چرا حضرت علی(ع) زنان را ناقص العقل می خواند؟

این روایت باید در پنج محور کلی مورد بررسی قرار گیرد:
اول: عرضه روایت به قران کریم؛
دوم: بررسی اسناد روایت؛
سوم: بررسی شان صدور و فضای تاریخی این روایت؛
چهارم: بررسی سیره عملی حضرت امیر (ع) در برخورد با زنان؛
پنجم: بررسی متن روایت.

محور اول: عرضه روایت به قران کریم

آیات قرآن کریم چه در مقام خلقت زن و مرد، چه در مقام بیان مسئولیت، چه در مقام مراتب ایمان و پذیرش عمل، چه در مقام بیان کرامت انسانی، چه در مقام بیان اغواء و فریب خوردن و گمراهی از حق و چه در مقام ارائه الگو و نمونه ایمانی زن و مرد را بصورت مساوی در کنار هم قرار داده و هنگام مراجعه به قرآن کریم و تلاوت این کتاب شریف و الهی، هیچ تفاوتی از جهات مذکور میان زن و مرد دیده نمی شود:

1. در مقام خلقت: (یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا... .[نساء /1] (ای مردم بترسید از آن خدایی که شما را از نفس واحد آفرید و جفت او را از آن [ از همان نفس ] خلق کرد.)

2. مقام بیان مسئولیت: (إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُوْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَ الْقَانِتِینَ وَ الْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَ الصَّابِرَاتِ وَ الْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقَاتِ وَ الصَّآئِمِینَ وَالصَّآئِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَافِظَاتِ وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً؛[احزاب/35] مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ایمان و مردان و زنان عبادت‌ پیشه و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شکیبا و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان صدقه‌دهنده و مردان و زنان روزه‌ دار و مردان و زنان پاکدامن و مردان و زنانی که خدا را فراوان یاد می ‌کنند خدا برای [همه] آنان آمرزشی و پاداشی بزرگ فراهم ساخته است.)

3. مقام ایمان و پذیرش عمل: (وَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّلِحَتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا یُظْلَمُونَ نَقِیراً؛[نساء/124] و هر کس کارهای شایسته انجام دهد، چه مرد باشد و چه زن، در حالی که مؤمن باشد پس آنان به بهشت وارد می ‌شوند و کمترین ستمی به آنان نمی ‌شود.)
(مَنْ عَمِلَ صَلِحاً مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی‌ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَوةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ‌؛[نحل/97] هر کس از مرد یا زن که مؤمن باشد و کار شایسته کند، حتماً به زندگی پاک وپسندیده ‌ای زنده ‌اش می‌ داریم وقطعاً مزدشان را بر پایه‌ ی نیکوترین کاری که می ‌کرده ‌اند، پاداش خواهیم داد.)

4- در مقام بیان کرامت انسانی: (یَآ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَی‌ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَ قَبَآئِلَ لِتَعَارَفُواْ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ)[حجرات/13]

5- در مقام اغواء و فریب و گمراهی: (وَقُلْنَا یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَکُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَیْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الْظَّالِمِینَ* فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا کَانَا فِیهِ)[بقره/35 و 36]

6- در مقام بیان الگو و نمونه ایمانی: (وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِندَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَنَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِین)[تحریم/11]
(وَمَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِن رُّوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَکُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ)[تحریم/12]

لذا بر اساس آیات قرآن تفاوتی در ایمان و مسئولیت پذیری و کرامت انسانی و یا بالعکس فریب و گمراهی، میان زن و مرد دیده نمی شود و هرجا صحبت از کوتاهی در انجام مسئولیت یا گمراهی است، مساله دو سویه و بر زن و مرد اطلاق دارد و جنسیت بر اساس آیات قرآن کریم در ایمان و یا گمراهی افراد نقشی ندارد و بالعکس در آیات قرآن کریم تصریح شده است که نفس انسانی مخاطب تقوا و فجور است نه جنسیت:(وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا * قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا)[شمس/7-10]

محور دوم: بررسی اسناد روایت:

روایت فوق به صورت کامل و یا در برخی منابع بصورت ناقص و صرفا عبارت (ان النساء نواقص العقول) در منابع ذیل یافت می شوند:
1- وسائل الشیعه/ج2/ص344-باب تحریم صلاه و صیام و نحوهما علی الحائض.
2- بحار/ج30/ص7/تتمه ی کتاب فتن و محن
3- ارشاد القلوب/ج1/ص192
4- خصائص الائمه/ص97
5- غرر الحکم/باب نساء/4
6- اختصاص/ص 176-
7- خصال ج 2/ص 378
8- کافی/ج5/ص 322
9- نهج ص 373-14
10- القرشی، حیاة الامام الحسن، ج 2، ص 448، عبارت ( ان انساء نواقص العقول )
در تمامی منابع فوق روایت مذکور بصورت مرسل یا مرفوع وارد شده است و در منبع اخیر نیز در سلسله سند آن ابوطالب مکی دیده میشود که دچار جنون گردیده بود و قابل اعتماد نیست.
مهدی مهریزی هم در خصوص سلسله سند این روایت می نویسد:( برای این حدیث سند متصلی وجود ندارد و منبع قابل استنادی هم برای آن نیامده است)[1]

سوم - بررسی شان صدور و فضای تاریخی این روایت

امام علی (ع) این خطبه را پس از پایان جنگ جمل ایراد فرمود. نوه ابن جوزی در التذکره بیان میکند که علمای سیره گفته اند:( زمانی که علی (ع) از جنگ جمل فارغ گردید در شهر بصره بالای منبر رفت و این خطبه را خواند.)[2]
همچنین حضرت (ع) این سخن را در کتابی که پس از چیره شدن عمرو عاص بر مصر و کشتن محمد بن ابوبکر، نوشته بودند، آوردند.[3] بعید نیست که آن حضرت (ع) این سخن را چندین مرتبه گفته باشند که یکی از آنها پس از جنگ جمل و دیگری در آن کتاب مذکور باشد همان طور که سید رضی این موضوع را ذکر کرده است.[4]
نکته شایان توجه اینکه از روایت نوه ابن جوزی بر میآید که قسمتی از خطبه شماره 13 (کنتم جند امراة) و خطبه 14 که در ابتدای آن (ارضکم قریبة من الماء) آمده است با این خطبه حضرت یکی باشد؛ چون سیاق آنها با هم یکی است.[5]
نکته دیگری که در این محور باید بیان گردد این است که حضرت امیر(ع) چند خطبه قبل از آغاز جنگ جمل در تقبیح کار عایشه، طلحه و زبیر و همچنین روشنگری در خصوص اهداف آنان از برافروزی آتش این جنگ داشتند و نیز بیاناتی پس از جنگ جمل و در مذمت عایشه و سرپیچی شخص او از فرمان خدا و رسول (ص) ایراد نموده اند که در بسیاری از آنان نام عایشه به صراحت ذکر گردیده است.

چهارم – بررسی سیره عملی حضرت امیر (ع) در برخورد با زنان

امام علی (ع) در طول زندگی خویش – از کودکی تا شهادت – طوری زیستند که اطراف حضرت(ع) را چه در محیط خانه و چه خارج آن، زنان نیک کرداری فراگرفته بودند که به چنان ویژگی های انسانی و ملکات روحی و ایمانی دست یافتند که بر بسیاری از مردان برتری داشتند و روایاتی که در مورد طرز برخورد حضرت(ع) با زنان آمده چنان نیست که از کرامت زن کم کند یا تحقیر و اهانت به زن را در بر داشته باشد بلکه عکس این مطلب بود، موضع عملی ثبت شده از حضرت (ع)، بزرگداشت، احترام و توجه قائل شدن به زن را روشن می کند، رفتار و برخورد عملی که حضرت امیر(ع) با زنانی چون فاطمه زهرا (س)  خدیجه کبری (س)، فاطمه ام البنین، ام سلمه و یا دیگر زنانی که جهت تظلم و دادخواهی به آن حضرت (ع) مراجعه میکردند ... اتخاذ نمودند خود گواه تامی برای رفتار و منش بزرگوارانه و محترمانه با زن در سیره عملی حضرتشان است[6] که در هیچ فردی از مسلمانان جز رسول خدا (ص) یافت نمی شد. و بدون شک این واقعیت و حقیقت عملی، دیدگاه امام(ع) را نسبت به زن ثابت مینماید و بنابراین موضع امام (ع) نسبت به زن با شارع مقدس و گفته رسول خدا (ص) و عمل ایشان (ص) هیچگونه تعارضی ندارد.[7]

پنجم - بررسی متن روایت

در متن روایت، عللی که بر نقصان عقل، ایمان و بهره مالی زن مطرح شده است، عللی مذموم نیست و موجب نقص در ایمان و عقل و مال نمی شود بلکه موارد مطروحه، تفاوت میان زن ومرد را بیان میدارد.
توضیح اینکه در خصوص نقص ایمان که علت آنرا کاستی نماز و روزه در ایام عادت ماهیانه ذکر نموده اند، باید گفت این کاستی در نماز و روزه به فرمان مولاست. همانگونه که قصر نماز مسافر و افطار او امر مولاست و ایمان، اطاعت خداوند و امر او در هر شرایطی است لذا اسقاط نماز و روزه در ایام عادت ماهیانه امر مولاست و تبعیت از آن، عین ایمان است نه نقصان در آن مضاف بر اینکه هم روزه ها قضا میشوند و هم در زمان عادت ماهیانه زن میتواند در مصلای خود بنشیند و با ذکر خدا مشغول باشد. به این مساله، شش سال شرفیابی زودتر زنان به بارگاه تکلیف الهی را نیز باید افزود و نیز نماز و روزه کامل در ایام یائسگی و حمل، لذا بنظر نمی رسد تفاوت چندانی در کمیت عبادت میان زنان و مردان وجود داشته باشد با تاکید بر این مساله که ایمان، عمل به دستورات مولا و خالق هستی و ذات باریتعالی است و زنان در ایام عادت ماهیانه نه به خواست خود که به جهت تسلیم فرمان خداوند از نماز و روزه باز می ایستند و این خود عین ایمان است ونقصان و مذمتی در این مساله مشاهده نمی شود. در خصوص نقص عقل، در روایت مذکور شهادت دو زن در مقابل یک مرد علت نقصان عقل معرفی شده است در حالی که در قرآن کریم ذیل آیه 282 بقره آمده است:
(...فَإِنْ لَمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَآءِ أَن تَضِلَّ إِحْدَیهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَیهُمَا الْأُخْرَی‌...)
یعنی اگر یکی از دو زن فراموش نمود، دیگری یادآوری نماید و اگر بنابر فراموشی نبود و مبنای دو شاهد زن گرفتن، نقصان عقل – به معنای کمبود و نقص در عقل - بود، زن دوم نیز زن است و عقل او نیز ناقص. لذا آنچه جهت احقاق حق در آیه شریفه بدان تاکید دارد، محقق نمی شد. ضمن اینکه در مواردی شهادت مرد پذیرفته نیست؛ مثلا در مورد اثبات زنده متولد شدن طفل، شهادت مرد چیزی از ارث را برای طفل ثابت نمی ذکند ولی با شهادت هر زن (یک چهارم) از ارث ثابت می ‌شود و در این مورد فقط شهادت زنان مسموع است. شهادت بر موارد و یا عیوب جنسی زنان نیز موارد دیگری است که در آن تنها شهادت زنان پذیرفته است لذا بنظر نمی رسد نقصان عقل به معنای وجود نقیصه و کاستی در عقل و درک زنان، دلیل دو شاهد زن در مقابل یک شاهد مرد باشد زیرا اگر چنین بود، بهر حال در دو زن نیز این نقیصه موجود بود و مرتفع نمی گشت.

البته دیدگاه دیگری نیز به تفاوت عقل نظری و عملی و ابزاری در زن و مرد اشاره دارد و نقص عقل مورد بحث را از زمره نقص نسبی در یکی از زمینه های فوق در زنان نسبت به مردان میداند و از این زاویه، روایت را در این زمینه موجه مینماید.[8] در مورد نقص در بهره مالی نیز باید گفت که اولا نصف بودن ارث در زنان، به دلیل عدم وجود تکالیف مالی در شرع اسلام بر عهده زن می باشد. به این معنا که زن هیچ مسئولیت مالی بر عهده ندارد؛ بلکه مرد باید نفقه و مهریه و مسکن و پوشاک و خوراک او را تهیه نماید، همچنین وظایف مالی دیگری که بر عهده مرد است و زن در قبال آنها مسئولیتی ندارد. لذا قاعدتا سهم ارث مرد باید بیشتر باشد تا گوشه ای از بار مسئولیت مالی وی تامین گردد و در ثانی همواره اینگونه نیست که سهم ارث زنان نصف مردان باشد، زن در مقام دختر و همسر سهم ارث کمتری دارد اما در مقام مادر سهم ارثی برابر با مرد – پدر – دارد همچنین در مواردی[9] سهم ارث زن بیشتر از مرد است. لذا نه کمتر بودن ارث زن امری مذمت بار است و نه در مواردی که ارث او بیشتر از مرد است، تحسین آور، بلکه این مساله صرفا مربوط به دایره مسئولیتها و امور جاری زندگی است و مشمول نقص یا توصیف مذمت بار نمی شود.
بنابراین بررسی سه فراز روایت در مورد نقصان عقل، نقصان ایمان و نقصان در بهره مالی، نشان دهنده این است که تمام سه مورد فوق صرفا از مصادیق تفاوت زن و مرد در زمینه فیزیولوژیکی، مسئولیت های زندگی و تکالیف شرعی است و به تعبیری بیان تفاوتهای زن و مرد در سه عرصه است نه نقصان و مذمت.

نتیجه:

با توجه به بررسی پنج محور فوق در خصوص توصیفاتی که از زنان در خطبه 80 نهج البلاغه ذکر شده است یعنی بررسی سندی روایت، عرضه آن به قرآن کریم، فضای صدور روایت، سیره عملی حضرت امیر(ع) در برخورد با زنان در زمان زندگی و حکومت خویش و نیز بررسی محتوای روایت، ناگزیر از سه راه هستیم:

الف: یا روایت را معارض قرآن دانسته و آن را طرح نماییم.
ب: یا آنرا توجیه نموده و نقص را به معنای تفاوت بدانیم و به تفاوت زن و مرد در سه عرصه مورد اشاره در روایت قائل شویم.
ج: و یا اصولا روایت را صرفا در خصوص مورد صدورش یعنی جریان جنگ جمل، حمل نماییم زیرا در این جنگ که عایشه در آن نقش کلیدی داشت و رهبر سپاه بود، حضرت امیر (ع) باید روشی قاطع و شدید در هشیاری مردم انتخاب نمایند که متناسب با شکاف عمیقی باشد که عایشه با کار خود آن را ایجاد کرد و متناسب با عواقب ناگواری باشد که ضربه سختی بر اتحاد مسلمین وارد ساخت[10]، اما مساله جمل صرفا با عایشه به تنهایی برپا نشد بلکه در پس و پیش این مساله مردانی چون طلحه و زبیر بعنوان گردانندگان اصلی آن و مردانی بسیاری بعنوان سپاه آنان وجود داشتند لذا مذمت حضرت امیر (ع) صرفا متوجه عایشه – یعنی یک زن – نیست و در ضمن ایراد خطبه ها و سخنانی در جهت بیداری مردم و بیان هدف و راهی که عایشه بر خلاف دستور خدا و رسول (ص) در التزام همسران پیامبر (ص) به ماندن در خانه، داشتند در خطبه 80، با شدت و قاطعیت بیشتری وی را هدف قرار داده و از او انتقاد مینمایند همانگونه که مردم بصره و مردان آنان را قبل و پس از جنگ مورد مذمت قرار داد. آن حضرت قبل از آغاز جنگ جمل به اهل بصره خطاب کردند: ( سرزمین شما به آب نزدیک و از آسمان دور است، عقل های شما سست و افکار شما سفیهانه است ...)[11]
و پس از جنگ جمل خطاب به آنان فرمودند:( شما سپاه یک زن و پیروان حیوان – شتر عایشه- بودید تا شتر صدا میکرد می جنگیدید و تا دست و پای آن قطع گردید فرار کردید)[12]
همچنین در تبیین زشتی کار طلحه و زبیر در خارج نمودن حریم رسول خدا (ص) فرمودند: ( طلحه و زبیر و یارانشان بر من خروج کردند در حالی که همسر رسول خدا (ص) را به همراه خود می کشیدند چونان کنیزی که به بازار برده فروشان برندبه بصره روی آوردند در حالی که همسران خود را پشت پرده نگاه داشتند لیکن همسر ( پرده نشین ) رسول خدا (ص) را در برابر دیدگان خود و دیگران قرار دادند.)[13]

از دیگر نصوصی که قبل از جنگ جمل بیان فرمودند و عایشه را مورد خطاب قرار دادند خطبه ای بود که در آن وی را صراحتا به دلیل زن بودن از جنگ و جهاد بر حذر داشتند: (ای عایشه ! تو از خانه خویش بیرون آمدی در حالی که از دستور خدا و رسول او (ص)سرپیچی کردی و کاری که از عهده توساقط بود، طلبیدی، و گمان می بری خواهان اصلاح میان مسلمانان هستی، به من بگو زنان را با رهبری سپاه و ظاهر شدن در برابر مردان و به راه افتادن فتنه میان اهل قبله و ریختن خونهای پاک و محترم چه کار ؟ ...)[14]

آیت الله جوادی آملی نیز شان صدور روایت را در مورد خاصی میدانند و قائلند که گاهی‌ حادثه‌ و یا موضوعی، در اثر یک‌ سلسله‌ عوامل‌ تاریخی، زمان، مکان، افراد، شرایط‌ و علل‌ و اسباب‌ آن، ستایش‌ یا نکوهش‌ می‌شود. معنای‌ ستایش‌ یا نکوهش‌ بعضی‌ حوادث‌ یا امور جنبی‌ حادثه، این‌ نیست‌ که‌ اصل‌ طبیعت‌ آن‌ شیء، ستایش‌ و یا نکوهش‌ شده، بلکه‌ احتمال‌ دارد زمینه خاصی‌ سبب‌ این‌ ستایش‌ یا نکوهش‌ شده‌ است‌ و این‌ نکوهش‌ نهج‌البلاغه‌ راجع‌ به‌ زن، ظاهراً‌ به‌ جریان‌ جنگ‌ جمل‌ برمی‌گردد. همان‌ گونه‌ که‌ از بصره‌ و کوفه‌ نیز در این‌ زمینه‌ نکوهش‌ شده‌ است‌ با این‌ که‌ بصره، رجال‌ علمی‌ فراوانی‌ تربیت‌ کرده‌ و کوفه‌ نیز مردان‌ مبارز و کم‌ نظیری‌ را تقدیم‌ اسلام‌ نموده‌ و بسیاری‌ از کسانی‌ که‌ به‌ خوانخواهی‌ سالار شهیدان‌ برخاستند از کوفه، نشأت‌ گرفتند و هم‌اکنون‌ نیز کوفه‌ جایی‌ است‌ که‌ به‌ انتظار ظهور حضرت‌ مهدی(عج) در آنجا نماز می‌خوانند، مسجدی‌ دارد که‌ مقامات‌ بسیاری‌ از صالحین‌ و صدیقین‌ در آن‌ واقع‌ شده‌ و نمی‌توان‌ گفت‌ که‌ چون‌ مثلاً‌ از کوفه‌ یا بصره‌ نکوهش‌ شده، آن‌ دو شهر برای‌ همیشه‌ و ذاتاً‌ سزاوار نکوهش‌ می‌باشند. قضایای‌ تاریخی‌ در یک‌ مقطع‌ خاص‌ و حساس، زمینة‌ ستایش‌ یا نکوهش‌ فراهم‌ کرده‌ و سپس‌ با گذشت‌ آن‌ مقطع، مدح‌ و ذم‌ نیز منتفی‌ می‌شود.[15]

لذا بنظر می رسد کلماتی که در خطبه 80 در خصوص زنان بکارگرفته شده است، کنایه ای به عایشه در تقبیح برپایی بلوای جمل است. از میان سه راهکار فوق آنچه مناسب تر از همه بنظر می رسد این است که راه دوم را برگزینیم و به توضیح روایت و بیان تفاوت زن و مرد در سه مورد مطروحه بپردازیم. زیرا آنچه روایت را به جمل و حوادث آن پیوند میدهد، وجه تفاوت میان زن و مرد در وجوه مختلف است، تفاوتی که دقیقا در سه زمینه مختلف بیان شده و نشان دهنده این است که برای زن و مردی که از ساختار فیزیکی و خلقت متفاوت برخوردارند، در حوزه های خاص و مجزایی تعیین مسئولیت شده است و ورود هر یک در حوزه دیگری و نیز نادیده گرفتن این تفاوت و پیروی از اصول تخطی شده، میتواند حوادث ناگوار و غیر قابل جبرانی بوجود آورد، توضیح دقیق تر اینکه، زنان نباید در حوزه ی جنگ و جهاد که بر طبق تفاوت ساختاری زن و مرد، از وظایف خاص مردان بر شمرده شده، وارد شوند و هدایت و ریاست حوزه ای را بدست گیرند که هیچ تجربه، مهارت، دانش و توانمندی در آن ندارند زیرا حاصل آن جنگی خانمانسوز و پر کشتار و تفرقه افکن و نهایتا شکست بار خواهد شد همانگونه که جمل چنین بود.
اگر نقص در روایت معنای تفاوت بدهد[16] بوضوح میتوان سه حوزه متفاوتی که حضرت امیر(ع) میان زن و مرد ترسیم نموده اند را مورد ملاحظه و عمل قرار داد و از این حیث نه نیاز به طرح روایت است و نه اختصاص آن به یک شان صدور خاص و نه در تعارض با سیره عملی حضرتشان(ع).


[1]. شخصیت و حقوق زن در اسلام، استاد مهدی مهریزی، انتشارات علمی و فرهنگی:1382.
[2]. التذکره الخواص، سبط ابن جوزی، ص 85.
[3]. دکتر نجوا صالح، زن در نهج البلاغه، ترجمه وروود سلامی، نشر زمزمه زندگی، چاپ اول، سال 84، ص 65.
[4]. زن در نهج البلاغه، همان، به نقل از الخطیب، ج 2،ص 86.
[5]. زن در نهج البلاغه، همان.
[6]. به عنوان نمونه ماجرای دادخواهی سوده دختر اسک از یکی از کارگزاران حضرت (ع) نزد حضرت امیر (ع) و ترتیب اثر دادن حضرت (ع) به دادخواهی او و توبیخ و عزل کارگزار مربوطه ر. ک : الااخلاق الاسلامیة ،‌علی فضل الله، چاپ سوم، دارالزهراء، بیروت ،ص 130 – به نقل از زن در نهج البلاغه.
[7]. زن در نهج البلاغه، ص 273.
[8]. دانشورانی چون آیت‌الله جوادی آملی تصریح کرده‌اند که در صورت پذیرش تفاوت عقلی، این تفاوت صرفاً در ناحیه عقل ابزاری است.[عبدالله جوادی آملی، زن در آینة جلال و جمال، ص 228.] لبیب بیضون، شارح نهج البلاغه، بر تفاوت در عقل عملی تصریح کرده ‌است[لبیب بیضون، (زن در اسلام)، فصلنامه پژوهشی و اطلاع‌رسانی نهج البلاغه، ش 9 و 10، بهار 1383، ص 4245.] و برخی چون آیت‌الله محمدتقی جعفری نقص را ناظر به عقل نظری دانسته‌اند.[ محمدتقی جعفری، زن از دیدگاه امام علی7، ص 98.]
[9]. مانند موردی که میت غیر از پدر و دختر، وارث دیگری نداشته باشد که در این جا پدر یک ششم می برد و دختر بیش از آن. نیز مانند موردی که میت دارای نوه باشد و فرزندان او در زمان حیات وی مرده باشند که در این جا نوه پسری سهم پسر را می برد و نوه دختری سهم دختر را، یعنی اگر نوه پسری دختر باشد و نوه دختری پسر باشد، دختر دو برابر پسر ارث می برد.
[10]. زن در نهج البلاغه، ص 278.
[11]. نهج البلاغه، خطبه 14.
[12]. نهج البلاغه، خطبه 13.
[13]. نهج البلاغه، خطبه172.
[14]. سبط ابن جوزی، فی ذکر حرب الجمل.
[15]. زن در آیینه جلال و جمال، عبد الله جوادی آملی، صص 330-332.
[16]. همانگونه که در آیه3 سوره ملک تفاوت به معنای نقص بکار گرفته شده است.