جواب این سوال به صورت مختصر با یک تمثیل بیان می شود. میوه تا زمانی که بر سر درخت است، روند تکامل خود را ادامه می دهد. و در بعضی موارد (به دلیل نوع میوه) مدتی بعد از جدا شدن از درخت نیز روند تکاملی آن ادامه می یابد (مثل موز و بعضی میوه ها که بعد چیدن رسیده می شوند) و با گذشتن این زمان، روند تکامل به طور کامل متوقف می شود.
روند تکامل انسان باید در همین دنیا طی شود چون این دنیا مزرعه ای است که می توان در آن کشت نمود تا محصول را در عالم دیگر استحصال نمود. پیامبر (ص) می فرمایند: دنیا مزرعه آخرت است.[1]
برای عده ای عالم برزخ نیز امکان ادامه تکامل وجود دارد، اما با برپایی قیامت و شروع عالم دیگر، راهی به تکامل وجود ندارد. و وارد عالمی می شویم که تنها جایگاه ثمرات تکامل این دنیا است.
(کُلَّ وَلَدٍ سَیُلْحَقُ بِأَبِیهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَلَ؛[2] زیرا در روز قیامت، هر فرزندی به پدر و مادر خویش باز می گردد. امروز هنگام عمل است نه حسابرسی، و فردا روز حسابرسی است نه عمل.)
و رمز تکامل برای بعضی در عالم برزخ، در اعمال دنیایی آنهاست. که در بعضی اعمال خصوصیت استمرار بعد از مرگ وجود دارد : (درباره حیات برزخی، نباید فراموش کرد که ارتباط روح با زندگی و اعمال دنیایی به کلّی قطع نمی شود؛ زیرا انسان دو گونه عمل در دنیا دارد: یکی عملی که به گونه مستقیم انجام داده است و دوم، عملی که خود آن به گونه مستقیم از آنِ او نیست؛ بلکه پیامد عملِ مستقیم او است. به عنوان مثال، اگر کسی مسجدی بنا کند، بنای مسجد، عمل مستقیم او است؛ امّا اعمال نیکی که از آن پس در مسجد انجام می پذیرد، به گونه غیر مستقیم به او پیوند می خورند و تا مسجد برپا است، پیوسته بدو می رسند و در زندگی برزخی نیز نصیب او می شوند.)[3]
علامه طباطبایی در این باره می فرمایند: (عالم برزخ و زمانی که فاصله بین مرگ و قیامت است تتمه زندگی دنیا و مکث در زمین است، و در پاره ای از احکام با زندگی دنیوی شرکت دارد، ومردم در آن عالم هنوز در راه تصفیه و تکامل به سوی سعادت خالص و یا شقاوت خالص هستند، و جای حکم قطعی زمانی است که مردم تکلیف‌شان یکسره شده یا سعادت خالص و یا شقاوت خالص کسب کرده باشند، و آن خانه آخرت است. و نیز از اینجا سر این گفته قرآن و حدیث که:" خداوند جزای حسنات کفار را در دنیا می دهد، و در آخرت میزانی برایشان بر پا نمی کند، و در آنجا جز آتش بهره ای ندارند" معلوم می شود.)[4]
و شهید مطهری درباره عدم امکان تکامل در آخرت و فرق دو عالم می فرمایند: (دنیا دار تکلیف است و آخرت دار جزا. (دنیا) مهلت برای کشت و تکامل پیدا کردن، اصلاح کردن خود، ملکات عالی کسب کردن، اعمال صالح بجای آوردن (است) ... در آنجا (آخرت) امکان تکلیف و عمل و تغییر دادن خود و سرنوشت خود (اگر سعید است برگردد خود را شقی کند، اگر شقی است برگردد سعید کند) وجود ندارد، از باب اینکه نظام زندگی نظام دیگری است[5]
این مطلب از سوی عالمان بسیاری بیان شده است که به چند مورد از آنها در ذیل اشاره می کنیم:
(آخرت دار تکامل نمی باشد و حرکت استکمالی در آخرت امکان ندارد، بل که مبدأ عذاب اگر از عوارض غریبه باشد در جوهر نفس، زائل میشود، آنهم نه از باب حرکت استکمالی)[6]
(حرکت و تکامل و سیر مستقیم در آخرت وجود ندارد و حرکت صور کفّار در نار و دوزخ چون حرکت دوری است و مبدأ حرکت و منشأ عذاب، در باطن ذات آنهاست، خروج از جهنم برای آنان امکان ندارد.)[7]
(آخرت یوم نیل نفوس و ابدان به ثمرات اعمال و نیات است، در آخرت تکلیف نیست؛ دنیا دار تکالیف و آخرت دار جزا و مقام رسیدن به ثمرات افعال و نتایج تکالیف است. به همین مناسبت ترقی و تکامل طولی در آخرت محال است و لذا آخرت، نشأت بعث رسل و انزال کتب نمی‌باشد و به همین لحاظ اهل رحمت، به رحمت ابدی و اهل عذاب به عذاب دائمی می‌رسند)[8]
(انسان در برزخ، تکامل دارد. در آخرت محض تکامل نیست، در این نشأة که دار ماده و طبیعت و جای حرکت است، مستعدّها دم به دم از قوّه به فعل می رسند، عالم برزخ نه آخرت محض است و نه نشأه مادّی طبیعی اینجایی و شریعت ما فرمود در برزخ تکامل است.)[9]
[1]. مجموعة ورام ج1 183.
[2]. نهج البلاغه خطبه 42.
[3]. فرهنگ شیعه، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، ص: 164.
[4]. ترجمه تفسیر المیزان، ج8، ص: 134.
[5]. مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج4، ص: 806.
[6]. أصول المعارف،فیض کاشانی، مقدمه، ص: 332.
[7]. شرح بر زاد المسافر،سید جلال‌الدین آشتیانی، ص: 93.
[8]. شرح بر زاد المسافر،سید جلال‌الدین آشتیانی، ص: 210.
[9]. مجموعه مقالات،آیت الله حسن زاده آملی، ص: 172.
