چطور اسلام ضد برده داری است ولی پیامبر و امامان غلام و کنیز داشتند؟

برای ارائه پاسخ دقیق به این سوال باید به بررسی موضوعی بنام برده داری و چگونگی برخورد اسلام با این موضوع بپردازیم، که قطعاً پرداختن به این موضوع بطور مفصل در این مجال نمی گنجد، با این حال نکاتی به اختصار بیان می شود:

نظام های اجتماعی در هر دوران تابعی از مجموعه شرایط اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... می باشد. همان گونه که امروزه نظام کارگری و کارفرمایی و... در جهان حاکم است و شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی خاص آن را ایجاب نموده است. تا چند قرن پیش در تمامی جهان نظام برده داری روش مناسب برای اداره امور آن دوران بوده است، به گونه ای که هیچ نظامی در شرایط آن روز امکان جایگزینی آن را نداشته است. از این رو مناسب ترین شیوه در شرایط آن روز، شیوه برده داری بوده است . بررسی زمینه های این موضوع بسیار وسیع و گسترده و از مجال این پاسخ خارج است.

اسلام نیز با توجه به اینکه تغییر اساسی در سیستم اجتماعی آن روز نه ضروری بوده و نه ممکن، به اصل این مسئله صحه گذاشت، ولی با وضع قوانین در چند جهت حرکت کرده است:
1- تأمین حقوق افراد با وضع قوانین در مورد کیفیت استرقاق (بنده گرفتن) و تحریم آن جز در موارد خاص.
2- وضع قوانین در جهت حمایت از حقوق بردگان و تنظیم روابط صحیح بین مالک و برده.
3- ترغیب مردم به آزادسازی بردگان و وضع قوانینی برای حصول این مقصود (مانند کفارات و شرایط عتق).

در مجموع اسلام شرایطی را برای بردگان فراهم ساخت که آنان به مقامات و درجات مهم علمی و سیاسی در جامعه اسلامی دست یافتند و حتی مدت ها حکومت "ممالیک"  بر بسیاری از نقاط کشورهای اسلامی پدیدار شد. در حقیقت اسلام با فراهم آوردن شرایط انسانی و عاطفی برای زندگی بردگان، بردگان را از سراسر دنیا مشتاق به پیوستن به جامعه اسلامی نمود و آنان در بازگشت به موطن خود همراه با آزادی، مبلّغ و مروّج اسلام می شدند. اسلام راه برده شدن افراد آزاد را مسدود کرد و از سوی دیگر راه آزادی بردگان را گشود و مسلما" یکی از عوامل دگرگونی نظام بردگی در جهان، نقش اسلام در این زمینه بوده است. کنیزها نیز در این بین مشمول همین قاعده و قانون بوده اند.

پس باید توجه کرد که:
اولاً داشتن برده و کنیز در آن زمان امری رایج و معمول بوده است، لذا موردی را سراغ نداریم که ائمه(ع) بخاطر داشتن غلام یا کنیز مورد انتقاد و سرزنش قرار گرفته باشند.
ثانیاً آنچه مهم است توجه به نوع برخورد معصومین(ع) با غلامان و کنیزان و هدف آنان از گرفتن غلام و کنیز است.
سیرهء اهل بیت (ع)در بارهء بردگان، از درخشان ترین فضایل اسلام در برخود با زیر دستان می باشد. همین رفتار شایسته ، سبب شده بود غلامان و کنیزانِ ائمه، از آزادی خود خوشحال نشوند و تقاضا کنند برای همیشه غلام آن بزرگواران باقی بمانند.
اکثر بردگان در خانهء اهل بیت (ع)با معارف دینی و احکام الهی آشنا می شدند و از محضر آنان استفاده های علمی و عملی بسیاری می نمودند، لذا پس از آزادی ، انسان هایی نمونه، مؤمن و حقیقت جو بودند. بسیاری از آنان نیز به خاطر عشق به مولای خود، به درجهء رفیع شهادت رسیدند که ذکر حکایات آن ها سبب طولانی شدن بحث خواهد شد.

در این جا به نمونه ای از رفتار امام علی(ع) با غلام خود که یکی از شهیدان راه ولایت است[1] اشاره می کنیم :
روزی امیرمؤمنان با قنبر به بازار رفتند. حضرت دو پیراهن کرباسی ، یکی به دو درهم و دیگری به سه درهم خرید و به قنبر فرمود: پیراهن سه درهمی را تو بردار. قنبر عرض کرد: ای امیرمؤمنان ! تو به منبر می روی و با مردم بیش تر سر و کار داری، سزاوار است پیراهن بهتر را شما بپوشید! حضرت فرمود: ای قنبر! تو جوان هستی و باید مانندجوانان باشی. من از خدا شرم می کنم لباسی بهتر از تو بپوشم، زیرا رسول خداصلی الله وعلیه وآله می‌فرمود: "از آنچه خودتان می‌پوشید، بر آنها بپوشانید و از آنچه خود می‌خورید، به آنان غذا دهید.[2]
آیا نام این رفتار برده داری و استثمار انسان ها است ؟ آیا این رفتار نمونه ای از تبعیض نژادی است؟!
در کتاب احقاق الحق آمده است که حضرت علی(ع) گفت: پیامبر اسلام(ص) خادمی برای حضرت فاطمه داد و نام آن خادم فضّه بود. فاطمه(س) خدمت در خانه را بین خودش و فضّه تقسیم کرده بود. پیامبر اسلام(ص) دعائی به فضّه یاد داده بود. روزی حضرت فاطمه (س) به او گفت: خمیر می‌کنی یا نان می‌پزی؟ فضّه گفت: خمیر درست می‌کنم و هیزم می‌آورم. فضّه رفت و هیزمها را جمع کرد. وقتی خواست بلند کند نتوانست. آن دعائی را که پیامبر یاد داده بود، خوانده و توانست بلند کند.[3]
بنابراین، همان طور که گذشت، داشتن غلام و کنیز برای رسول خدا(ص) و ائمهء اطهار(ع) را، نمی توان در تضاد با نفی برده داری در اسلام دانست، زیرا این نوع برده داری به رابطهء پدر و فرزندی بیش تر شباهت دارد تا به رابطه مولا و برده!

این روایات که نمونه ای اندک است از نمونه های بسیار فراوان از رفتار بزرگوارانه و مهربانانه معصومین(ع) با غلامان و کنیزان خود، بیانگر نوع رفتار معصومین(ع) با غلامان و کنیزان است، و به خوبی می‌رساند که مفهوم بردگی در اسلام با آنچه دیگران داشته و دارند، کاملاً متفاوت است.
/2038/

پی نوشتها:
[1]. قنبر را حجاج بن یوسف ثقفی به شهادت رساند. بحارالانوار، ج 42 ص 135.
[2]. همان، ج 71 ص ص 144.
[3]. احقاق الحق، ج 10، ص276.