حکومت در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به پیش‌زمینه آگاهی بستگی دارد. در این میان هر چند داشتن تحصیلات بالا و مدرک تحصیلی به تنهایی نشان‌دهندة ارتقای آگاهی‌های عمومی در مسایل یاد شده نیست ولی بی‌سوادی و عدم دسترسی به اطلاعات حقوقی، اداری, فنی، مانع اصلی سازماندهی نیازهای مشترک و چگونگی مشارکت برای برآوردن آنها است. آگاهی‌های عمومی علاوه بر گسترش مشارکت، افراد را در برابر تهاجم اخبار و تبلیغات بیگانه مقاوم‌تر می‌سازد. تحقیقات نشان‌دهندة این است که افراد با اطلاعات سیاسی متوسط، بیشتر از کسانی که دارای اطلاعات وسیع هستند، مستعد تغییر عقیده‌اند و رسانه‌های جمعی نیز از این موقعیت استفاده کرده و برای تغییر عقیدة قشر متوسط[5] تلاش می‌کنند.بنابراین، می‌توان با گسترش عرضة مطالب و اطلاعات برای آشنایی مردم با مبانی قانون اساسی و دیدگاه اسلام دربارة مشارکت از طریق رسانه‌های گروهی و همچنین تبلیغ احادیث اسلامی و سخنان امام خمینی رحمة الله علیه یا مقام معظم رهبری در زمینة مشارکت عمومی، به افزایش مشارکت عمومی دامن زد. جلوگیری از تسلط گروههای ذی نفوذ: مشارکت عمومی به طور طبیعی قدرت تصمیم‌گیری را توزیع می‌کند و آن را از انحصار گروهی خاص بیرون می‌آورد. در چنین شرایطی آنان که قدرت فایقه در تصمیم‌گیری دارند، نمی‌توانند از آن خشنود باشند. از این رو با روشهای مختلف به عدم تحقق مشارکت عمومی کمک می‌کنند. شبهات دینی، اشکالات سیاسی، اقتصادی چیزی جز تخریب و بی‌اعتبار ساختن این نوع فعالیت‌ها نیست که همة آنها به انگیزه بیرون راندن عموم مردم از صحنة فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی و ... انجام می‌گیرد. نآآنآن آنآن ان آن بنابراین با جلوگیری از تسلط این گروه‌ها بر ارکان سیاسی و اقتصادی جامعه و حفظ عدالت اجتماعی می‌توان عموم مردم را به مشارکت در امور سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ترغیب کرد. عملکرد فقها در از بین بردن ابهامات فقهی: بدون شک یکی از موانع مشارکت عمومی، برداشتهای فقهی مختلفی است که فقها و صاحب‌نظران ارائه می‌دهند. از آنجایی که فقه مبتنی بر اجتهاد است، طبیعی است که با توجه به مدارک احکام و برداشت استنباط‌کنندگان در هر موضوعی جوابهای گوناگون داشته باشند. به ویژه که در فقه عنوان مخصوصی به نام (مشارکت عمومی) و به طور مستقل وجود ندارد و آنچه که به نام واجب کفایی در فقه وجود دارد، در موضوعات محدود منحصر شده است و پاره‌ای از مسائل و موضوعات به طور ماهوی از دایرة آن خارج است. از این رو در مواردی که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان عرصه مشارکت عمومی در نظر گرفته است، فقه نیازمند فقهای پرجرأت است که بتوانند با دیدی وسیع‌تر به منابع احکام بپردازند و راههای عملی جدیدی برای پیاده کردن مشارکت عمومی ارائه دهند. این نوع کار نیازمند فقهایی است که موارد را مقید به قواعد کلی احکام ندانند و تفریع اصول معصومین علیهم السّلام را وظیفة اصلی مجتهد تلقی کنند.[6] نقش توسعه سیاسی و جایگاه احزاب در مشارکت سیاسی و اجتماعی: یکی از شاخصه‌های نظام توسعه یافته مشارکت سیاسی است. توسعه سیاسی وقتی حاصل میشود که در درون نهادهای سیاسی مستقر ، مجال مشارکت و رقابت سیاسی مستمر و مسالمت‌آمیز وجود داشته باشد.[7] وجود چنین نظامی طبعاً مستلزم این است که تنوع علایق و منافع فکری و اجتماعی و اقتصادی در جامعه حفظ شود و مردم بتوانند به صورت فردی یا جمعی خواست‌های خود را بیان کنند و وسایلی برای بیان این خواست‌ها وجود داشته باشد.[8] بنابراین وجود رقابت سیاسی و ایدئولوژیک و مشارکت سازمان یافته، نهادمند و گسترده از ویژگی‌های اصلی نظام سیاسی توسعه یافته است. وجود رقابت سیاسی و ایدئولوژیک مهمتر از مشارکت سیاسی و خود در واقع متضمن آن است. حال آن‌که صرف وجود مشارکت سیاسی متضمن وجود رقابت سیاسی نیست.[9] پیدایش رقابت ایدئولوژیک و گسترش مشارکت سیاسی به عنوان ویژگی‌های اساسی توسعه سیاسی نیازمند تحولات عمده‌ای در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی جامعه است. وجود نوعی ساختار سیاسی، فرهنگی، اقتصادی خاص بیشتر مساعد پیدایش و گسترش مشارکت و رقابت سیاسی است. از لحاظ روند تاریخی توسعه سیاسی، ممکن است رقابت سیاسی اول افزایش یابد و سپس مشارکت سیاسی گسترش یابد. چنانکه در مورد تاریخ توسعه سیاسی برخی از کشورهای غربی مانند انگلستان اتفاق افتاد. یا برعکس، نخست مشارکت سیاسی و سپس رقابت سیاسی گسترش یابد. البته احتمال اینکه رقابت و مشارکت سیاسی هر دو با هم رشد یابند نیز هست (مثل توسعة آمریکا).[10] فصل ممیز انسان از سایر موجودات، ذی‌شعور بودن آن است. عقل و خرد انسان هم فکر می‌کند که در امور خود رایزنی و مشورت کند. مسائل اعتقادی، قانون اساسی و عقل و خرد انسان بیانگر مشارکت آحاد مردم، به ویژه نخبگان و گروههای سیاسی در امر سیاست و حکومت است. با توجه به رشد جمعیت، پیچیدگی امور و تخصصی شدن کارها باید به اصل نمایندگی رجوع کرد. همان‌گونه که در دنیای امروز ما حکومت مردم به مردم نداریم. بلکه آنچه تحقق یافته، حکومت نخبگان منتخب اکثریت مردم بر مردم است. برای تحقق این امر ناگزیر باید نهاد‌هایی به وجود آورد که ضمن کمک به انتخاب اصلح، چگونگی مشارکت مردم را نهادمند کنند. احزاب، جمعیت‌ها، تشکل‌ها و سازمان‌های سیاسی وسیله مناسبی برای مشارکت مردم در سرنوشت خود می‌باشند.[11] فرهنگ‌سازی: فرهنگ از مهمترین متغیرهای مشارکت سیاسی و اجتماعی است. مشارکت افراد در جامعهای که دارای فرهنگ سیاسی مشارکتی است، گسترده است؛ در مقابل، در جامعه فاقد چنین فرهنگی مردم با پدیده‌های سیاسی و اجتماعی برخورد انفعالی دارند. برانگیختن اعتماد عمومی: برای نهادینه شدن رفتار سیاسی، تحول باورها و تغییر ذهنیت مردم و برانگیختن حساسیت سیاسی مقدمه اصلی است. پس برانگیختن حساسیت سیاسی مردم در قالب شعارها و اهداف راهبردی ، ایجاد نهادها و تشکل‌ها، گام بعدی محسوب میشود. در این راستا، ایجاد یک نظام حقوقی مدون برای تعیین چارچوب فعالیت‌های سیاسی و تأمین امنیت در جهت آزادی بیان و ایجاد فضای گفت‌وگو، تفاهم و مشارکت می‌تواند تضمین کننده مشارکت آحاد مردم باشد. در نتیجه برانگیختن مشارکت مردم در قالب تشکلهای سیاسی، پویایی نظام اجتماعی و ثبات حاکمیت را در پی دارد. در جامعهای مثل جامعة ایران به خاطر جوان بودن جمعیت آن، امکان مشارکت بیشتر فراهم است. چرا که پتانسیل لازم در این قشر وجود دارد. به شرط آن که موانع مشارکت سیاسی و یا اجتماعی به خوبی شناسایی و برطرف شود. (مثل بی‌کاری ، گرانی و ...) . امید به آینده بهتر می‌تواند زیربنای مشارکت بیشتر قرار بگیرد. کسانی که سعی می‌کنند فضای جامعه را تیره و تار نشان دهند، عملاً دیگران را از دخالت در سرنوشت اجتماعی بر حذر می‌دارند.[12] فقر زدایی: عدالت اجتماعی و اقتصادی و فقرزدایی، محورهای مهمی هستند که در گسترش مشارکت سیاسی و اجتماعی نقش تعیین کننده‌ای دارد. قرآن کریم عدالت اجتماعی و اقتصادی را هدف اجتماعی بعثت پیامبران الهی می‌داند.[13] پژوهشهای روان‌شناسی نشان می‌دهد که برخی ویژگی‌های روانی و جسمانی انسان، تنها موقع وفور نعمت ظهور می‌یابد. اگر شرایط اقتصادی به گونه‌ای باشد که انسان فقط بتواند وسیله اولیه معاش را فراهم کند، فرصتی برای پرورش طبع نخواهد داشت. هرچند این دیدگاه به طور مطلق صحیح نیست، اما نمی‌توان انکار کرد که آرامش و امنیت معاش و زندگی، فرصت بیشتری را برای پرورش استعدادهای لطیف مشارکت سیاسی و اجتماعی فراهم می‌کند. رسانه‌های جمعی و زمینه‌سازی آنها: رسانهها نوعی حلقه رابط در جامعه هستند که در دنیای امروزی نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند. یکی از کارکردهای رسانهها ایجاد همبستگی اجتماعی و تأثیر در مشارکت عمومی جامعه است. رسانهها در جامعه با وجود تفاوتها و اختلافات، تضادها را از بین می‌برند و به همبستگی یا یکسان‌سازی جامعه کمک می‌کنند. یکی از کارکردهای اصلی رسانهها ایجاد قشر متوسط و تأثیرگذاری بر آنهاست. قشر متوسط توقعات سطحی دارند و فرهیخته نیستند و بیشتر دنباله‌رو نخبگان جامعه هستند. بنابراین، رسانهها به طرق مختلف عامة مردم را به مشارکت عمومی دعوت می‌کنند، که عبارتند از: تبلیغ و ترغیب ، ایجاد انگیزه ، اطلاع‌رسانی ، بیان دیدگاهها ، برنامه‌ها و روایات اسلامی در مورد مشارکت و شورا ، ایجاد عزم ملی ، رفع شبهات و ...[14]. بحث در مورد رسانهها و نقش آنها در ایجاد مشارکت عمومی بحث گسترده‌ای است که بحث تفضیلی در مورد آنها در این مقال نمی‌گنجد ولی بی‌شک در فرایند معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر: 1. رسانهها و راههای تقویت مشارکت مردم در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی، انتشارات دفتر تبلیغات. 2. نظریه‌های ارتباط جمعی، مک کوئل (پرویز اجلالی)، انتشارات صدا و سیما. 3. حسین بشیریه، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، نشر علوم نوین. 4. داود فیرحی، مفهوم مشارکت سیاسی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره اول، سال اول 1377. پی نوشتها: [1] . سید علی خامنه‌ای، پرسش و پاسخ، ج3، ص 3. [2] به عنوان مثال رک : بیانات مقام معظم رهبری در جمع مردم جیرفت ، 17/2/1384 [3] . مصطفی ملکوتیان، سیری در نظریه‌های انقلاب، نشر قومس، چاپ سوم، 1380، ص 31. [4] . سعید کریمی، رسانهها و راههای تقویت مشارکت مردم در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1382، ص 62. [5] . ر.ک: به کتاب مک کوئل، ترجمة پرویز اجلالی، نظریه‌های ارتباط جمعی، انتشارات صدا و سیما. [6] . مجله حوزه، آذر و دی 1366، شماره 23، ص111 [7] . حسین بشیریه، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، نشر علوم نوین، 1378، چاپ اول، ص 2. [8] . از جملة این وسایل، رسانه‌های جمعی هستند که در همین مقاله به آنها اشاره خواهد شد. [9] . حسین بشیریه، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، نشر علوم نوین، 1378، ص 4. [10] . همان منبع. [11] . ایران، 30 / 9 / 77، احزاب راهکارهای مناسب برای مشارکت عمومی. [12] . ایران، 3 / 8 / 79، برانگیختن اعتماد عمومی. [13] . حدید، 25. [14] . ر.ک: به مک کوئل، ترجمة پرویز اجلالی، نظریه‌های ارتباط جمعی، انتشارات صدا و سیما. منبع: اندیشه قم
مشارکت سیاسی عبارت است از آن دسته فعالیت‌های ارادی و اختیاری که اعضای یک جامعه انجام می دهند تا به وسیلة آن در انتخاب حاکمان و سیاستمداران ایفای نقش نموده و به این ترتیب به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در سیاست گذاری های عمومی مشارکت نمایند . مشارکت سیاسی امروزه یکی از مؤلفه‌های اصلی توسعه محسوب میشود. با نگاهی به کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته در می‌یابیم که مردم در آن کشورها در برابر سرنوشت اجتماعی و سیاسی خود بی‌تفاوت و منفعل نیستند و همواره در امور سیاسی و اجتماعی مشارکت می‌کنند. مشارکت مردم در امور سیاسی و اجتماعی هر کشور و جامعه علاوه بر آثار و برکاتی که در همبستگی اجتماعی و وفاق ملی دارد در بُعد بین المللی نیز اثرات قابل توجهی دارد. حضرت آیة الله خامنه‌ای در این‌باره می‌فرماید: (ما می‌بینیم که پشتوانه مردم از نظام و از مسئولین چقدر در محاسبات ابرقدرتها مؤثر است. آنها اگر احتمال می‌دادند که مردم ما در مسائل کشور بی‌تفاوتند، به آیندة کشور خود نمی‌اندیشند، به نظام سیاسی کشور نمی‌اندیشند، به خطوط سیاسی که از متن اسلام بر گرفته شده، بی‌اعتنا هستند، بدانید فشارهایشان روی جمهوری اسلامی چندبرابر میشد. چون امیدوار بودند که بتوانند دولت‌مردان و مسئولان را با فشار به یک طرف متمایل کنند. اما امروز چنین چیزی محال است چون که مسئولان از یک پشتوانه مردمی برخورداند. آن هم مردمی که در همه این مسائل فکر می‌کنند.[1]) . همچنین ایشان به طور مکرر فرموده‌اند که آنچه مهم است مشارکت حداکثری است و اینکه نفس مشارکت ازانتخاب فرد اصلح بسیار مهمتر است.[2] با توجه به مقدمه‌ای که ذکر شد و با توجه به اینکه مشارکت عمومی یکی از شاخصه‌های اصلی نظام توسعه‌یافته و دموکراتیک محسوب میشود. باید دید که چه عوامل و زمینه‌هایی می‌توانند در مشارکت عمومی مردم در امور سیاسی و اجتماعی تأثیرگذار باشند و راهکارهایی که موجب مشارکت حداکثری مردم می‌شوند. کدامند؟ به طور کلی راهکارهایی که برای مشارکت عمومی و سیاسی مردم بکار برده می‌شوند، عبارتند از: تبیین مبانی دینی و گسترش آن در جامعه: دین یکی از مؤلفه‌های اصلی و مهم و موتور محرکه جنبش‌های اجتماعی و سیاسی در جامعه می‌باشد. متغیر مستقل دین در گسترش مشارکت سیاسی و اجتماعی اهمیت زیادی دارد. تأثیر دین در گسترش مشارکت مردمی در طول تاریخ به ویژه در جهان اسلام انکار‌ناپذیر است. ابن‌خلدون، جامعه‌شناس بزرگ اسلامی دربارة نقش دین در مشارکت می‌گوید: (دین در بین نیروها وحدت می‌آفریند، رقابت‌ها را از بین می‌برد و به افراد روحیه ایثار می‌دهد. این روحیه به افزایش مشارکت و ایجاد دولت‌های وسیع می‌انجامد. چنانچه باورهای مذهبی به دلیل تجمل‌پرستی و ... به رکود گراید، وحدت اجتماعی متزلزل می‌گردد.[3]) از این رو یکی از اهداف استعمارگران در سکولاریزه کردن جوامع مسلمان، بی‌تفاوت ساختن آنان در قبال سرنوشت اجتماعی خود و زمینه‌سازی برای تسلط آسان بر این جوامع است، چرا که دین اسلام جامع امور دنیوی ، سیاسی و معنوی است و انگیزه مهمی در تقویت مشارکت مسلمانان می باشد. ولی سکولاریسم قایل به این است که دین با سیاست ارتباطی ندارد و در پی بی تحرک کردن توده‌های جامعه و مسلمانان است (دین افیون توده‌هاست) و با این عقیده به دنبال این است که مسلمانان تنها به عبادت بپردازند و از مسائل و امور اجتماعی و سیاسی غافل بمانند. بنابراین با تبیین صحیح جایگاه دین و مبانی دینی در جامعه و جلوگیری از افکار انحرافی می‌توان مشارکت مردم در امور اجتماعی و سیاسی را بالا برد، چرا که دین واقعی، طالب مشارکت عمومی است. به عبارتی دین واقعی ذاتاً مشارکت‌جو است. اطلاع رسانی و بالا بردن سطح آگاهی مردم: یکی از موانع مشارکت عمومی ناآگاهی است، به گونه ای که قشر زیادی از جامعه نسبت به توان خود ناآگاه هستند. از آنجایی که در رژیم گذشته اکثریت بزرگی از جامعه در خارج از صحنه قرار داشتند و در هیچ تصمیم‌گیری مشارکت نمی‌کردند، به طور عملی به انزوا کشانده و ایمان به توان خویش را از دست داده بودند. عدم ایمان به توان خویش هنوز هم در قشر زیادی از جامعه وجود دارد. از طرفی یکی از دلایل شرکت فرد در امور سیاسی و اجتماعی پیوستن به جمعیتی است که به گونه‌ای آرزو‌ها، ارزش‌ها، نارضایتی‌ها و برداشتهای او را منعکس می‌کند. در دورة جوانی که فرد می‌خواهد هویت مستقلی در جامعه به دست آورد، پیوستن به گروههای سیاسی یا اجتماعی را برای این کار بر می‌گزیند. وابستگی‌ها و آگاهی‌های هر فرد به گونه‌های مختلف بروز می‌کند که پیوستن به گروه‌ها و هیأت‌های دلخواه، یکی از این روش‌هاست. در این روند نقش آگاهی‌های عمومی در گسترش مشارکت در امور اجتماعی و سیاسی غیرقابل انکار است. درجه آگاهی سیاسی و اجتماعی شهروندان با میزان و کیفیت جریان اطلاعات، سهولت دسترسی به آن و اعتماد عمومی به منابع تغذیه اطلاعاتی رابطه‌ای مستقیم دارد.[4] معمولاً گرایشهای حزبی، صنفی، گروهی، اجتماعی و سیاسی مردم و واکنش آنان در برابر عملکرد حکومت در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به پیش‌زمینه آگاهی بستگی دارد. در این میان هر چند داشتن تحصیلات بالا و مدرک تحصیلی به تنهایی نشان‌دهندة ارتقای آگاهی‌های عمومی در مسایل یاد شده نیست ولی بی‌سوادی و عدم دسترسی به اطلاعات حقوقی، اداری, فنی، مانع اصلی سازماندهی نیازهای مشترک و چگونگی مشارکت برای برآوردن آنها است. آگاهی‌های عمومی علاوه بر گسترش مشارکت، افراد را در برابر تهاجم اخبار و تبلیغات بیگانه مقاوم‌تر می‌سازد. تحقیقات نشان‌دهندة این است که افراد با اطلاعات سیاسی متوسط، بیشتر از کسانی که دارای اطلاعات وسیع هستند، مستعد تغییر عقیده‌اند و رسانه‌های جمعی نیز از این موقعیت استفاده کرده و برای تغییر عقیدة قشر متوسط[5] تلاش می‌کنند.بنابراین، می‌توان با گسترش عرضة مطالب و اطلاعات برای آشنایی مردم با مبانی قانون اساسی و دیدگاه اسلام دربارة مشارکت از طریق رسانه‌های گروهی و همچنین تبلیغ احادیث اسلامی و سخنان امام خمینی رحمة الله علیه یا مقام معظم رهبری در زمینة مشارکت عمومی، به افزایش مشارکت عمومی دامن زد. جلوگیری از تسلط گروههای ذی نفوذ: مشارکت عمومی به طور طبیعی قدرت تصمیم‌گیری را توزیع می‌کند و آن را از انحصار گروهی خاص بیرون می‌آورد. در چنین شرایطی آنان که قدرت فایقه در تصمیم‌گیری دارند، نمی‌توانند از آن خشنود باشند. از این رو با روشهای مختلف به عدم تحقق مشارکت عمومی کمک می‌کنند. شبهات دینی، اشکالات سیاسی، اقتصادی چیزی جز تخریب و بی‌اعتبار ساختن این نوع فعالیت‌ها نیست که همة آنها به انگیزه بیرون راندن عموم مردم از صحنة فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی و ... انجام می‌گیرد. نآآنآن آنآن ان آن بنابراین با جلوگیری از تسلط این گروه‌ها بر ارکان سیاسی و اقتصادی جامعه و حفظ عدالت اجتماعی می‌توان عموم مردم را به مشارکت در امور سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ترغیب کرد. عملکرد فقها در از بین بردن ابهامات فقهی: بدون شک یکی از موانع مشارکت عمومی، برداشتهای فقهی مختلفی است که فقها و صاحب‌نظران ارائه می‌دهند. از آنجایی که فقه مبتنی بر اجتهاد است، طبیعی است که با توجه به مدارک احکام و برداشت استنباط‌کنندگان در هر موضوعی جوابهای گوناگون داشته باشند. به ویژه که در فقه عنوان مخصوصی به نام (مشارکت عمومی) و به طور مستقل وجود ندارد و آنچه که به نام واجب کفایی در فقه وجود دارد، در موضوعات محدود منحصر شده است و پاره‌ای از مسائل و موضوعات به طور ماهوی از دایرة آن خارج است. از این رو در مواردی که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان عرصه مشارکت عمومی در نظر گرفته است، فقه نیازمند فقهای پرجرأت است که بتوانند با دیدی وسیع‌تر به منابع احکام بپردازند و راههای عملی جدیدی برای پیاده کردن مشارکت عمومی ارائه دهند. این نوع کار نیازمند فقهایی است که موارد را مقید به قواعد کلی احکام ندانند و تفریع اصول معصومین علیهم السّلام را وظیفة اصلی مجتهد تلقی کنند.[6] نقش توسعه سیاسی و جایگاه احزاب در مشارکت سیاسی و اجتماعی: یکی از شاخصه‌های نظام توسعه یافته مشارکت سیاسی است. توسعه سیاسی وقتی حاصل میشود که در درون نهادهای سیاسی مستقر ، مجال مشارکت و رقابت سیاسی مستمر و مسالمت‌آمیز وجود داشته باشد.[7] وجود چنین نظامی طبعاً مستلزم این است که تنوع علایق و منافع فکری و اجتماعی و اقتصادی در جامعه حفظ شود و مردم بتوانند به صورت فردی یا جمعی خواست‌های خود را بیان کنند و وسایلی برای بیان این خواست‌ها وجود داشته باشد.[8] بنابراین وجود رقابت سیاسی و ایدئولوژیک و مشارکت سازمان یافته، نهادمند و گسترده از ویژگی‌های اصلی نظام سیاسی توسعه یافته است. وجود رقابت سیاسی و ایدئولوژیک مهمتر از مشارکت سیاسی و خود در واقع متضمن آن است. حال آن‌که صرف وجود مشارکت سیاسی متضمن وجود رقابت سیاسی نیست.[9] پیدایش رقابت ایدئولوژیک و گسترش مشارکت سیاسی به عنوان ویژگی‌های اساسی توسعه سیاسی نیازمند تحولات عمده‌ای در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی جامعه است. وجود نوعی ساختار سیاسی، فرهنگی، اقتصادی خاص بیشتر مساعد پیدایش و گسترش مشارکت و رقابت سیاسی است. از لحاظ روند تاریخی توسعه سیاسی، ممکن است رقابت سیاسی اول افزایش یابد و سپس مشارکت سیاسی گسترش یابد. چنانکه در مورد تاریخ توسعه سیاسی برخی از کشورهای غربی مانند انگلستان اتفاق افتاد. یا برعکس، نخست مشارکت سیاسی و سپس رقابت سیاسی گسترش یابد. البته احتمال اینکه رقابت و مشارکت سیاسی هر دو با هم رشد یابند نیز هست (مثل توسعة آمریکا).[10] فصل ممیز انسان از سایر موجودات، ذی‌شعور بودن آن است. عقل و خرد انسان هم فکر می‌کند که در امور خود رایزنی و مشورت کند. مسائل اعتقادی، قانون اساسی و عقل و خرد انسان بیانگر مشارکت آحاد مردم، به ویژه نخبگان و گروههای سیاسی در امر سیاست و حکومت است. با توجه به رشد جمعیت، پیچیدگی امور و تخصصی شدن کارها باید به اصل نمایندگی رجوع کرد. همان‌گونه که در دنیای امروز ما حکومت مردم به مردم نداریم. بلکه آنچه تحقق یافته، حکومت نخبگان منتخب اکثریت مردم بر مردم است. برای تحقق این امر ناگزیر باید نهاد‌هایی به وجود آورد که ضمن کمک به انتخاب اصلح، چگونگی مشارکت مردم را نهادمند کنند. احزاب، جمعیت‌ها، تشکل‌ها و سازمان‌های سیاسی وسیله مناسبی برای مشارکت مردم در سرنوشت خود می‌باشند.[11] فرهنگ‌سازی: فرهنگ از مهمترین متغیرهای مشارکت سیاسی و اجتماعی است. مشارکت افراد در جامعهای که دارای فرهنگ سیاسی مشارکتی است، گسترده است؛ در مقابل، در جامعه فاقد چنین فرهنگی مردم با پدیده‌های سیاسی و اجتماعی برخورد انفعالی دارند. برانگیختن اعتماد عمومی: برای نهادینه شدن رفتار سیاسی، تحول باورها و تغییر ذهنیت مردم و برانگیختن حساسیت سیاسی مقدمه اصلی است. پس برانگیختن حساسیت سیاسی مردم در قالب شعارها و اهداف راهبردی ، ایجاد نهادها و تشکل‌ها، گام بعدی محسوب میشود. در این راستا، ایجاد یک نظام حقوقی مدون برای تعیین چارچوب فعالیت‌های سیاسی و تأمین امنیت در جهت آزادی بیان و ایجاد فضای گفت‌وگو، تفاهم و مشارکت می‌تواند تضمین کننده مشارکت آحاد مردم باشد. در نتیجه برانگیختن مشارکت مردم در قالب تشکلهای سیاسی، پویایی نظام اجتماعی و ثبات حاکمیت را در پی دارد. در جامعهای مثل جامعة ایران به خاطر جوان بودن جمعیت آن، امکان مشارکت بیشتر فراهم است. چرا که پتانسیل لازم در این قشر وجود دارد. به شرط آن که موانع مشارکت سیاسی و یا اجتماعی به خوبی شناسایی و برطرف شود. (مثل بی‌کاری ، گرانی و ...) . امید به آینده بهتر می‌تواند زیربنای مشارکت بیشتر قرار بگیرد. کسانی که سعی می‌کنند فضای جامعه را تیره و تار نشان دهند، عملاً دیگران را از دخالت در سرنوشت اجتماعی بر حذر می‌دارند.[12] فقر زدایی: عدالت اجتماعی و اقتصادی و فقرزدایی، محورهای مهمی هستند که در گسترش مشارکت سیاسی و اجتماعی نقش تعیین کننده‌ای دارد. قرآن کریم عدالت اجتماعی و اقتصادی را هدف اجتماعی بعثت پیامبران الهی می‌داند.[13] پژوهشهای روان‌شناسی نشان می‌دهد که برخی ویژگی‌های روانی و جسمانی انسان، تنها موقع وفور نعمت ظهور می‌یابد. اگر شرایط اقتصادی به گونه‌ای باشد که انسان فقط بتواند وسیله اولیه معاش را فراهم کند، فرصتی برای پرورش طبع نخواهد داشت. هرچند این دیدگاه به طور مطلق صحیح نیست، اما نمی‌توان انکار کرد که آرامش و امنیت معاش و زندگی، فرصت بیشتری را برای پرورش استعدادهای لطیف مشارکت سیاسی و اجتماعی فراهم می‌کند. رسانه‌های جمعی و زمینه‌سازی آنها: رسانهها نوعی حلقه رابط در جامعه هستند که در دنیای امروزی نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند. یکی از کارکردهای رسانهها ایجاد همبستگی اجتماعی و تأثیر در مشارکت عمومی جامعه است. رسانهها در جامعه با وجود تفاوتها و اختلافات، تضادها را از بین می‌برند و به همبستگی یا یکسان‌سازی جامعه کمک می‌کنند. یکی از کارکردهای اصلی رسانهها ایجاد قشر متوسط و تأثیرگذاری بر آنهاست. قشر متوسط توقعات سطحی دارند و فرهیخته نیستند و بیشتر دنباله‌رو نخبگان جامعه هستند. بنابراین، رسانهها به طرق مختلف عامة مردم را به مشارکت عمومی دعوت می‌کنند، که عبارتند از: تبلیغ و ترغیب ، ایجاد انگیزه ، اطلاع‌رسانی ، بیان دیدگاهها ، برنامه‌ها و روایات اسلامی در مورد مشارکت و شورا ، ایجاد عزم ملی ، رفع شبهات و ...[14]. بحث در مورد رسانهها و نقش آنها در ایجاد مشارکت عمومی بحث گسترده‌ای است که بحث تفضیلی در مورد آنها در این مقال نمی‌گنجد ولی بی‌شک در فرایند معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر: 1. رسانهها و راههای تقویت مشارکت مردم در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی، انتشارات دفتر تبلیغات. 2. نظریه‌های ارتباط جمعی، مک کوئل (پرویز اجلالی)، انتشارات صدا و سیما. 3. حسین بشیریه، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، نشر علوم نوین. 4. داود فیرحی، مفهوم مشارکت سیاسی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره اول، سال اول 1377. پی نوشتها: [1] . سید علی خامنه‌ای، پرسش و پاسخ، ج3، ص 3. [2] به عنوان مثال رک : بیانات مقام معظم رهبری در جمع مردم جیرفت ، 17/2/1384 [3] . مصطفی ملکوتیان، سیری در نظریه‌های انقلاب، نشر قومس، چاپ سوم، 1380، ص 31. [4] . سعید کریمی، رسانهها و راههای تقویت مشارکت مردم در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1382، ص 62. [5] . ر.ک: به کتاب مک کوئل، ترجمة پرویز اجلالی، نظریه‌های ارتباط جمعی، انتشارات صدا و سیما. [6] . مجله حوزه، آذر و دی 1366، شماره 23، ص111 [7] . حسین بشیریه، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، نشر علوم نوین، 1378، چاپ اول، ص 2. [8] . از جملة این وسایل، رسانه‌های جمعی هستند که در همین مقاله به آنها اشاره خواهد شد. [9] . حسین بشیریه، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، نشر علوم نوین، 1378، ص 4. [10] . همان منبع. [11] . ایران، 30 / 9 / 77، احزاب راهکارهای مناسب برای مشارکت عمومی. [12] . ایران، 3 / 8 / 79، برانگیختن اعتماد عمومی. [13] . حدید، 25. [14] . ر.ک: به مک کوئل، ترجمة پرویز اجلالی، نظریه‌های ارتباط جمعی، انتشارات صدا و سیما. منبع: اندیشه قم
پاسخ:
مشارکت سیاسی عبارت است از آن دسته فعالیت‌های ارادی و اختیاری که اعضای یک جامعه انجام می دهند تا به وسیلة آن در انتخاب حاکمان و سیاستمداران ایفای نقش نموده و به این ترتیب به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در سیاست گذاری های عمومی مشارکت نمایند .
مشارکت سیاسی امروزه یکی از مؤلفه‌های اصلی توسعه محسوب میشود. با نگاهی به کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته در می‌یابیم که مردم در آن کشورها در برابر سرنوشت اجتماعی و سیاسی خود بی‌تفاوت و منفعل نیستند و همواره در امور سیاسی و اجتماعی مشارکت می‌کنند. مشارکت مردم در امور سیاسی و اجتماعی هر کشور و جامعه علاوه بر آثار و برکاتی که در همبستگی اجتماعی و وفاق ملی دارد در بُعد بین المللی نیز اثرات قابل توجهی دارد. حضرت آیة الله خامنه‌ای در این‌باره می‌فرماید: (ما می‌بینیم که پشتوانه مردم از نظام و از مسئولین چقدر در محاسبات ابرقدرتها مؤثر است. آنها اگر احتمال می‌دادند که مردم ما در مسائل کشور بی‌تفاوتند، به آیندة کشور خود نمی‌اندیشند، به نظام سیاسی کشور نمی‌اندیشند، به خطوط سیاسی که از متن اسلام بر گرفته شده، بی‌اعتنا هستند، بدانید فشارهایشان روی جمهوری اسلامی چندبرابر میشد. چون امیدوار بودند که بتوانند دولت‌مردان و مسئولان را با فشار به یک طرف متمایل کنند. اما امروز چنین چیزی محال است چون که مسئولان از یک پشتوانه مردمی برخورداند. آن هم مردمی که در همه این مسائل فکر می‌کنند.[1]) . همچنین ایشان به طور مکرر فرموده‌اند که آنچه مهم است مشارکت حداکثری است و اینکه نفس مشارکت ازانتخاب فرد اصلح بسیار مهمتر است.[2]
با توجه به مقدمه‌ای که ذکر شد و با توجه به اینکه مشارکت عمومی یکی از شاخصه‌های اصلی نظام توسعه‌یافته و دموکراتیک محسوب میشود. باید دید که چه عوامل و زمینه‌هایی می‌توانند در مشارکت عمومی مردم در امور سیاسی و اجتماعی تأثیرگذار باشند و راهکارهایی که موجب مشارکت حداکثری مردم می‌شوند. کدامند؟
به طور کلی راهکارهایی که برای مشارکت عمومی و سیاسی مردم بکار برده می‌شوند، عبارتند از:
تبیین مبانی دینی و گسترش آن در جامعه: دین یکی از مؤلفه‌های اصلی و مهم و موتور محرکه جنبش‌های اجتماعی و سیاسی در جامعه می‌باشد. متغیر مستقل دین در گسترش مشارکت سیاسی و اجتماعی اهمیت زیادی دارد. تأثیر دین در گسترش مشارکت مردمی در طول تاریخ به ویژه در جهان اسلام انکار‌ناپذیر است. ابن‌خلدون، جامعه‌شناس بزرگ اسلامی دربارة نقش دین در مشارکت می‌گوید: (دین در بین نیروها وحدت می‌آفریند، رقابت‌ها را از بین می‌برد و به افراد روحیه ایثار می‌دهد. این روحیه به افزایش مشارکت و ایجاد دولت‌های وسیع می‌انجامد. چنانچه باورهای مذهبی به دلیل تجمل‌پرستی و ... به رکود گراید، وحدت اجتماعی متزلزل می‌گردد.[3]) از این رو یکی از اهداف استعمارگران در سکولاریزه کردن جوامع مسلمان، بی‌تفاوت ساختن آنان در قبال سرنوشت اجتماعی خود و زمینه‌سازی برای تسلط آسان بر این جوامع است، چرا که دین اسلام جامع امور دنیوی ، سیاسی و معنوی است و انگیزه مهمی در تقویت مشارکت مسلمانان می باشد. ولی سکولاریسم قایل به این است که دین با سیاست ارتباطی ندارد و در پی بی تحرک کردن توده‌های جامعه و مسلمانان است (دین افیون توده‌هاست) و با این عقیده به دنبال این است که مسلمانان تنها به عبادت بپردازند و از مسائل و امور اجتماعی و سیاسی غافل بمانند.
بنابراین با تبیین صحیح جایگاه دین و مبانی دینی در جامعه و جلوگیری از افکار انحرافی می‌توان مشارکت مردم در امور اجتماعی و سیاسی را بالا برد، چرا که دین واقعی، طالب مشارکت عمومی است. به عبارتی دین واقعی ذاتاً مشارکت‌جو است.
اطلاع رسانی و بالا بردن سطح آگاهی مردم:
یکی از موانع مشارکت عمومی ناآگاهی است، به گونه ای که قشر زیادی از جامعه نسبت به توان خود ناآگاه هستند. از آنجایی که در رژیم گذشته اکثریت بزرگی از جامعه در خارج از صحنه قرار داشتند و در هیچ تصمیم‌گیری مشارکت نمی‌کردند، به طور عملی به انزوا کشانده و ایمان به توان خویش را از دست داده بودند. عدم ایمان به توان خویش هنوز هم در قشر زیادی از جامعه وجود دارد. از طرفی یکی از دلایل شرکت فرد در امور سیاسی و اجتماعی پیوستن به جمعیتی است که به گونه‌ای آرزو‌ها، ارزش‌ها، نارضایتی‌ها و برداشتهای او را منعکس می‌کند. در دورة جوانی که فرد می‌خواهد هویت مستقلی در جامعه به دست آورد، پیوستن به گروههای سیاسی یا اجتماعی را برای این کار بر می‌گزیند. وابستگی‌ها و آگاهی‌های هر فرد به گونه‌های مختلف بروز می‌کند که پیوستن به گروه‌ها و هیأت‌های دلخواه، یکی از این روش‌هاست. در این روند نقش آگاهی‌های عمومی در گسترش مشارکت در امور اجتماعی و سیاسی غیرقابل انکار است. درجه آگاهی سیاسی و اجتماعی شهروندان با میزان و کیفیت جریان اطلاعات، سهولت دسترسی به آن و اعتماد عمومی به منابع تغذیه اطلاعاتی رابطه‌ای مستقیم دارد.[4]
معمولاً گرایشهای حزبی، صنفی، گروهی، اجتماعی و سیاسی مردم و واکنش آنان در برابر عملکرد حکومت در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به پیش‌زمینه آگاهی بستگی دارد. در این میان هر چند داشتن تحصیلات بالا و مدرک تحصیلی به تنهایی نشان‌دهندة ارتقای آگاهی‌های عمومی در مسایل یاد شده نیست ولی بی‌سوادی و عدم دسترسی به اطلاعات حقوقی، اداری, فنی، مانع اصلی سازماندهی نیازهای مشترک و چگونگی مشارکت برای برآوردن آنها است. آگاهی‌های عمومی علاوه بر گسترش مشارکت، افراد را در برابر تهاجم اخبار و تبلیغات بیگانه مقاوم‌تر می‌سازد. تحقیقات نشان‌دهندة این است که افراد با اطلاعات سیاسی متوسط، بیشتر از کسانی که دارای اطلاعات وسیع هستند، مستعد تغییر عقیده‌اند و رسانه‌های جمعی نیز از این موقعیت استفاده کرده و برای تغییر عقیدة قشر متوسط[5] تلاش می‌کنند.بنابراین، می‌توان با گسترش عرضة مطالب و اطلاعات برای آشنایی مردم با مبانی قانون اساسی و دیدگاه اسلام دربارة مشارکت از طریق رسانه‌های گروهی و همچنین تبلیغ احادیث اسلامی و سخنان امام خمینی رحمة الله علیه یا مقام معظم رهبری در زمینة مشارکت عمومی، به افزایش مشارکت عمومی دامن زد.
جلوگیری از تسلط گروههای ذی نفوذ:
مشارکت عمومی به طور طبیعی قدرت تصمیم‌گیری را توزیع می‌کند و آن را از انحصار گروهی خاص بیرون می‌آورد. در چنین شرایطی آنان که قدرت فایقه در تصمیم‌گیری دارند، نمی‌توانند از آن خشنود باشند. از این رو با روشهای مختلف به عدم تحقق مشارکت عمومی کمک می‌کنند. شبهات دینی، اشکالات سیاسی، اقتصادی چیزی جز تخریب و بی‌اعتبار ساختن این نوع فعالیت‌ها نیست که همة آنها به انگیزه بیرون راندن عموم مردم از صحنة فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی و ... انجام می‌گیرد. نآآنآن آنآن ان آن
بنابراین با جلوگیری از تسلط این گروه‌ها بر ارکان سیاسی و اقتصادی جامعه و حفظ عدالت اجتماعی می‌توان عموم مردم را به مشارکت در امور سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ترغیب کرد.
عملکرد فقها در از بین بردن ابهامات فقهی:
بدون شک یکی از موانع مشارکت عمومی، برداشتهای فقهی مختلفی است که فقها و صاحب‌نظران ارائه می‌دهند. از آنجایی که فقه مبتنی بر اجتهاد است، طبیعی است که با توجه به مدارک احکام و برداشت استنباط‌کنندگان در هر موضوعی جوابهای گوناگون داشته باشند. به ویژه که در فقه عنوان مخصوصی به نام (مشارکت عمومی) و به طور مستقل وجود ندارد و آنچه که به نام واجب کفایی در فقه وجود دارد، در موضوعات محدود منحصر شده است و پاره‌ای از مسائل و موضوعات به طور ماهوی از دایرة آن خارج است. از این رو در مواردی که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان عرصه مشارکت عمومی در نظر گرفته است، فقه نیازمند فقهای پرجرأت است که بتوانند با دیدی وسیع‌تر به منابع احکام بپردازند و راههای عملی جدیدی برای پیاده کردن مشارکت عمومی ارائه دهند. این نوع کار نیازمند فقهایی است که موارد را مقید به قواعد کلی احکام ندانند و تفریع اصول معصومین علیهم السّلام را وظیفة اصلی مجتهد تلقی کنند.[6]
نقش توسعه سیاسی و جایگاه احزاب در مشارکت سیاسی و اجتماعی:
یکی از شاخصه‌های نظام توسعه یافته مشارکت سیاسی است. توسعه سیاسی وقتی حاصل میشود که در درون نهادهای سیاسی مستقر ، مجال مشارکت و رقابت سیاسی مستمر و مسالمت‌آمیز وجود داشته باشد.[7] وجود چنین نظامی طبعاً مستلزم این است که تنوع علایق و منافع فکری و اجتماعی و اقتصادی در جامعه حفظ شود و مردم بتوانند به صورت فردی یا جمعی خواست‌های خود را بیان کنند و وسایلی برای بیان این خواست‌ها وجود داشته باشد.[8]
بنابراین وجود رقابت سیاسی و ایدئولوژیک و مشارکت سازمان یافته، نهادمند و گسترده از ویژگی‌های اصلی نظام سیاسی توسعه یافته است. وجود رقابت سیاسی و ایدئولوژیک مهمتر از مشارکت سیاسی و خود در واقع متضمن آن است. حال آن‌که صرف وجود مشارکت سیاسی متضمن وجود رقابت سیاسی نیست.[9]
پیدایش رقابت ایدئولوژیک و گسترش مشارکت سیاسی به عنوان ویژگی‌های اساسی توسعه سیاسی نیازمند تحولات عمده‌ای در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی جامعه است. وجود نوعی ساختار سیاسی، فرهنگی، اقتصادی خاص بیشتر مساعد پیدایش و گسترش مشارکت و رقابت سیاسی است. از لحاظ روند تاریخی توسعه سیاسی، ممکن است رقابت سیاسی اول افزایش یابد و سپس مشارکت سیاسی گسترش یابد. چنانکه در مورد تاریخ توسعه سیاسی برخی از کشورهای غربی مانند انگلستان اتفاق افتاد. یا برعکس، نخست مشارکت سیاسی و سپس رقابت سیاسی گسترش یابد. البته احتمال اینکه رقابت و مشارکت سیاسی هر دو با هم رشد یابند نیز هست (مثل توسعة آمریکا).[10]
فصل ممیز انسان از سایر موجودات، ذی‌شعور بودن آن است. عقل و خرد انسان هم فکر می‌کند که در امور خود رایزنی و مشورت کند. مسائل اعتقادی، قانون اساسی و عقل و خرد انسان بیانگر مشارکت آحاد مردم، به ویژه نخبگان و گروههای سیاسی در امر سیاست و حکومت است. با توجه به رشد جمعیت، پیچیدگی امور و تخصصی شدن کارها باید به اصل نمایندگی رجوع کرد. همان‌گونه که در دنیای امروز ما حکومت مردم به مردم نداریم. بلکه آنچه تحقق یافته، حکومت نخبگان منتخب اکثریت مردم بر مردم است. برای تحقق این امر ناگزیر باید نهاد‌هایی به وجود آورد که ضمن کمک به انتخاب اصلح، چگونگی مشارکت مردم را نهادمند کنند. احزاب، جمعیت‌ها، تشکل‌ها و سازمان‌های سیاسی وسیله مناسبی برای مشارکت مردم در سرنوشت خود می‌باشند.[11]
فرهنگ‌سازی: فرهنگ از مهمترین متغیرهای مشارکت سیاسی و اجتماعی است. مشارکت افراد در جامعهای که دارای فرهنگ سیاسی مشارکتی است، گسترده است؛ در مقابل، در جامعه فاقد چنین فرهنگی مردم با پدیده‌های سیاسی و اجتماعی برخورد انفعالی دارند.
برانگیختن اعتماد عمومی: برای نهادینه شدن رفتار سیاسی، تحول باورها و تغییر ذهنیت مردم و برانگیختن حساسیت سیاسی مقدمه اصلی است. پس برانگیختن حساسیت سیاسی مردم در قالب شعارها و اهداف راهبردی ، ایجاد نهادها و تشکل‌ها، گام بعدی محسوب میشود. در این راستا، ایجاد یک نظام حقوقی مدون برای تعیین چارچوب فعالیت‌های سیاسی و تأمین امنیت در جهت آزادی بیان و ایجاد فضای گفت‌وگو، تفاهم و مشارکت می‌تواند تضمین کننده مشارکت آحاد مردم باشد. در نتیجه برانگیختن مشارکت مردم در قالب تشکلهای سیاسی، پویایی نظام اجتماعی و ثبات حاکمیت را در پی دارد. در جامعهای مثل جامعة ایران به خاطر جوان بودن جمعیت آن، امکان مشارکت بیشتر فراهم است. چرا که پتانسیل لازم در این قشر وجود دارد. به شرط آن که موانع مشارکت سیاسی و یا اجتماعی به خوبی شناسایی و برطرف شود. (مثل بی‌کاری ، گرانی و ...) . امید به آینده بهتر می‌تواند زیربنای مشارکت بیشتر قرار بگیرد. کسانی که سعی می‌کنند فضای جامعه را تیره و تار نشان دهند، عملاً دیگران را از دخالت در سرنوشت اجتماعی بر حذر می‌دارند.[12]
فقر زدایی: عدالت اجتماعی و اقتصادی و فقرزدایی، محورهای مهمی هستند که در گسترش مشارکت سیاسی و اجتماعی نقش تعیین کننده‌ای دارد. قرآن کریم عدالت اجتماعی و اقتصادی را هدف اجتماعی بعثت پیامبران الهی می‌داند.[13] پژوهشهای روان‌شناسی نشان می‌دهد که برخی ویژگی‌های روانی و جسمانی انسان، تنها موقع وفور نعمت ظهور می‌یابد. اگر شرایط اقتصادی به گونه‌ای باشد که انسان فقط بتواند وسیله اولیه معاش را فراهم کند، فرصتی برای پرورش طبع نخواهد داشت. هرچند این دیدگاه به طور مطلق صحیح نیست، اما نمی‌توان انکار کرد که آرامش و امنیت معاش و زندگی، فرصت بیشتری را برای پرورش استعدادهای لطیف مشارکت سیاسی و اجتماعی فراهم می‌کند.
رسانه‌های جمعی و زمینه‌سازی آنها: رسانهها نوعی حلقه رابط در جامعه هستند که در دنیای امروزی نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند. یکی از کارکردهای رسانهها ایجاد همبستگی اجتماعی و تأثیر در مشارکت عمومی جامعه است. رسانهها در جامعه با وجود تفاوتها و اختلافات، تضادها را از بین می‌برند و به همبستگی یا یکسان‌سازی جامعه کمک می‌کنند.
یکی از کارکردهای اصلی رسانهها ایجاد قشر متوسط و تأثیرگذاری بر آنهاست. قشر متوسط توقعات سطحی دارند و فرهیخته نیستند و بیشتر دنباله‌رو نخبگان جامعه هستند. بنابراین، رسانهها به طرق مختلف عامة مردم را به مشارکت عمومی دعوت می‌کنند، که عبارتند از: تبلیغ و ترغیب ، ایجاد انگیزه ، اطلاع‌رسانی ، بیان دیدگاهها ، برنامه‌ها و روایات اسلامی در مورد مشارکت و شورا ، ایجاد عزم ملی ، رفع شبهات و ...[14]. بحث در مورد رسانهها و نقش آنها در ایجاد مشارکت عمومی بحث گسترده‌ای است که بحث تفضیلی در مورد آنها در این مقال نمی‌گنجد ولی بی‌شک در فرایند
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. رسانهها و راههای تقویت مشارکت مردم در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی، انتشارات دفتر تبلیغات.
2. نظریه‌های ارتباط جمعی، مک کوئل (پرویز اجلالی)، انتشارات صدا و سیما.
3. حسین بشیریه، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، نشر علوم نوین.
4. داود فیرحی، مفهوم مشارکت سیاسی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره اول، سال اول 1377.
پی نوشتها:
[1] . سید علی خامنه‌ای، پرسش و پاسخ، ج3، ص 3.
[2] به عنوان مثال رک : بیانات مقام معظم رهبری در جمع مردم جیرفت ، 17/2/1384
[3] . مصطفی ملکوتیان، سیری در نظریه‌های انقلاب، نشر قومس، چاپ سوم، 1380، ص 31.
[4] . سعید کریمی، رسانهها و راههای تقویت مشارکت مردم در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1382، ص 62.
[5] . ر.ک: به کتاب مک کوئل، ترجمة پرویز اجلالی، نظریه‌های ارتباط جمعی، انتشارات صدا و سیما.
[6] . مجله حوزه، آذر و دی 1366، شماره 23، ص111
[7] . حسین بشیریه، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، نشر علوم نوین، 1378، چاپ اول، ص 2.
[8] . از جملة این وسایل، رسانه‌های جمعی هستند که در همین مقاله به آنها اشاره خواهد شد.
[9] . حسین بشیریه، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، نشر علوم نوین، 1378، ص 4.
[10] . همان منبع.
[11] . ایران، 30 / 9 / 77، احزاب راهکارهای مناسب برای مشارکت عمومی.
[12] . ایران، 3 / 8 / 79، برانگیختن اعتماد عمومی.
[13] . حدید، 25.
[14] . ر.ک: به مک کوئل، ترجمة پرویز اجلالی، نظریه‌های ارتباط جمعی، انتشارات صدا و سیما.
منبع: اندیشه قم
- [سایر] راه‌کارها و اقداماتی که می‌تواند منجر به تقویت و افزایش مشارکت عمومی شود چیست؟
- [سایر] چه راه‌کارها و اقداماتی می‌تواند منجر به تقویت و افزایش مشارکت عمومی شود؟
- [سایر] عوامل کاهش آسیب به مشارکت عمومی کدامند؟
- [سایر] راهکارهای افزایش مشارکت زنان در مسایل سیاسی چیست؟
- [سایر] چه موانعی بر سر راه تحقق همبستگی ملّی و مشارکت عمومی وجود دارد؟
- [سایر] چه موانعی بر سر راه تحقق همبستگی ملّی و مشارکت عمومی وجود دارد؟
- [سایر] سلام لطفا یک روش برای تقویت حافظه و افزایش یادگیری پیشنهاد کنید با تشکر
- [سایر] 1 . تکالیف مردم در انتخابات 2 . ویژگی های کاندیدای اصلح 3 . تاثیر مشارکت حداکثری در تقویت اتحاد ملی از نظر مقام معظم رهبری در سال جاری چیست ؟
- [سایر] آیا تعدّد احزاب در نظام اسلامی موجب تقویت انتخابات و افزایش حضور مردم در آن می شود؟
- [سایر] چه عواملی می‌تواند مانع مشارکت مردم در انتخابات گردد؟
- [آیت الله مظاهری] کسی که جایی را تحجیر کند یا جایی از اماکن عمومی را برای استفاده تصرّف نماید گرچه مالک آن نمیشود ولی نسبت به آن حقّ اولویّت پیدا می‌کند و می‌تواند آن را به دیگری واگذار کند بلکه می‌تواند در مقابل گرفتن چیزی از حقّ خود صرفنظر نماید.
- [آیت الله بهجت] اگر انسان بداند در صورتی که بخواهد جلوگیری از معصیتی بنماید منجر به ایجاد جرح و یا قتل خواهد شد، بنابر اظهر بدون اجازه امام معصوم علیه‌السلام یا کسی که از طرف آن حضرت مستقیماً نایب مخصوص است، نباید این کار را بکند. و آیا با اجازه مجتهد جامعالشرایط می‌تواند این کار را انجام دهد؟ مورد تأمل است، ولی اگر نمیداند که این کار منجر به مجروح کردن و یا قتل میشود ولی احتمال این را می‌دهد، بنابر احتیاط واجب باید مستقیماً از طرف امام معصوم علیه‌السلام و یا نایب مخصوص آن حضرت و یا از طرف مجتهد جامعالشرایط اجازه داشته باشد.
- [آیت الله اردبیلی] کسی که مشغول تحصیل علم است و خرج تحصیل خود را ندارد ولی چنانچه تحصیل نکند، می‌تواند برای تأمین معاش خود کسب کند، اگر تحصیل او منفعت عمومی برای مسلمین داشته باشد، می‌توان از سهم سبیل اللّه به وی زکات داد.
- [آیت الله بهجت] انسان می‌تواند از میوه درختی که در مسیر عبور عمومی است، حتی اگر مالک مشخص داشته باشد، بخورد، ولی نباید موجب افساد یا از بین رفتن درخت و میوه شود، و بنابر احوط باید چیزی از میوه را با خود نبرد.
- [آیت الله اردبیلی] اگر محلّی را برای مدّتی اجاره کند و حق داشته باشد که در بین مدّت آن را به دیگری اجاره دهد و اجاره محل ترقّی کند، می‌تواند آن محل را به همان مقداری که اجاره کرده است اجاره دهد و مقداری هم به عنوان سرقفلی از آن شخص بگیرد؛ مثلاً اگر مغازهای را به مدّت ده سال به ماهی ده هزار تومان اجاره نموده و پس از مدّتی اجاره محل به ماهی صد هزار تومان افزایش پیدا کرده، در صورتی که حقّ اجاره داشته باشد، می‌تواند آن محل را در مدّت باقیمانده به ماهی ده هزار تومان اجاره دهد و مقداری به رضایت طرفین به عنوان سرقفلی از آن شخص بگیرد.
- [آیت الله سیستانی] فقیری که می‌تواند کسب کند ومخارج خود وعیالش را تهیه نماید و از روی تنبلی اقدام نمیکند جایز نیست زکات بگیرد ، وطلبه فقیری که کسب مانع ادامه تحصیل اوست در هیچ صورتی نمیتواند از سهم فقرا زکات بگیرد ، مگر این که تحصیل بر او واجب عینی باشد ، واز سهم سبیل اللّه در صورتی که تحصیل او منفعت عمومی داشته باشد با اجازه حاکم شرع بنابر احتیاط لازم جایز است ، و فقیری که یاد گرفتن صنعت برای او مشکل نیست بنابر احتیاط واجب نمیتواند با گرفتن زکات ، زندگی کند ، ولی تا وقتی مشغول یاد گرفتن است می‌تواند زکات بگیرد .
- [آیت الله اردبیلی] پدر نمیتواند برای آن مقدار از مخارج تحصیل فرزند که بر وی واجب است، از زکات مالش به او بپردازد؛ ولی برای مخارج تحصیل زاید بر آن مقدار، چنانچه فرزند احتیاج به تحصیل داشته باشد، می‌تواند به وی از زکات مالش بدهد؛ بلکه در صورتی که تحصیل فرزند دارای منفعت عمومی برای مسلمین باشد هرچند فرزند خود احتیاج به تحصیل نداشته باشد و یا این که مخارج تحصیل را داشته باشد می‌تواند مخارج تحصیل زاید بر مقداری را که بر خودش پرداخت آن واجب است، از زکات و به عنوان سهم سبیل اللّه به او بپردازد.
- [آیت الله علوی گرگانی] انسان می‌تواند زکاْ را در هشت مورد مصرف کند: اوّل - فقیر و آن کسی است که مخارج سال خود وعیالاتش را ندارد و کسی که صنعت یا ملک یا سرمایهای دارد که می‌تواند مخارج سال خود را بگذراند فقیر نیست; دوم - مسکین و آن کسی است که از فقیر سختتر میگذراند; سوم - کسی که از طرف امام7 یا نایب امام مأمور است زکاْ را جمع ونگهداری نماید و به حساب آن رسیدگی کند و آن را به امام یا نایب امام یا فقیر برساند; چهارم - کفاری که اگر زکاْ به آنان بدهند به دین اسلام مایل می‌شوند یا در جنگ به مسلمانان کمک می‌کنند و به مسلمانانی که ایمان آنان ضعیف است زکاْ داده میشود که سبب تقویت ایمان آنان گردد; پنجم - دادن زکاْ به بندههایی که مکاتب هستند ونمیتوانند مال کتابت خود را ادا بنمایند; ششم بدهکاری که قرض او را فراگرفته ونمیتواند قرض خود را بدهد بشرط آن که قرض صرف در معصیت نشده باشد; هفتم - سبیل ا& یعنی کارهائی که منفعت عمومی دینی دارد، مثل ساختن مسجد ومدرسهای که علوم دینیّه در آن خوانده میشود وساختن پلها واصلاح ذات البین واعانت بر طاعات وظاهراً جائز است دادن این سهم از زکات را در هر طاعتی که انسان بدون آن متمکّن از آوردنش نمیباشد یا متمکّن است ولی بدون آن اقدام به آوردن آن طاعت نمیکند; هشتم - ابنالسبیل یعنی مسافری که در سفر درمانده شده واحکام اینها در مسائل آینده گفته خواهدشد.
- [آیت الله اردبیلی] اگر هنگام خواندن عقد دائم برای دادن مهر مدّتی معیّن نکرده باشند، زن می‌تواند پیش از گرفتن مهر از آمیزش شوهر جلوگیری کند، چه شوهر توانایی دادنِ مهر را داشته باشد و چه نداشته باشد و این خودداری زن باعث سقوط حقّ نفقه نمیشود، اما حقّ ممانعت شوهر از استمتاعات دیگر را ندارد مگر این که بداند قهرا منجر به آمیزش خواهند شد؛ ولی اگر پیش از گرفتن مهر به آمیزش راضی شود و شوهر با او آمیزش کند، دیگر نمیتواند بدون عذر شرعی از آمیزش شوهر جلوگیری نماید.
- [آیت الله بروجردی] انسان می‌تواند زکات را در هشت مورد مصرف کند:اوّل:فقیر و آن کسیست که مخارج سال خود و عیالاتش را ندارد و کسی که صنعت یا ملک یا سرمایهای دارد که می‌تواند مخارج سال خود را بگذراند، فقیر نیست.دوم:مسکین و آن کسیست که از فقیر سختتر میگذراند.سوم:کسی که از طرف امام عَلَیْهِ السَّلَام یا نائب امام مأمور است که زکات را جمع و نگهداری نماید و به حساب آن رسیدگی کند و آن را به امام یا نائب امام یا فقرا برساند.چهارم:کافرهایی که اگر زکات به آنان بدهند به دین اسلام مایل می‌شوند، یا در جنگ به مسلمانان کمک می‌کنند.پنجم:خریداری بندهها و آزاد کردن آنان.ششم:بدهکاری که نمیتواند قرض خود را بدهد.هفتم:سبیل الله، یعنی کاری که منفعت عمومی دینی دارد، مثل ساختن مسجد و مدرسهای که علوم دینیه در آن خوانده میشود.هشتم:ابن السبیل، یعنی مسافری که در سفر درمانده شده و احکام اینها در مسائل آینده گفته خواهد شد.