در یک حکومت دینی و کشوری که می خواهد با اندیشه و زیر بنای قرآن و سنت حرکت کند، رقابت سیاسی برای خدمت کجا معنا می یابد؟

نگرش اسلام به عنوان مجموعه تعالیم وحیانی به پدیدة قدرت کاملاً جنبة ابزاری دارد و مطلوبیت آن به مطلوبیت هدف دارندگان قدرت و نحوة بهره برداری از قدرت منوط است. در چنین چارچوب فکری مفهوم رقابت نیز در راستای نیل به اهداف متعالی و رسیدن انسان در دو حوزة مادی و معنوی و با جنبه های فردی و جمعی نمود می یابد و از سویی برخی از فعالیت های سیاسی به منظور تامین سعادت اجتماع به عنوان یک هدف برتر و مشترک کلیة جهت گیری ها محسوب می شود و از سوی دیگر تعالیم دینی اجرا و تحقق این اهداف را در اقدام دارندگان صلاحیت در یک حوزة رقابتی مطرح می کند. نوشتة حاضر در پاسخ به پرسش فوق نمودهای رقابت سیاسی در یک جامعة دینی را به صورت کلی و مختصر بررسی می کند.

تعریف چند اصطلاح مورد نیاز:
برای پاسخ به پرسش فوق علاوه بر دانستن مفهوم رقابت سیاسی باید با مفهوم دو اصطلاح دیگر که ارتباط تنگاتنگی با مفهوم رقابت سیاسی دارد آشنا شویم: 1. ثبات سیاسی 2. احزاب سیاسی.
رقابت سیاسی: به طور خلاصه رقابت سیاسی بخشی از بازی کلی سیاسی است که متکی به اصول خاص است، که توسط نهادهای معینی (غالباً احزاب) به جریان می افتد و در حقیقت نوعی نگهبانی و مراقبت عملی سیاستمداران از یکدیگر است که با امید دستیابی به قدرت سیاسی و حفظ آن به شکل بازی با حاصل جمع مثبت (که تامین کنندة منافع است) می باشد.
ثبات سیاسی: عبارت است از پدیده ای که ناظر است بر فقدان نسبی برخی انواع حوادث سیاسی (بی ثبات کننده) ای که بتوانند الگوی متعارف یک نظام سیاسی را تغییر داده، یا با آن از در چالش در آیند.[1]
احزاب سیاسی: احزاب جمع حزب است و حزب به طور خلاصه عبارت است از جمعیت سازمان یافته در درون یک نظام سیاسی که دارای عقاید مشترک هستند و برای کسب قدرت و بکارگیری قدرت سیاسی جهت اجرای اهداف و دیدگاههایشان با هم متحد شده اند.[2]

نمودهای رقابت و رقابت سیاسی:
آنچه باید مورد توجه قرار گیرد این است که رقابتی که قرآن و سنت مد نظر دارد و جامعه را بدان ترغیب می نماید بسیار عام و گسترده است و می تواند مصادیق بسیار زیادی را در بر گیرد که رقابت سیاسی سالم یکی از مصادیق آن می باشد. قرآن کریم سبقت گرفتن از یکدیگر در امر خیر، نیک و پسندیده را مطلوب دانسته و آنرا از اوصاف بندگان پاکدل و اهل ایمان می داند. [3] بنابراین سبقت گرفتن از یکدیگر در امر خیر بیانگر نوعی رقابت در درون جامعه اسلامی است. رقابت بر سر انجام بهترین کارها، حال می توان گفت: در جامعه اسلامی هر امر و فعالیتی که عنوان خیر و نیکی و پسندیده بودن بر آن صدق کند و از قالب شریعت حقة الهی خارج نباشد، می تواند یکی از مصادیق رقابت باشد که قرآن کریم جامعه را به آن ترغیب می نماید.
پس تا اینجا جواب کلی به پرسش روشن شده است و در ادامه باید بگوئیم که رقابت سیاسی هم در این محدوده جای می گیرد یعنی می توان رقابت سیاسی را نیز از مصادیق رقابت در امور خیر دانست. چرا که مفهوم خیر اولاً: تنها به حوزة فردی محدود نمی گردد. و ثانیاً: تنها با نمودهای اخروی و معنوی مورد توجه قرار نمی گیرد بلکه اموری که سعادت دنیوی مردم را تامین می کند و زمینه های کمال و سعادت اخروی آنان را فراهم می سازد، نیز از مصادیق خیر خواهد بود. چرا که مدیریت معقول و بایسته جامعة دینی از مصادیق بارز امور خیر می باشد. و صحنة این مدیریت، عرصة رقابت قرار می گیرد. رقابت در چارچوب حکومت دینی و پذیرش مبانی‌ آن اولین شرط ثبات و امنیت ملی است و در جامعه ای دینی همانند جامعة ما دو شرط اساسی نیز دارد:
1. پذیرش مبانی امام خمینی (ره) در باب حکومت دینی، یعنی هر قرائتی از حکومت دینی پذیرفته نیست.
2. پذیرش جایگاه رهبری نظام و نیز مبانی ولایت فقیه آنچنان که در قانون اساسی آمده است.

رقابت سیاسی و انتخابات:
انتخابات یکی از بارزترین و برجسته ترین نمودهای رقابت سیاسی است. اگر قانون اساسی جامعه ای پذیرفت که ملت در تعیین سرنوشتشان دخیل و با نفوذند، انتخابات مناسبترین راه و معقول ترین شیوة تحقق ادارة همگانی است. در این راستا سازماندهی انتخابات یکی از کارهای ویژه احزاب سیاسی است[4] . به تعبیر دیگر این کار ویژه، با عنوان انتخاب اصلح مطرح می گردد. حال این جاست که رقابت بین افراد، گروه ها و احزاب نمود می یابد و احزاب سیاسی با درک و تحلیل مواضع سیاسی و شناخت افراد تلاش می کنند تا چهره های شاخص را مورد حمایت و پشتیبانی قرار داده و با ایجاد رقابت زمینة انتخاب آنان را فراهم آورند.[5]
لازم به ذکر است که چارچوب رقابت ها در طول قانون اساسی و قوانین جاری مشخص است و این چارچوب در تمامی نظام ها معطوف به اصول قانون اساسی است و بر پایه قانون اساسی رقابت ها باید در جهت تحکیم مبانی حکومت دینی باشد. به عنوان مثال نظام جمهوری اسلامی نظامی است که بر اساس اعتقاد به قرآن و احکام الهی شکل گرفته و مردم در رفراندومهای گوناگون و انتخابهای مکرر شکل رقابت را در قالب اسلام و آموزه های دینی قبول دارند.[6] به همین دلیل برای انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان و به طور کلی چارچوب رقابت ها، قانون اساسی[7] و قوانین عادی حدود و شرایطی را قرار داده است و شورای نگهبان و نیز وزارت کشور وظایف کلیدی دارند.

رقابت سیاسی و عملکرد سیستم سیاسی:
یکی دیگر از نمودهای رقابت سیاسی در مورد عملکرد سیستم سیاسی جامعة اسلامی است. چرا که نقد عملکرد سیستم سیاسی یکی از کارهای ویژه مهم نظام رقابتی است که در فرهنگ اسلامی نیز مورد توجه قرار می گیرد. امام علی علیه السلام این نکته را در قالب فرمان دینی بیان کرده می فرماید: (فعلیکم بالتناصح فی ذلک و حسن التعاون علیه). (نصیحت و نقد خیر خواهانه رسالتی است که امت اسلامی برای اعانت و یاری حاکم دینی و دولت اسلامی بر دوش دارند.)[8]
به عبارت دیگر نقد دلسوزانه حکومت دینی فراتر از حقوق شهروندی به عنوان یک تکلیف سیاسی مورد توجه قرار می گیرد زیرا در میان امت اسلامی باید کسانی با نقد و نظارت مستمر سلامت حکومت دینی را تضمین نموده از خطاها و انحرافات احتمالی جلوگیری کنند. باز شدن فضای نقد و نظارت زمینه های لازم را برای رقابت نیروها فراهم می آورد. لذا در فضای نقد و نظارت بر علمکرد سیستم سیاسی کشور رقابت سیاسی می تواند نمود فراوانی داشته باشد.

رقابت سیاسی و تعدد اجتهادات:
بهره برداری حکومت دینی (حاکم عادل) از قواعد متین و متقن شرعی و استحکام پایه های حکومت دینی و قوانین برگرفته از تعالیم دینی نمی تواند عصمت حاکم عادل را اثبات کند. بنابراین حاکم اسلامی هر چند بر فرض از عدالت برخوردار است، امّا احتمال خطا در استنباط و جدی تر از آن در تطبیق و اجرای احکام و شیوه های اجرا کاملاً موجه به نظر می رسد. عدالت حاکم اسلامی تعمّد در خطا را منتفی می سازد امّا اصل خطا را از بین نمی برد.
اصل خطا پذیری در اجتهاد، همانگونه که اشاره شد، به عنوان یک اصل پذیرفته شده کاملاً این معنا را اثبات می کند. تعدد اجتهادات در زمینة احکام شرعی و به خصوص عبادات، تعدد اجتهاد در امور سیاسی و عرفی را به سادگی می پذیرد. دیگر اینکه تعدد در اجتهادات در زمینة مسائل سیاسی بیانگر پذیرش تنوع و تکثر است که خود بستر لازم برای رقابت سیاسی را فراهم می آورد. نتیجه اینکه این عرصه نیز می تواند یکی از عرصه های نمود رقابت سیاسی باشد. البته برای اهل فن و با رعایت تمامی ضوابط آن.[9]
رقابت سیاسی و امر به معروف و نهی از منکر (نمودِ فرهنگی سیاسیِ رقابت سیاسی)
امر به معروف و نهی از منکر به عنوان روش واقعی تغییر و اصلاح اجتماعی و برخورد با حالت انحرافی که بر جامعة‌ دینی و دولت اسلامی عارض می شود رسالت همگانی است که به خوبی زمینه های مشارکت و رقابت سیاسی افراد و نیروها را فراهم می آورد.[10] چرا که مسلمانان در قبال خوبی و بدی زندگی اجتماعی و رفتار افراد نسبت به یکدیگر مسئولیت دارند.
به نظر می رسد که در شرایط کنونی با توجه به پیچیدگی های زندگی سیاسی اعمال نظارت مستقیم و فردی با مشکلات جدی روبروست و گاه در بیشتر موارد تا سر حد عدم امکان می رسد. در چنین حالتی استفاده از ابزار مناسب که بتواند مجموعه ای از آرای انتقادی شهروندان را ترکیب کرده وارد سیستم سیاسی سازد، ضروری به نظر می رسد. احزاب سیاسی که جمع آوری تقاضاها و وارد کردن آن به سیستم سیاسی از کارهای ویژه آنان محسوب می شود، یکی از شیوه ها و ابزارهای مناسب برای اجرای فریضة امر به معروف و نهی از منکر می باشند.
بنابراین از آنجایی که استخراج و تبیین شیوه های اجرای این دستور شرعی به شرایط و مقتضیات زمان احاله شده است، این امر زمینه های رقابت در ایجاد بهترین ابزار و مناسبترین راهکار اجرایی را در درون جامعة‌ دینی فراهم می کند و افراد جامعة‌ دینی به ویژه نخبگان فکری جامعه را فراخوان می دهد. بدین ترتیب همچنانکه اجرای امر به معروف و نهی از منکر به عنوان مصداق امر خیر، در معرض رقابت افراد قرار می گیرد، کشف بهترین ابزار برای نیل به این خیر مهم نیز در معرض رقابت واقع می شود. اگر نگوئیم که واجب بودن رقابت در انجام امور خیر مستلزم واجب بودن رقابت در ابزار اجرایی آن می باشد، حداقل استحباب و مطلوبیت چنین مسابقه و رقابت را نمی توان انکار کرد.[11] نتیجه اینکه رقابت سیاسی در این مورد در دو عرصة کلی معنا می یابد و نمود پیدا می کند.

نتیجه گیری:
گرچه در این زمینه تحقیقات جدی و مبسوطی صورت نگرفته و در نوشتة حاضر با توجه به رعایت اختصار به چند نمونه کلی از نمودهای رقابت سیاسی و مواردی که رقابت سیاسی می تواند در آنجا معنا پیدا کند، اشاره شده است، امّا با توجه به مبانی و چارچوبهایی که بدان اشاره شد می توان نمودهای دیگری از رقابت سیاسی مانند: رقابت سیاسی در مبارزات سیاسی برای رسیدن به اهداف گوناگون، رقابت بر سر تدوین قوانین و همچنین اجرای قوانین و همچنین رقابت سیاسی در برنامه ریزیها و.... را تعریف کرد.[12]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
الف) کتابها:
1. رقابت سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، علی اصغر افتخاری، مرکز بررسی های استراتژیک، تهران، 80.
2. رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، علی رضا خواجه سروی، مرکز اسناد، تهران، 82.
3. رقابت ها و چالشهای سیاسی در ایران امروز (مجموعه مقالات منتشر شده)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1381.

ب) مقاله:
1. رقابت سیاسی و تشنجات اجتماعی، اطاعت، جواد (گفتگو)، فصل نامة مطالعات راهبردی، ش 4، تابستان 1378، ص 16 8.
2. چهرة متغیر امنیت داخلی، بررسی نسبت امنیت داخلی با رقابت سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، فصل نامة مطالعات راهبردی، ش 4، تابستان 1378، صص 52 19.
3. رقابت و ثبات سیاسی، رقابت ها و چالش های سیاسی در ایران امروز (مجموعه مقالات منتشر شده)، ایوبی حجت الله، جلد اول، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1380، صص 152 125.
4. رقابت و ثبات سیاسی، شمیرانی غلامرضا، فصل نامة مطالعات راهبردی، ش 4، تابستان 1378، صص 213 208. ن: 2200 ر

پی نوشتها:
[1] . غلامرضا خواجه سروی، رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، ص 434.
[2] . سید عبدالقیوم سجادی، مبانی تحزّب در اندیشه سیاسی اسلام، ص 26.
[3] . قرآن کریم، سورة مومنون، آیة 6.
[4] . عبدالحمید ابوالحمد، مبانی سیاست، ص 432.
[5] . سید محمد شیرازی، الفقه السیاسیه، ص 376.
[6] . احمد کریمی، مقاله، نشریة رسالت، 2/8/80.
[7] . قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصول 24، 26، 27، 56.
[8] . نهج البلاغه، خطبة 207.
[9] . سید عبدالقیوم سجادی، مبانی تحزّب در اندیشة سیاسی اسلام، ص 81 80.
[10] . محمد حسین فضل الله، تاملات فی الفکر السیاسی الاسلامی، ص 39.
[11] . سید عبدالقیوم سجادی، مبانی تحزّب در اندیشه های سیاسی اسلام، ص 101 100.
[12] . غلامرضا خواجه سروی، رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، ص 475 به بعد.
منبع: اندیشه قم