علت قرائت های مختلف قرآن چیست؟

در تعریف اصطلاحی قرائت گفته شده: هرگاه تلاوت قرآن به گونهای باشد که از نص وحی الهی حکایت کند و بر حسب اجتهاد یکی از قرّاء معروف استوار باشد، قرائت قرآن تحقق یافته است. بنابراین قرائت عبارت است علم به کیفیت ادای کلمات قرآن و اختلاف این کیفیت به ناقل و راوی آن منسوب است. از سوی دیگر، قرائت قرآن دانشی است کاملاً نقلی و هدف این علم دستیابی به قرائت رسول الله و چگونگی ادای کلمات توسط آن حضرت است، و چنان که گفته شده تنها راه رسیدن بدین هدف سماع و نقل از راویان ثقه است. از این رو، قرائت در صورتی قابل اخذ و معتبر خواهد بود که درباره هیچ یک از راویان و ناقلان آن طعن و خدشهای از سوی علما مشاهده نگردد.

پیش از پرداختن به علت اختلاف قرائات باید توجه داشت که این اختلافات میان قراء بر سر به دست آوردن و رسیدن به نص واحدی است که پیامبر(ص) با آن قرائت نمودهاند. بنابراین اختلاف در قرائت مبیّن این امر است که هر قاری کیفیت خاصی را در تلفظ کلمات قرآن داشته و بدان معتقد بوده است و به نظر او این کیفیت همان تلفظی است که از زبان مبارک رسول الله جاری شده است امّا مهم اثبات این استناد است که باید به شکل نقل همگانی در هر دوره و طبقه از زمان رسول الله به اثبات برسد. نظر غالب قرآن پژوهان شیعه این است که اثبات تواتر قرائتها از پیامبر(ص) امری محال مینماید.
افزون بر آن، به نظر آنان قرائت قرآن کریم به یک صورت در میان همه مسلمانان متداول بوده و در نسلهای متوالی به تواتر رسیده است و اختلافی که در قرائتها نقل می گردد بر این صورت متداول تأثیر نداشته و چهره واحد آن را از بین نبرده است. ما شیعیان از ناحیه پیشوایان معصوم مأموریت یافته ایم که قرآن را بر طبق عموم مسلمین قرائت کنیم.


حال به بخشی از علل تعدد قرائت قرآن  اشاره می شود:
1-  ابتدایی بودن خط
در گذشته، خط در مراحل ابتدایی خود بود; به گونه ای که اصول آن هنوز استوار نشده بود و مردم عرب، فنون خط و روش نوشتن صحیح را نمی دانستند; از این رو بعضی حروف را شبیه به حروف دیگر می نوشتند; مثلا (ن) آخر کلمه، شبیه حرف (ر) و (میم) آخر، شبیه حرف (واو) و (دال) شبیه (کاف) نوشته می شد که تشخیص آن ها به عهده ی قاری بود.
2- خالی بودن حروف از نقطه
در آن زمان، حروف بدون نقطه نوشته می شدند; از این رو بین (ش) و (س)، (ع) و (غ)، (د) و (ذ) در نوشتن فرقی نبود و خودِ قاری با قراین و شواهد باید تشخیص بدهد که این کدام حرف است.
3 - خالی بودن حروف از شکل و علایم
حروف از علایمی که وزن و اِعراب را نشان می دهند برهنه بود; بنابراین، تشخیص وزن و اِعراب به عهده ی خود قاری بود; مانند کلمه ی (اعلم) که هم به صورت فعل امر (اِعْلَمْ) و هم به صورت فعل مضارع (اَعْلَمُ) قرائت می شد.
4- تأثیر لهجه
اَعراب دارای قبایل مختلفی بودند و هر کدام لهجه های مخصوص به خود داشتند که این لهجه ها از جهات گوناگونی با یکدیگر اختلاف داشتند; مانند اختلاف در حرکاتِ کلمات، در خواندن و نوشتن همزه، در اِعراب، ادغام و اشباع و... .
5- رأی و نظر شخصی، همراه با روحیه های غیر متعارف
قاریان در اکثر موارد، طبق رأی و نظر شخصی خود قرائت می کردند که به طور طبیعی، نظر شخصی هر کدام از آن ها با دیگران متفاوت بود و مورد قبول آن ها قرار نمی گرفت; از این رو مهم ترین عامل اختلاف در قرائات را همین مورد دانسته اند; از طرفی بعضی از قاریان، روحیه های غیر متعارفی داشته و به دنبال شهرت طلبی بودند; تا این حدّ که با نظر مشهور مخالفت می کردند; فقط برای این که اسم آن ها بر سر زبان ها افتاده و مشهور شوند.
6 کثرت قاریان
در گذشته هر یک از شهرهای بزرگ مانند کوفه، شام، بصره و مکّه چندین قاری معتبر داشتند که مسلمانان به آن ها مراجعه می کردند; ولی با متفرق شدن آن ها در شهرهای مختلف و زیاد شدن قاریان قرآن، اختلاف در قرائات، بیش تر شده و از سطح علمی آن کاسته و قرائت های صحیح و ناصحیح در هم آمیخته شد; از این رو عدّه ای از بزرگان و پیش گامانِ این فن، بر آن شدند تا از این اختلافات کاسته و قرائت های مشهور و صحیح را از غیر آن ها جدا کنند. اولین کسانی که متصدّی این کار شدند، تعداد زیادی را به عنوان قاریان معتبر و مورد اطمینان معرفی کردند; به گونه ای که تعداد آن ها به 25 نفر هم می رسید; ولی از موقعی که شخصی به نام (ابن مجاهد) متصدّی این کار شد، به قرائات هفت گانه اکتفا نمود که از آن زمان به بعد، بر همان منوال ادامه یافت و معروف به قرائات سبعه شد; ولی با این حال با مراجعه به کتاب های علوم قرآنی، در می یابیم که قرائات سبعه مورد اتفاق همه نیست و دیگران تعداد بیش تری را به عنوان قاریان معتبر و موثّق معرفی کرده اند.
قرائت صحیح و علت انتخاب آن
از بین قرائت های هفت گانه قرائت عاصم به روایت حَفْص، صحیح تر می باشد که با بررسی شخصیت عاصم و حفص و بررسی سند قرائت آن ها، پی به علت این انتخاب خواهیم برد.
الف) شخصیت عاصم
(عاصم بن ابی النّجود الأسدی الکوفی)، در بین قاریان دیگر معروف به کسی بود که قرائت قرآن را به طور دقیق ضبط و نگه داری می کند و از طرفی، نسبت به کسی که می خواست قرائت صحیح قرآن را از او یاد بگیرد بسیار احتیاط می کرد; از این رو قرائت قرآن را به غیر از استادش که او هم از علی بن ابی طالب(علیه السلام)شنیده بود نمی گرفت; علاوه بر آن آموخته های خویش را به افراد مطمئن دیگر نیز ارائه می داد تا از نداشتن اشتباه و خطا مطمئن شود. عاصم، شیعی مذهب بود و علاقه ی شدیدی نسبت به خاندان پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)داشت و قرآن را به روایتی که متواتر بین مسلمین بود قرائت می کرد.
ب) بررسی شخصیتی حفص
(حفص بن سلیمان) از اصحاب امام صادق(علیه السلام) و یکی از روایت کنندگان قرائت عاصم است که بر دیگر راویان از او در زمینه ی حفظ و ضبط دقیق قرائتِ عاصم فضیلیت و برتری دارد. او نیز مانند استادش عاصم، دقت زیادی بر این داشت که قرائت او مطابق با نقل و قرائت متواتر مسلمین باشد; به همین دلیل اکثر مسلمانان قرائت عاصم را از حفص گرفته اند.
ج) بررسی اسناد قرائت
سند قرائت حفص از عاصم، از بهترین و والاترین اسناد قرائات می باشد; زیرا حفص از استادش عاصم و عاصم از استادش عبدالرحمان و او نیز از حضرت علی(علیه السلام) قرائت می کرد که آن حضرت نیز از رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) نقل فرموده است.
بنابراین قرآن کریم با قرائت های مختلف بیان شده که از بین آن ها، هفت قرائت را انتخاب و به عنوان قرائات سبعه معرفی کرده اند. در بین این قرائت ها، قرائت حفص از عاصم، برتر و صحیح تر از دیگر قرائات می باشد که قرآن های موجود نیز مطابق این قرائت نوشته شده اند. این قرائت، یک قرائت شیعی خالص است; زیرا حفص و عاصم و استادش عبدالرحمان هر سه شیعه می باشند و این قرائت را از امام علی(علیه السلام) گرفته اند که آن حضرت نیز از رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)فرا گرفته است، ولی با توجه به دقت نظری که در این قرائت وجود دارد حتی اهل سنت نیز همان را قبول کرده و قرآن هایی که توسط اهل سنت چاپ می شود با همین قرائت می باشد.
البته به این نکته ی مهم باید توجه داشت که فرق است بین قرآن و بین قرائت ها. زیرا قرائت و قرآن، دو حقیقتِ از هم جدا هستند و آن چه مهم است، این است که قرآنِ موجود در دسترس مسلمین، همان قرآنی است که بر پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)نازل شده و بدون کم و زیادی نسل به نسل، به دست ما رسیده است. اختلاف قرائت ها، چیزی جز اجتهاد و نظر شخصی قاریان مختلف نمی باشد; در نتیجه، این قرائاتِ متعدد اعتباری ندارند و آن چه که معتبر است، اصل قرآن می باشد که به طور کامل و بدون نقصان یا اضافه ای، به دست امّت اسلامی رسیده است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تفسیر نمونه ؛ ناصر مکارم شیرازی، ج 27.
2. پرتوی از قرآن؛ سید محمود طالقانی، ج 4.
3. جوامع الجامع؛ فضل طبرسی ، ج 4.
4. طبرسی، مجمع البیان، ج 5.
5. اطیب البیان؛ عبد الحسین طیب، ج 14.
6. البرهان ؛ زرشکی ، ج 5.
7. تبیان ؛ شیخ طوسی، ، ج 10.
8. تفسیر صافی؛ فیض کاشانی ، ج 5.

9.البیان ؛ سید ابولقاسم خویی ،ص 175.
10. درس هایی از علوم قرآنی؛ حبیب الله طاهری، ج 1.
11. تلخیص التمهید؛ محمد هادی معرفت، ج 1.

12.علوم قرآن ؛محمد باقر سعیدی روشن ، ص 176.
13.پژوهشی در تاریخ قرآن کریم ، سید محمد باقر حجتی،ص 301.