فلسفه نماز چیست؟

عبادت و نیایش و هرگونه کاری که برای رضای خداوند انجام می گیرد، دارای یک سلسله آثار گرانبهای فردی و اجتماعی است و در حقیقت از عالی ترین مکتب های تربیتی و اخلاقی می باشد زیرا:

اوّلا: پرستش خدا و عبادت وی حسّ تقدیر و شکرگزاری را در انسان زنده می کند، قدردانی از مقامی که نعمت های بزرگ و پرارزشی را در اختیار انسان نهاده، نشانه لیاقت و شایستگی او نسبت به الطافی است که در حقّ او انجام گرفته است.
تشکّر و سپاسگذاری از مقام خداوند این نتیجه را دارد که فرد سپاسگذار با عرض تشکّر و انجام وظیفه، حق شناسی خود را در برابر نعمت هایی که خدا در اختیار او گذاشته است آشکار و هویدا می سازد.

ثانیاً: عبادت و پرستش خدا مایه تکامل روحی انسان است; چه تکاملی بالاتر از این که روح و روان ما با جهان بیکران کمال مطلق (خدا) مرتبط گردد و در انجام وظایف بندگی و کارهای زندگی، از قدرت نامتناهی و نیروی نامحدود او استمداد بطلبد و به اندازه ای شایسته و لایق گردد که بتواند با او سخن بگوید.

این مزایا که به طور اختصار بیان گردید در تمام عباداتی که بطور صحیح انجام گیرد وجود دارد؛ در عین حال، هریک از عبادات مانند نماز، روزه، حج و... اثر و مزیّت مخصوص خود را دارند که به عنوان نمونه به برخی از اسرار نماز بطور اختصار اشاره می نماییم تا روشن شود که فایده نیایش و عبادت برای ماست و خدا نیازی به آنها ندارد.

نماز و اسرار تربیتی آن

1- نماز موجب یاد خداست: یاد خدا بهترین وسیله برای خویشتن داری و کنترل غرایز سرکش و جلوگیری از روح طغیان است.

(نمازگزار) همواره به یاد خدا می باشد، خدایی که از تمام کارهای کوچک و بزرگ ما آگاه است، خدایی که از آنچه در زوایای روان ما وجود دارد و یا از اندیشه ما می گذرد، مطّلع و باخبر است و کمترین اثر یاد خدا این است که با خودکامگی انسان و هوس های وی اعتدال می بخشد، چنان که غفلت از یاد خدا و بی خبری از پاداش ها و کیفرهای او، موجب تیرگی عقل و خرد و کم فروغی آن می شود.

انسان غافل از خدا در عاقبت اعمال و کردار خود نمی اندیشد و برای ارضای تمایلات و غرایز سرکش خود حد و مرزی را نمی شناسد و این نماز است که او را در شبانه روز پنج بار به یاد خدا می اندازد و تیرگی غفلت را از روح و روانش پاک می سازد.
به راستی، انسان که پایه حکومت غرایز در کانون وجود او مستحکم است، بهترین راه برای کنترل غرایز و خواست های مرزنشناس او همان یاد خدا، یاد کیفرهای خطاکاران و حساب های دقیق و اشتباه ناپذیر آن می باشد. از این نظر قرآن یکی از اسرار نماز را یاد خدا معرّفی می کند: (اَقِمِ الصَّلوةَ لِذِکْری؛[طه/14] نماز را برای یاد من بپا دار!)

2- دوری از گناه: نمازگزار ناچار است که برای صحّت و قبولی نماز خود از بسیاری از گناهان اجتناب ورزد؛ مثلا، یکی از شرایط نماز مشروع بودن و مباح بودن تمامی وسایلی است که در آن به کار می رود، مانند آب وضو و غسل، جامه ای که با آن نماز می گزارد و مکان نمازگزار، این موضوع سبب می شود که گِرد حرام نرود و در کار و کسب خود از هر نوع حرام اجتناب نماید؛ زیرا بسیار مشکل است که یک فرد تنها در امور مربوط به نماز به حلال بودن آنها مقیّد شود و در موارد دیگر بی پروا باشد.
گویا آیه زیر به همین نکته اشاره می کند و می فرماید: (اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ؛[عنکبوت/45] که نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه باز می دارد).

بالاخص اگر نمازگزار متوجّه باشد که شرط قبولی نماز در پیشگاه خداوند این است که نمازگزار زکات و حقوق مستمندان را بپردازد؛ غیبت نکند؛ از تکبّر و حسد بپرهیزد؛ از مشروبات الکلی اجتناب نماید و با حضور قلب و توجّه و نیّت پاک به درگاه خدا روآورد و به این ترتیب نمازگزار حقیقی ناگزیر است تمام این امور را رعایت کند. روی همین جهات، پیامبر گرامی ما(صلی الله علیه وآله) می فرماید: نماز چون نهر آب صافی است که انسان خود را در آن شست و شو می دهد؛ اگر کسی در شبانه روز پنج مرتبه خود را با آب پاک شست و شو دهد، هرگز بدن او آلوده و کثیف نمی شود. همچنین کسی که در شبانه روز پنج مرتبه نماز بخواند و قلب خود را در این چشمه صاف معنوی شست و شو دهد، هرگز آلودگی گناه بر دل و جان او نمی شیند.

3- نظافت و بهداشت: از آن جا که نمازگزار در برخی از مواقع همه بدن را باید به عنوان (غسل) بشوید و معمولا در شبانه روز چند بار وضو بگیرد و پیش از غسل و وضو تمام بدن را از هر نوع کثافت و آلودگی پاک سازد؛ ناچار یک فرد تمیز و نظیف خواهد بود. از این نظر نماز به بهداشت و موضوع نظافت که یک امر حیاتی است کمک می کند.

4- انضباط و وقت شناسی: نمازهای اسلامی هر کدام برای خود وقت مخصوص و معیّنی دارد و فرد نمازگزار باید نمازهای خود را در آن اوقات بخواند، لذا این عبادت اسلام به انضباط و وقت شناسی کمک مؤثّری می کند.
بالاخص که نمازگزار باید برای ادای فریضه صبح پیش از طلوع آفتاب از خواب برخیزد، طبعاً یک چنین فردی گذشته از این که از هوای پاک و نسیم صبحگاهان استفاده می نماید، به موقع فعّالیّت های مثبت زندگی را آغاز می کند.

آثار فردی و تربیتی نماز به آنچه که گفته شد منحصر نیست؛ ولی این نمونه می تواند نشانه اسرار بزرگ این عبادت بزرگ اسلامی باشد.

اسرار اجتماعی نماز

نماز در اوقات معیّن نموداری از وحدت و یگانگی ملّت بزرگ اسلام است؛ زیرا همه مسلمان ها در وقت های مخصوصی رو به قبله ایستاده و با آداب خاصّی خداوند جهان را می پرستند، این خود نمونه بزرگی از اتّحاد و یگانگی ملّتی است که اسلام همه را به وسیله آن عبادت متّحد و متشکّل نموده است.
هرگاه این نمازها به صورت جماعت برگزار گردد، روح وحدت و اتّحاد و مساوات و برابری، از صف های منظّم و فشرده نمازگزاران نمایان خواهد بود و اهمّیّت این اتّحاد و یگانگی معنوی نیازی به توضیح ندارد.
گرچه اسرار و فواید اجتماعی و تربیتی نماز منحصر به اینها نیست، ولی همین قدر روشنگر عظمت و اسرار خطیر این فریضه الهی می باشد.

* پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.