دلیل پیدایش فرقه‌ های مختلف در اسلام چیست؟

در آغاز تذکر دو نکته ضروری است :

اوّلاً این علل گاهی در پیدایش یک جریان با یک دیگر تداخل می ‌کنندو برخی اوقات هر علتی موجب پدید آمدن گروه خاصی گشته و در مواقعی علتی در مؤسس آن جریان نقش چشمگیر داشته و علت دیگری در پیرو و پذیرنده آن مؤثر بوده است.

 ثانیا، دو مسأله شاخص و ریشه‌ ای منشأ بسترسازی برای پدید آمدن فرق گوناگون در اسلام گشته است. یکی در نخستین زمان فوت رسول اکرم(ص) و مربوط به مسأله خلافت و امامت است و دیگری مرتبط با ماجرای حکمیّت در جریان جنگ صفین، (1) .

اینک علل پیدایش فرقه ها و مذاهب اسلامی

   1- ضعف فکری و فرهنگی: اصولاً محدودیت قوای ادراکی انسان و عدم توانایی او برای حلّ قطعی همه مسائل اعتقادی، از جمله مهم‌ترین علل اختلاف انسان‌هاست، در مواردی که مسأله به روشنی قابل حلّ نیست هر کس به حدس و گمان می‌رسد که ممکن است با حدس وگمان دیگران متفاوت باشد. در این صورت است که اختلاف نظرها آشکار می‌شود. حضرت رسول(ص) در مدت کوتاه رسالتش فرصت بیان همه مطالب را برای مردم نیافت؛ از این رو، لازم بود از سوی رسول خدا(ص) جانشینی هم چون او که معصوم باشد کار را به عنوان امامت مسلمانان و تبیین معارف قرآن و سنت نبوی ادامه دهند ولی چنین نشد. یکی از علل پیدایش غلات را در همین امر می‌توان جست، (2).

    2- تعصبات قبلیه‌ای: پس از وفات پیامبر(ص)، مردم به جای این که در مراسم خاک سپاری شرکت کنند، هر گروهی مدعی شد که حق خلافت از آن اوست. بنابر شواهد تاریخی هیچ یک از انصار و مهاجران در تعیین جانشین پیامبر(ص) از قرآن و سنت رسول خدا(ص) یا ازمصلحت امت سخن نگفت، بلکه سخن در این بود که جانشینی پیامبر حق گروه انصار است یا مهاجر و چون در میان انصار دو قبیله اوس و خزرج بود این دو نیز به رقابت برخاستند و به دلیل همین مخالفت مهاجران غالب شدند، (3).

     3- امر مادی: از منابع تاریخی و روایی معلوم می‌شود گروهی بوده و هستند که مثلاً با جعل مطالب و اخبار غلوآمیز و انتشار آن، توجه عده ‌ای را به خود جلب کرده و از مواهب و فضل و بخشش های مادی آنان بهره‌مند شوند؛ مانند مغیرة بن سعید که در تمام عمر خود در تلاش بودتا مرام جدیدی احداث کرده و گروهی متشکل پدید آورد تا به اهداف مادی و دنیایی خود برسد، (4).   یا برخی برای آن که می‌خواستند در محیط اسلامی راهی برای مباح کردن گناهان و ترک واجبات و فراهم ساختن بساط عیش و عشرت توأم با توجیه شرعی پیدا کنند تا توده‌های ناآگاه مسلمان به آن ایمان آورده آن گاه به کمک همین توده ‌های ناآگاه تشکیلاتی به وجود آورده و به اهداف خود که همان بسط اباحه‌گری بوده دست یابند. برخی از مورخان ملل و نحل یکی از علل پیدایش فرقه غلات را همین امر دانسته‌اند، (5).

    4- هدف سیاسی: سیاست‌ بازانی که بیشتر به اهداف غلط خود می‌اندیشند برای نیل به مقصود خود از حربه‌ های گوناگونی استفاده می‌کنند و یکی از این حربه‌ های قوی و کارآمد ایجاد فرق و نحله ‌های گوناگون مذهبی است. اینان با به وجود آوردن چنین فرقه‌ هایی یک سلسله مسائل و آموزه‌های دور از ذهن و عقل را وارد جریان مخالف خود می‌کردند تا به آن آسیب وارد کرده و آن را در مقابل چشم دیگران نامیمون جلوه دهند. مانند برخی از اخبار در مورد ائمه(ع) که به دور از حقیقت و واقعیت است، (6)  . یا پدیداری فرقه کیسانیه که پیروان مختار بن ابی عبیده ثقفی تلقی شده‌اند برای تضعیف دیدگاه و حرکت مختار از سوی مخالفانش پدیدار شد، (7)  .

    5- گسترش حوزه جغرافیایی اسلام با فتوحات مسلمانان، به تدریج پیروان ادیان و عقاید دیگر وارد حوزه حکومت اسلامی شدند. گروهی از این افراد که مسلمان شده بودند به طرح مسائل و مشکلات خود برای مسلمانان پرداختند و آنان که بر دین خود باقی مانده بودند در این مسائل با مسلمانان مجادله می‌ کردند این مسأله در اواخر حکومت بنی‌ امیه و اوائل حکومت عباسیان به دلیل ترجمه فلسفه یونان شدت بیشتری گرفت و باعث پدیداری برخی از فرقه‌ ها شد. بر اساس گزارش برخی از نویسندگان ، قدریه دیدگاه های خود را از تأثیرپذیری یهودیان ومسیحیان مسلمان شده شامی صورت می‌ دادند. (8)

پی نوشت:
1-فی علم الکلام، احمد محمود صبحی، بیروت دار النهضة، چاپ اوّل، 1405 ق، ج 1، صص 32 34. 2-بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت مؤسسة الوفاء، چاپ دوّم، 1983 م، ج 25،ص 288، روایت 44. 3-جانشینی حضرتمحمد(ص)، ویلفردمادولونگ، ترجمه احمد نمایی، جواد قاسمی و... مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اوّل، 1377 ش، صص 47 65 و قیام حسین(ع)، دکتر سید جعفر شهیدی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بهمن 1359، صص 26 36. 4-ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم بیروت، دار احیاء الکتب العربیة،چاپ دوّم، 1385 ق، ج 8، ص 21 و شهرستانی ابوالفتح، الملل و النحل، بیروت، دار المعرفة للطباعة و النشر، چاپ دوّم، بی تا، ص    83 . 5- الاشعری، سعد بن عبدالله ابن خلف، المقالات و الفرق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران، مرکزانتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوّم، 1360 ش، صص 51 52 . 6-ذهبی، ابی عبدالله محمدبن احمد بن عثمان، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد البجاوی، دار احیاء الکتب العربیة، چاپ اوّل، 1382 ق، ج 2، ص 45 . 7-صفری فروشانی، نعمت‌ الله، غالیان، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی،چاپ اوّل، 1378 ش، صص 83 89 . 8-فرقه‌ های اسلامی در سرزمین شام در عصر اموی، دکتر حسین عطوان، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اوّل، 1371 ش، صص 31 33 و نیز نگا: تاریخ الجدل، محمد ابو زهرة، قاهره، دار