راویان حدیث غدیر چه کسانی هستند؟

جمع آوری اسامی راویان حدیث غدیر که نتیجه زحمات فرزانگانی چون میرحامد حسین و علامه امینی است اثبات می کند که هیچ حدیث نبوی به اندازه حدیث غدیر روایت کننده ندارد. راویان حدیث غدیر از مردان صحابه 160 نفر، و از زنان صحابه هفت نفر، و از تابعین صد نفرند.

تألیفات دانشمندان شیعه و سنی درباره اسناد غدیر
مؤلفان بزرگی از شیعه و سنی اقدام به تألیف کتاب هایی کرده اند که در آنها به جمع آوری طرق و اسناد فراوان درباره غدیر پرداخته اند، که از جمله آن کتاب هاست:
حدیثُ الولایة از ابن عُقْده از قرن چهارم که در آن 105 سند جمع آوری کرده است؛
کتاب الولایة از محمد بن جریر طَبَری از قرن چهارم که در آن 75 سند جمع آوری کرده است؛
من روی حدیث غدیر خم از ابوبکر جِعابی از قرن چهارم؛
جزء فی طرق حدیث الغدیر از حافظ دارقُطْنی از قرن چهارم؛
کتابی در حدیث غدیر از ابوجعفر شَیبانی از قرن چهارم؛
دُعاءُ الهُداة اِلی اَداءِ حَقِّ الْمُوالاة از حاکِم حَسکانی از قرن پنجم؛
درایة حدیث الولایة از ابوسعید سَجِستانی از قرن پنجم در آن که 120 سند جمع کرده است؛
طُرُقُ حدیثِ الغدیر از حافظ شمس الدین ذَهَبی از قرن هشتم؛
کتابی دیگر درباره حدیث غدیر از زین العابدین عبدالرحیم شافعی از قرن نهم؛
اَسنَی المطالِب از شمس الدین جِزْری شافِعی از قرن نهم.

تواتر حدیث غدیر
اسناد حدیث غدیر به قدری زیاد است که به حد تواتر قطعی رسیده و همه اعتراف دارند که در احادیث نبوی هیچ حدیثی به اندازه حدیث غدیر، بلکه نصف آن، روایت کننده ندارد، و از آن به عنوان فوق حد تواتر یاد می کنند. بزرگان علمای اهل سنت از حافظان و مفسران و محدثان و علمای کلام از متقدمان و متأخران به این مطلب اعتراف دارند و صراحتا به آن اقرار کرده اند.

اثبات سندهای بسیار برای حدیث غدیر
از قرن اول تا قرن حاضر بیش از 350 نفر از بزرگان محدثان و مورخان و مفسران با اَسناد متصل و صحیح، حدیث غدیر را از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل کرده اند. عده ای از بزرگان علما به جمع آوری و تدوین این اسناد پرداخته اند که کتاب های عَبَقاتُ الاَنوار، الغدیر و نَفَحاتُ الاَزهار از نمونه های آن است.

اثبات صحت اسناد و وثاقت راویان حدیث غدیر از منابع اهل سنت
مرحله دیگری که به عنوان تحکیم اسناد حدیث غدیر به انجام رسیده بیان موثق و معتمد بودن راویان حدیث غدیر با اشاره به شرح حال آنان است. این توثیقات از منابع اهل سنت و کتبِ علمای معروف آنان استخراج شده است. در این میان نام عده ای آورده شده که از نظر اهل سنت بسیار مورد توجه اند، و اقرار چنان اشخاصی ارزش ویژه دارد. هم چنین نام عده ای از راویان که نزد اهل سنت مورد اعتماد هستند و نیازی به وثاقت ندارند، جمع آوری شده است.

اثبات اتصال اسناد حدیث غدیر در طول پانزده قرن
عده ای از پژوهشگران با آوردن نام راویان حدیث غدیر و ذکر نام کتاب ها، اتصال نقل حدیث غدیر در طول پانزده قرن را ثابت کرده اند. این مطلب از یک جهت بیانگر تواتر حدیث است، و از سوی دیگر در نشان دادن تسلسل اسناد و قطع نشدن واسطه ها اهمیت خاص را دارد.
ضمیمه این اقدام، جمع آوری غدیریّه ها به عنوان اسناد جاودان ادبی از شعرای پانزده قرن است که اتصال سندی حدیث غدیر را نیز ثابت می کند.

زنجیره ناگسستنی راویان حدیث غدیر
بیش از دویست نفر از صحابه و عده زیادی از تابعین، با آن که در اوضاع خاصی بوده اند و نقل حدیث غدیر برای آنان به قیمت سنگینی تمام می شده، آن را نقل کرده اند. حدیث غدیر به ترتیب زمانی چهارده قرن، در کتب مختلفی معرفی شده که اتصال سند و نقل خَلَف از سَلَف و ریشه محکم و سلسله بدون انقطاع اسناد در نقل حدیث غدیر را به اثبات می رساند. بهمین سبب در بین قاطبه مسلمین، هیچ حدیثی به اندازه (حدیث غدیر) روایت کننده ندارد و گذشته از تواتر آن، از نظر علم رجال و درایت، اسنادِ آن در حد فوق العاده ای است.

جنبه های اعجاب انگیز در اسناد حدیث غدیر
کتب مفصلی در زمینه بحثهای رجالی و تاریخیِ مربوط به سند حدیث غدیر تألیف شده که از بهترین نمونه های آن کتاب عَبَقاتُ الاَنوار و اَلغَدیر است. در این کتاب ها، نام راویان حدیث غدیر از مرد و زن جمع آوری و از نظر رجالی درباره موثق بودن راویان بحث شده است. هم چنین تاریخچه مفصلی از اسناد و راویان حدیث غدیر تدوین و جنبه های اعجاب انگیز آن در زمینه های اسناد و رجال تبیین گردیده است که به دو نمونه اشاره می شود:
ابوالمعالی جوینی می گوید: در بغداد در دست صحافی یک جلد کتاب دیدم که بر آن چنین نوشته بود: (جلد بیست و هشتم از اسنادِ حدیثِ مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ`` و بعد از این جلد مجلد بیست و نهم خواهد بود).
ابن کَثیر می گوید: (کتابی در دو جلد ضخیم دیدم که طبری در آن، احادیثِ غدیرخم را جمع آوری کرده بود).

معرفی کتاب هایی درباره سند حدیث غدیر
در زمینه سند حدیث غدیر کتاب فراوان است، و به عنوان راهنمایی و برای آگاهی از مباحث مربوط به سند حدیث غدیر چند کتاب معرفی می شود:
1 . عبقات الأنوار، میرحامد حسین هندی: جلدهای مربوط به حدیث غدیر.
2 . الغدیر، علامه امینی: ج 1، صفحات 12 تا 151 و نیز 294 تا 322.
3 . نَفَحاتُ الأزهار، سید علی میلانی، ج 6 تا 9.
4 . اِثباتُ الْهُداةِ، شیخ حُرّ عاملی، ج 2، صص 200 تا 250.
5 . بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج 37، صص 181 تا 282.
6 . کَشْفُ الْمُهِم فی طَریق خَبَرِ غدیر خُم، سید هاشم بَحْرانی.

معرفی کتاب هایی درباره متن حدیث غدیر :
همان طور که در زمینه سند حدیث غدیر بحث های مفصلی در کتاب ها شده، در مورد متنِ حدیث هم تألیفاتِ ارزنده ای وجود دارد که به بعضی از آنها اشاره می شود:
1 . مَعانِی الأَخبار، شیخ صَدوق، صص 63 تا 73.
2 . اَقسامُ الْمَولی فی اللِّسان از شیخ مفید.
3 . رسالة فی مَعنَی الْمَوْلی از شیخ مفید.
4 . رسالة فِی الْجَواب عن الشُّبَهات الواردة لِخَبَر الغدیر از سید مرتضی.
5 . بحار الأنوار: ج 37، صص 253 تا 235.
6 . عَبَقات الأنوار، میرحامد حسین : جلدهای مربوط به حدیث غدیر.
7 . فَیضُ الْقَدیرِ فیما یَتَعَلَّقُ بِحَدیث الغدیر، حاج شیخ عباس قمی.
8 . الغدیر، علامه امینی، ج 1، صص 340 تا 399.
9 . الغدیر فِی الإسلام، شیخ محمد رضا فَرَجُ اللّه ، صص 84 تا 209.
10 . اَلنَّهْجُ السَّوِیِّ فی مَعْنَی الْمَوْلی وَ الْوِلی، محسن علی بُلْتِسْتانی پاکستانی.

حفظ خطابه غدیر، شاه کار حدیث و تاریخ
حفظ متن کامل سخنرانی تاریخی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در غدیر که حدود یک ساعت طول کشید و آن را به یازده بخش می توان ترسیم کرد، از شاه کارهای حدیث و تاریخ به شمار می آید. شیوه ضبط حدیث در گذشته سماعی بوده است؛ یعنی روش کار به صورت املا یا نسخه برداری نبوده که راوی بتواند آن را با حوصله بنویسد؛ بلکه در هنگام سخنرانی آن را به خاطر سپرده، بعد نقل می کردند. طبعا حفظ چنین متنی با توجه به طولانی بودن آن از نمونه های فوق العاده در ضبط قطعات تاریخی و حدیثی به شمار می آید.

بیان متن کامل خطابه غدیر توسط امام باقر علیه السلام
امام باقر علیه السلام در اوضاع خفقان بار بنی امیه، که غدیر در آستانه محو شدن بود و از آن واقعه عظیم فقط گاه گاهی جمله (مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ) سینه به سینه می گشت، با پیدا شدن اوضاع اجتماعی خاص در آستانه انقراض بنی امیه، برای اولین بار شرح مفصلی از ماجرای غدیر را با متن کامل خطبه مفصل آن بیان فرمودند.

زِید بنِ اَرقَم، ناقل متن کامل خطبه
زید بن ارقم کسی بود که در روز غدیر شاخه های درختان را بالای سر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نگه داشته بود تا هنگام سخنرانیِ حضرت به او اصابت نکند. طبعا هنگام معرفی و بلند کردن دست امیرالمؤمنین علیه السلام توسط پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، از نزدیک شاهد ماجرا بود. او کسی است که متن کامل خطبه مفصل پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را در غدیر به خاطر سپرد و برای نسل های آینده بازگو کرد.

مدارک اصیل متن کامل خطبه غدیر
خوش بختانه متن مفصل و کامل خطبه غدیر در نُه کتاب از مدارک معتبر شیعه که هم اکنون در دست است و به چاپ رسیده، با اسناد متصل نقل شده است. روایاتِ این نُه کتاب به سه طریق منتهی می شود:
1 . امام باقر علیه السلام ، با اسناد معتبر در چهار کتاب رَوضَةُ الْواعِظین تألیف شیخ ابن فتّال نیشابوری؛ اَلاِحتِجاج تألیف شیخ طَبرسی؛ اَلیَقین تألیف سید ابن طاووس؛ نُزْهَةُ الْکِرامِ تألیف شیخ محمد بن حسین رازی.
2 . حُذَیفَةِ بن یَمان، که با اسنادِ متصل به نقل از کتاب اَلنَّشِر وَ الطَّیِّ نقل شده است.
3 . زید بن اَرْقَم، با اسناد متصل در چهار کتاب العُدَدُ الْقَوِیَّة تألیف شیخ علی بن یوسف حِلّی؛ اَلتَّحصین تألیف سید ابن طاووس؛ اَلصِّراطُ الْمُستَقیم تألیف شیخ علی بن یونس بَیاضی و نَهْجُ الایمان تألیف شیخ علی بن حسین بن جَبْر؛ که دو مورد اخیر به نقل از کتاب الْوِلایة تألیف مُورّخ طبری از اهل سنت نقل کرده اند.

حفظ متن خطبه غدیر به دست بزرگان شیعه
شیخ حُرّ عامِلی در کتاب اِثباتُ الهُداة جلد 2 صفحه 114 و جلد 3 صفحه 558، و علامه مجلسی در بحارالأنوار جلد 37 صفحات 201 تا 217، و سید بَحْرانی در کتاب کَشْفُ الْمُهَمّ صفحه 190، و سایر علمای متأخر، خطبه مفصل غدیر را از منابع قرون اول تا دهم نقل کرده اند.
بدین ترتیب، متن کامل خطبه غدیر به همت این بزرگان حفظ شده تا به دست ما رسیده است.

نگاهی به متن عربی خطبه غدیر
متن عربیِ (خطبه غدیر) بارها به صورت مستقل به چاپ رسیده که همه آنها طبق روایت کتاب اِحْتِجاج بوده است. دو نمونه معروف آن، کتاب اَلْخُطْبَةُ الْمُبارَکَةُ النَّبَوِیَّةُ فی یَوْمِ الْغَدیرِ به تنظیم علامه سید حسن حسینی لواسانی، و کتاب خُطْبَةُ النَّبِیِّ الأَکْرَم صلی الله علیه و آله وسلم یَوْمَ الْغَدیرِ به تنظیم مرحوم استاد عماد زاده اصفهانی است.

نگاهی به ترجمه های خطبه غدیر
خطبه غدیر بارها به فارسی و اردو و ترکی و انگلیسی ترجمه شده و نیز به صورت شعر عربی و فارسی و اردو و ترکی، بطور مکرر برگردان شده و بسیاری از آنها به چاپ رسیده است. به مواردی از ترجمه های نثر و نظم خطبه اشاره می کنیم:
ترجمه خطبه غدیر به زبان فارسی اولین بار در قرن ششم هجری توسط عالم بزرگ شیخ محمد بن حسین رازی در کتاب نُزْهَةُ الْکِرام انجام گرفته و عینا در کتاب مزبور به چاپ رسیده است. از ترجمه های فارسی خطبه به چهار عنوان چاپی دیگر اشاره می شود:
1 . خطبه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در غدیر خم، تألیف مرحوم استاد حسین عمادزاده اصفهانی. این ترجمه گاهی با متن عربی و زیرنویس فارسی، و گاهی به صورت ترجمه فارسی جداگانه به چاپ رسیده است. هم چنین به صورت کتابی مفصل تحت عنوان پیامی بزرگ از بزرگِ پیامبران منتشر شده است.
2 . غدیریه، تألیف ملا محمد جعفر بن محمد صالح قاری.
3 . غدیر، پیوند ناگسستنی رسالت و امامت، تألیف علامه شیخ حسن سعید تهرانی.
4 . خطابه غدیر، تألیف محمد باقر انصاری، که از روی متن مقابله شده با نُه کتاب، در یازده بخش ترجمه شده، و در کتاب اسرار غدیر ثبت است.
از ترجمه های اردوی خطبه به سه عنوان چاپی اشاره می کنیم:
1 . غدیر خُم اُوْر خطبه غدیر، تألیف سید اِبنُ الحسن نجفی، که در کراچی چاپ شده است؛
2 . حدیثُ الغدیر، تألیف سید سبط الحسن جایِسی، که در هند چاپ شده است؛
3 . حُجَّةُ الْغَدیرِ فی شَرْحِ حَدیثِ الْغدیر، که در دهلی چاپ شده است.
ترجمه ترکی آذری خطبه غدیر با عنوان غدیر خطبه سی از روی کتاب خطابه غدیر انجام شده است.
از ترجمه های انگلیسی خطبه غدیر به سه عنوان اشاره می شود:
وات هَپِند این غدیر؟1. What happend in Qadir?
این کتاب از روی کتاب خطابه غدیر انجام شده است.
دِ لَست تو خوطباز آو دِ لَست پِرافت2. The Last Two Khutbas Of The Last Prophet (PBUH)
این کتاب سیدفیض الحسن فیضی، که در راولپندی پاکستان چاپ شده است.
دِ لَست سِرمُن آو پِرافت محمداَت غدیرخم3. The Last Sermon of Prophet Mohammad at Ghadire Khom
این نسخه در تانزانیا چاپ شده است.

غدیر در زمان امام صادق علیه السلام
در دوران امام صادق علیه السلام بر اثر جوّ مناسبی که برای نشر معارف اهل بیت علیهم السلام پیش آمد، بیش از همه دوران ها حدیث غدیر مطرح شد. در چنین موقعیت زمانی مردم با انقراض بنی امیه خود را از دست دشمنان غدیر خلاص شده یافتند، و صاحبان غدیر نیز با توجه به تشنگی اعتقادی مردم قلب های آماده جویندگان معرفت را سیراب کردند و بسیاری از حقایق ناگفته غدیر را باز گفتند.

احتجاج اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با غدیر
اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در غدیر حاضر بوده اند بنابراین دفاع یاران باقی مانده پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از غدیر ارزش والایی دارد.
در موقعیت هایی که صورت مناظره و اتمام حجت داشته و حتی از نظر اجتماعی برایشان خطرناک بوده، به گفتن حقیقت مبادرت ورزیده و از کتمان آن اجتناب کرده اند.

حذیفة بن یمان، راوی بلندترین روایت غدیر
حذیفة بن یمان یکی از اصحاب با وفای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است که در غدیر حاضر بود. او مشروح ترین گزارش را درباره واقعه غدیر نقل کرده که شامل جزئی ترین مسائل مربوط به سفر حج و مراسم غدیر و نیز توطئه های منافقان است. حذیفه در طول عمر خود نیز چندین بار به ماجرای غدیر احتجاج کرد و از کسانی است که متن کامل و مفصل خطابه غدیر را حفظ کرد و به نسل های بعد رساند.

سُلَیمِ بن قَیس، اولین مبلغ غدیر در فرهنگ مکتوب
سُلیم بن قیس هلالی صاحب اولین کتاب در اسلام است. او این کتاب را در سال های اولیه بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نوشته و واقعه غدیر را در جاهای مختلف کتابش به مناسبت های مختلف از قول افراد گوناگونی که در غدیر حاضر بوده اند، نقل کرده است. یک جا هم داستان مفصل آن ماجرا را از ابوسعید خدری نقل کرده است. بدین صورت کتاب او، اولین موردی است که برای ابلاغ غدیر به نسل های آینده نوشتار را به کار گرفته و چه زیبا تأثیر خود را در طول چهارده قرن به ظهور رسانده است؛ چرا که تقریبا همه کتب حدیثی و تاریخی ما واقعه غدیر را از کتاب سلیم نقل کرده اند و خود کتاب هم تا امروز باقی است و به عنوان اولین مدرک مکتوب غدیر در میراث علمی اسلام می درخشد و متن عربی و ترجمه فارسی و اردو و انگلیسی آن بارها چاپ شده است.

مؤلفان متقدم و متأخر غدیر
هم مؤلفان قرون اولیه اسلام و هم مؤلفان قرون متأخر، نقش به سزایی در مباحث علمی غدیر دارند.
مؤلفان قرون اول اسلام از این جهت حائز اهمیت هستند که گفتار و تألیفات آنان در موضوعات مورد بحث نقش بسیار مهمی در حل مسئله و رسیدن به انصاف دارد؛ به خصوص که آنان به روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نزدیک تر بوده اند و ما هر چه داریم از آنان گرفته ایم.

پاسخ به شبهات در دلالت حدیث غدیر
مباحث بسیار مفصلی درباره حدیث غدیر در کتب کلامی و حدیثی به چشم می خورد و علمای بزرگ درباره همه جوانب آن تحقیق علمی کرده اند و راه همه شبهات را بسته اند؛ و با استناد به ادله لُغَوی و ادبی و قرائن حال و مَقال و شواهد تاریخی دلالت حدیث غدیر را بر ولایت مطلقه امیرالمؤمنین علیه السلام در حد قطعی و پذیرفتنی در محافل علمی ثابت کرده اند.

گفتار اهل ادب و لغت درباره لفظ مولا
بیش از 65 نفر از اهل ادب و لغت به آمدن کلمه (مولا) به معنای (اولی) اعتراف دارند. هم چنین بیش از چهل نفر از مفسران کلمه (مولا) را به (اَوْلی) تفسیر کرده اند. تَفْتازانی و قُوشْچی به شیوع استعمال کلمه (مولا) در معنای (اولی به تصرف) اعتراف کرده اند.

معنای (مولا) نزد اهل سنت
عده ای از مفسران اهل سنت کلمه (مولا) را به معنای (اولی) دانسته اند. هم چنین عده ای از راویان حدیث و شعرا و لغت شناسانِ اهل سنت (اولی) را معنای اصلی کلمه (مولا) دانسته اند که نام آنان ذکر می شود:
محمد بن سائِب کَلْبی (م 146 ق)؛
سعید بن اَوْس انصاری لُغَوی (م 215 ق)؛
مَعْمَرِ بن مُثَنّی نَحْوی (م 209 ق)؛
ابوالحسن اَخْفَش نحوی (م 215 ق)؛
احمد بن یحیی ثَعْلَب (م 291 ق)؛
ابوالعباس مُبَرَّد نَحْوی (م 286 ق)؛
ابواسحاق زَجّاج لُغَوی نَحْوی (م 311 ق)؛
ابوبکر ابن اَنْباری (م 328 ق)؛
سَجِستانی عزیزی (م 330 ق)؛
ابوالحسن رُمّانی (م 384 ق)؛
ابونصر فارابی (م 393 ق)؛
ابواسحاق ثَعْلَبی (م 427 ق)؛
ابوالحسن واحدی (م 468 ق)؛
ابوالحجاج شَمَنْتَری (م 476 ق)؛
قاضی زوزَنی (م 486 ق)؛
ابو زکریا شَیْبانی (م 502 ق)؛
حسین فرّاء بَغَوی (م 510 ق)؛
جاراللّه زَمَخْشَری (م 538 ق)؛
ابن جوزی بغدادی (م 597 ق)؛
نظام الدین قمی (م 728 ق)؛
سبط ابن جوزی (م 654 ق)؛
قاضی بَیْضاوی (م 685 ق)؛
ابن سَمین حَلَبی (م 756 ق)؛
تاج الدین خَجَنْدی نحوی (م 700 ق)؛
عبداللّه نَسَفی (م 710 ق)؛
ابن صبّاغ مالکی (م 755 ق)؛
واعظ کاشِفی (م 910 ق)؛
ابوالسعود مفسِّر (م 982 ق)؛
شهاب الدین خَفاجی (م 1069 ق)؛
ابن حَجَر عَسْقَلانی؛
فَخر رازی؛
ابن کثیر دِمِشقی؛
ابن ادریس شافعی؛
جلال الدین سیوطی؛
بدرالدین عِینی.
-بر گرفته از سایت تبیان
منبع: اندیشه قم