آیا آیه ای در قرآن مجید راجع به دفاع از خود وجود دارد؟

اصل مبحث دفاع، ضمن کتاب جهاد از کتب فقهی مورد بحث قرار گرفته است. جهاد دارای اقسامی است:
1. جهاد با مشرکین، ابتداءً برای این که آنان را به اسلام دعوت کنند.
2. جهاد با کفّاری که به مسلمین حمله کرده اند، به طوری که مسلمین از غلبه آنان بر خود و جان و مال و ناموس خود بیمناکند. این نوع از دفاع، دفاع مشروع دستجمعی نام دارد.
3. جهاد با کسی که می خواهد به جان و مال و ناموس مسلمانی تجاوز کند و این نوع از دفاع را مشروع فردی خوانند.
4. جهاد مسلمانی که در میان کفار و مشرکین اسیر است و می خواهد از خود دفاع کند. گاه بر این قسم دفاع گفته می شود نه جهاد.
5. جهاد با اهل بغی که بر امام و رئیس حکومت اسلام، خروج کرده و از اطاعت او بیرون رفته اند.
جهاد، چهارمین رکن اسلام است. آیات و روایات بسیاری درباره اهمیت و شرایط آن رسیده است. اعتلای اسلام در گرو پیروی و به کار بستن این دستور مقدس است.[1]
بنابراین دفاع مشروع (Legition Defense) یا دفاع قانونی اصطلاحی است که در قرون معاصر، وارد مباحث حقوقی شده است.
دفاع مشروع عبارت است از دفاع مجاز و قانونی شخصی که به جان و مال و یا ناموس او حمله می شود و آن شخص، قادر به دفع آن حمله به صورت مسالمت آمیز نبوده و نیز قادر به دریافت کمک از مأمورین یا دیگران برای دفع آن حمله نباشد. در این صورت اگر شخص، مرتکب قتل یا ضرب و جرح طرف و یا ورود خسارات به او گردد، شخص مدافع، مصاب است و مسئول جرائم و خسارات وارده شد نمی باشد.
دفاع از جان و یا مال یا ناموس خود یا دیگری در غالب قوانین ممالک راقیه، مشروع و مجاز شناخته شده است؛ از جمله در مواد 92 تا 97 قانون مجازات اسلامی این موضوع با شرایطی که در دفاع، جمع باشد مشروع و بدون مجازات تقنین گردیده است. شرایط مذکور عبارتنداز:
1. دفاع متناسب با حمله و خطری باشد که شخص را تهدید می کند.
2. خوف برای نفس یا عرض یا مال مستند با قرائن معقول باشد.
3. توسل به قوای دولتی و هر گونه وسیله آسانتری برای نجات میسّر نباشد.
4. در مورد دفاع از مال دیگری، استمداد صاحب مال شرط است.
دفاع و مقاومت در مقابل قوای حکومتی در موقع انجام وظیفه آنان مشروع و مجاز نیست، مگر آن که اشخاص مذکور (مأمورین و ضابطین حکومتی) از حدود وظیفه خود خارج شوند و بر حسب ادله و قرائن موجود خوف آن باشد که عملیات آنها موجب قتل و جرح یا تعرض به عرض گردد که در این صورت دفاع جایز است.[2]
جهاد دفاعی
گاهی جنگ بر فرد و یا جمعیتی تحمیل می شود. به این معنی که مورد هجوم و تجاوز حساب شده و یا غافلگیرانه دشمن قرار می گیرند. در اینجا تمام قوانین آسمانی و بشری به شخص یا جمعیتی که مورد هجوم واقع شده، حق می دهد که برای دفاع از خویش بپا خیزد و آنچه در قدرت دارد به کار برد و از هر گونه اقدامی برای حفظ موجودیت خود فرو گذار نکند، این نوع جهاد را جهاد دفاعی گویند.[3] قرآن مجید می فرماید: أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ[4] ؛ (یعنی به آنها که جنگ بر آنان تحمیل شده اجازه جهاد داده شده است، چرا که مورد ستم قرار گرفته اند و خدا قادر بر یاری آنها است).
وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبِّ الْمُعْتَدِینَ[5] ؛ Kیعنی در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند، نبرد کنید و از حدّ تجاوز نکنید که خدا تعدّی کنندگان را دوست نمی دارد).
بنابراین دفاع از جان و مال و ناموس خود و مظلومین و نیز دفاع از کیان اسلام و مسلمانان هم مبنای نقلی (قرآنی) و هم مبنای عقلی و غریزی و فطری دارد. به طوری که تمام موجودات زنده در حدّ وسع و توان خود از خود دفاع می نمایند و از این جهت انسان نیز حقّ مقابله به مثل را دارد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و همکارانش، ذیل آیه 39 سوره حج.
2 تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیه 39 سوره حج.
3 تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی، و جمعی از نویسندگان، همان.
4 کتاب لمعه، شهید اول، ترجمه دکتر علیرضا فیض و... ، بخش جهاد.


پی نوشتها:
[1]. دکتر علیرضا فیض و دکتر علی مهذّب، پاورقی کتاب لمعه، شهید اول، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ اول، 1371ش، ج1، ص149.
[2]. دایرة المعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبّی، چاپ اول، 1378ش، ج7، ص556557.
[3]. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیستم، 1367ش، ج2، ص16.
[4]. حج / 39.
[5]. بقره / 190.
منبع: اندیشه قم