الف.موانع همبستگی ملیّ:
همبستگی و وحدت ملّی می تواند مهمترین هدف و اولویت یک نظام سیاسی را تشکیل دهد. این مقوله، امری مهم و حیاتی برای جامعه محسوب می شود . به تعبیر رهبر معظم انقلاب: (با وحدت ملّی، آبروی ملّت را بهتر می شود حفظ
کرد. یک ملّت تمام آرمانهای بزرگ خودش را در سایة وحدت ملّی می تواند به دست آورد. اختلاف، تفرّق کلمه، جدایی دلها از یکدیگر، رو در رو قرار دادن جناح ها و گروه ها و اشخاص و شخصیّت ها با یکدیگر، نمی تواند هیچ خدمتی بکند.)[1] با این مقدمه، می توان عواملی که به عنوان موانع بر سر راه تحقق وحدت و همبستگی ملّی به شمار می روند را این گونه بیان نمود:
1. توطئه دشمنان: حضرت امام خمینی (ره) در این مورد می گویند: (... دست های اجنبی در کار می باشد تا دوباره ما را به وضع اولیه بر گرداند، تفرقه بین صفوف ایرانیان بیاندازد)[2] و در جایی دیگر خاطر نشان می کنند: (از آغاز انقلاب تا کنون یکی از اهداف شوم و پلیدی که همواره مورد توجّه استکبار جهانی و نوکران خارجی و داخلی آنان بوده است، دور کردن مردم از صحنه های انقلاب و گسستن پیوندهای پولادین آنان با آرمان های اجتماعی – سیاسی اسلام بوده است)[3]
2. تشویش اذهان ملّت: حضرت آیت الله خامنه ای در این مورد می گویند: (یکی از چیزهایی که این وحدت را خدشه دار می کند، مفاهیم مشتبهی است که دائماً در فضای ذهنی مردم پرتاب می شود؛ هر کس هم به گونه ای معنا می کند؛ یک عده از این طرف، یک عدّه از آن طرف؛ جنجال و اختلاف غیر لازم تولید می شود! البته دشمن در همة این مسائل سود می برد و به احتمال زیاد در این مسائل یا در همه اش، یا در بعضی اش هم دست دارد)[4]
3. هواهای نفسانی: یکی دیگر از عواملی که مانع بزرگ در راه وحدت و همبستگی ملّی محسوب می شود، پیروی از هواهای نفسانی توسط بسیاری از انسان هاست. به تعبیر امام (ره): (اختلاف، ریشه اش از حبّ نفس است)[5]ایشان همچنین تأکید می کنند: (هر اختلاف و نزاعی شروع شود، از باطن خود انسان است و هر اتحاد و انسجامی که حاصل شود، از خداست)[6]
4. اظهارات نسنجیدة برخی نخبگان: حضرت آیت الله خامنه ای می گویند: (یکی از چیزهایی که وحدت ملّی را تأمین می کند، این است که آن کسانی که سخنانشان در میان مردم، حوزه تأثیری دارد یا مسئولند، یا چهرة موجّه دینی اند، چهرة روحانی اند، چهرة سیاسی اند در اظهارات خودشان کاری نکنند که یک گروه و جناح از مردم، دلهایشان نسبت به دیگران چرکین شود؛ فتنه انگیزی نکنند.)[7]
5. گروه گرایی: یکی از مهمترین موانع بر سر همبستگی ملّی، گروه گرایی کاذب و بعضاً مضرّ، توسط برخی از افراد این مرز و بوم است. امام خمینی (ره)؛ در این مورد خاطر نشان می کنند: (همة قشرها به اسلام توجّه بکنند، و این اختلافات و این مسائل که همه مضرّ برای کشور ماست، ... از این ها دست بر دارند، گروه گروه نشوند.)[8] و در جایی دیگر نیز تأکید می کنند: (ای گروههای مختلف! اگر شما برای کشور خودتان دلسوز هستید و برای ملّت خودتان دلسوز هستید، باید بدانید که این ایجاد گروه های مختلف برای ملّت سمّ قاتل است... شماها اجتماع مسلمین را به هم می زنید و موجب تفرقه می شوید.)[9]
ب. مشارکت عمومی:
مشارکت مردم در امور سیاسی و اجتماعی، یکی از مباحث مهمّ در حوزة علوم سیاسی و فلسفة سیاسی است. اسلام نیز اهمیت خاصّی برای این مقوله قائل است. به عنوان نمونه می توان به قسمت هایی از نامة مولا علی علیه السّلام خطاب به مردم مصر اشاره نمود. ایشان می فرمایند: (ای مردم مصر! نگویید ما سرپرستی چون مالک اشتر و امامی چون علی داریم. اگر در صحنه حاضر نباشید، شکست می خورید. ما در حال نبرد و جنگ با باطل هستیم. جامعه ای که در خواب باشد، دشمنِ بیدارش، او را رها نمی کند)[10] با این توضیح، می توان عواملی که به عنوان موانع بر سر راه تحقق مشارکت عمومی به شمار می روند را به اختصار، این گونه بیان کرد:
1.ساختار سیاسی: ساختار سیاسی یک نظام، نقش بسیار زیادی در افزایش یا کاهش مشارکت عمومی دارد. اصولاً در نظام های سیاسی که مشارکت عمومی در آن ها زیاد است موارد و عوامل زیر رعایت می شود:
الف.قانون اساسی آن کشور اجازه می دهد که قشرهای وسیع تری به مجالس و یا دیگر پست های انتخابی راه یابند.
ب. امکان تماس بین مردم و مسئولان سیاسی، آسان و زیاد می باشد.[11]
طبیعی است عدم رعایت دو نکته فوق از جمله موانع اصلی مشارکت عمومی محسوب می شود.
2. تحوّلات جمعیتی: تحولات جمعیتی نیز از عوامل مؤثّر بر کاهش یا افزایش مشارکت است. وجود جمعیت جوان از عوامل گسترش مشارکت است، زیرا کهن سالان، غالباً به مشارکت سیاسی و اجتماعی تمایل چندانی ندارند. البته این مدّعا عمومیت ندارد ولی بی تأثیر در کاهش یا افزایش مشارکت عمومی نیست.[12]
3. عدم افزایش جمعیت شهری: از دیگر عواملی که مانع مشارکت عمومی می شود، عدم افزایش جمعیت شهری است. چرا که اقشار شهری بیشتر مشارکت جو هستند. البته منظور از مشارکت جو بودن افراد یک جامعه، شرکت در انتخابات نیست، بلکه شاخصه های دیگری مانند شرکت در مباحثات سیاسی، جمعیت ها و تشکّل ها و خواندن مطبوعات سیاسی را نیز در بر می گیرد.[13]
4. مسائل اقتصادی: عدالت اجتماعی، اقتصادی و فقر زدایی، محور مهمّی است که در گسترش مشارکت سیاسی و اجتماعی، نقش تعیین کننده ای دارد. خداوند در قرآن، عدالت اجتماعی و اقتصادی را هدف اجتماعی بعثت پیامبران الهی می داند.[14] شهید مطهری در این مورد می گوید: (اول انسان باید سیر باشد بعد دنبال ایمانش می رود چه رسد به مشارکت سیاسی و اجتماعی این که می گویند: شکم گرسنه ایمان ندارد، یک حرفی درست است. جان، قدرت و مقام پس از این است که شکم سیر باشد. انسان پس از سیری شکم، دنبال این عواطف می رود. انسان در درجة اول، نگاهش به مسائل اقتصادی است.)[15] واقعیت آن است که وجود فقر و بی عدالتی، مانع بزرگی بر راه تحقق مشارکت عمومی خواهد بود.
5. بی اعتمادی به مسئولان: دوگانگی عملکرد مسئولان در قبل و بعد از انتخابات موجب بی اعتمادی و کاهش مشارکت می شود. پرهیز از وعده های غیر ممکن و نقد عملکرد مسئولان از راه های کاهش بی اعتمادی است.
پس در کل می توان عواملی از قبیل توطئة دشمنان، تشویش اذهان ملّت، پیروی از هواهای نفسانی، اظهارات نسنجیدة بعضی از بزرگان و گروه گرایی را از جملة موانع مهم بر سر راه همبستگی ملّی قلمداد کرد. همچنین می توان عواملی از قبیل ساختار سیاسی، تحولات جمعیتی، عدم افزایش جمعیت شهری، مسائل اقتصادی، و بی اعتمادی به مسئولان را به عنوان مهمترین موانع مشارکت عمومی محسوب کرد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1.راههای تقویت مشارکت مردم در صحنه های سیاسی و اجتماعی، مرکز پژوهش های صدا و سیما، 1380.
2. وحدت و امنیت ملّی از دیدگاه مقام معظم رهبری، سلمان شایان فر، تهران، نشر نذیر.
3. وحدت از دیدگاه امام خمینی (ره)، تبیان، دفتر پانزدهم.
4. مشارکت سیاسی، علی اکبر علیخانی، سفیر، تهران.
پاورقی ها:
[1] . پرسش و پاسخ از محضر رهبر معظم انقلاب، مؤسسة فرهنگی قدر ولایت، ص 360.
[2] . صحیفة نور، ج 6، ص 16.
[3] . همان، ج 20، ص 193.
[4] . پرسش و پاسخ از محضر رهبر معظم انقلاب، مؤسسة فرهنگی قدر ولایت، ص 342.
[5] . صحیفه نور، ج 18، ص 46.
[6] . همان، ج 13، ص 45.
[7] . پرسش و پاسخ از محضر رهبر معظم انقلاب، مؤسسة فرهنگی قدر ولایت، ص 359.
[8] . صحیفه نور، ج 7، ص 189.
[9] . همان، ج 8، ص 40.
[10] . نهج البلاغه، نامة 62.
[11] . راه های تقویت مشارکت مردم در صحنه های سیاسی و اجتماعی،، مرکز پژوهش های صدا و سیما، 1380. ص 80.
[12] . همان، ص 81.
[13] . همان، ص 82.
[14] . سورة حدید، آیة 25.
[15] . اسلام و مقتضیات زمان، مرتضی مطهری ، ج 2، ص 126.
