چرا پیامبر (ص) ازدواج های زیادی داشته است؟

تعداد همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله)

درباره تعداد همسران پیامبر اقوال بسیار متفاوتی بیان شده و آن را از یازده تا بیست و یک نفر گفته اند.[1] این اختلاف ها دلایل متفاوتی دارد. که از جمله آنها اشتباه مورخان و خلط آنها در بین اسامی[2] است به گونه ای که دو اسم یک نفر را به منزله دو نفر حساب کرده اند. و همچنین وجود روایات جعلی عاملی دیگر بر این اختلاف هاست[3]

البته بعضی در تحلیل انگیزه های جعل این احادیث دچار اشتباه شده اند و سعی افراد بر مشوه جلوه دادن چهره پیامبر(ص) را عامل آن شمرده اند.[4] در حالی که دقت در شرایط آن زمان (که چند همسری امری مذموم نبود) و ظاهر بعضی روایات ما را به نتیجه ای متفاوت می رساند و آن اینکه با فراگیر شدن اسلام اثبات وجود رابطه خویشاوندی با پیامبر(ص) عاملی وسوسه برانگیز برای کسب موقعیت اجتماعی بوده است.[5]

جعلی بودن بسیاری از این روایات قطعی و مسلم است. به گونه ای که از ظاهر روایت دروغ بودن آن روشن می شود. اما اگر کسی نیز جعلی بودن این روایات را نپذیرد در ثمره بررسی ما خللی ایجاد نمی شود. چون قصد نشان دادن حقیقت روشن عدم وجود انگیزه شهوانی در این ازدواج هاست. که بنابر آن ازدواجی که فقط به اندازه اجرای صیغه عقد بوده و حتی بعضی از زنان نام برده شده را پیامبر(ص) اصلا ندیده اند،  در غرض بررسی ما اثری ندارد.
بنابراین ما صرفا به بررسی مواردی می پردازیم که با پیامبر(ص) عروسی کرده اند. که با اطمینان خاطر و بدون هیچ شکی می توان گفت عدد آنها یازده نفر بوده همچنان که هیچ اختلافی وجود ندارد که پیامبر(ص) در زمان رحلت خود نه زن را در عقد داشته اند.

حکم اختصاصی پیامبر(صلی الله علیه و آله)

با توجه به اینکه احکام اسلام به تدریج نازل میشدند و آیه سوم سوره نساء که بیان کننده حد نهایی تعدد زوجات است در سال هشتم هجری نازل شده است:
(فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی‌ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ[نساء/3] از زنان هر چه شما را پسند افتد، دو دو، و سه سه و چهار چهار به نکاح درآورید.)
و آخرین ازدواج پیامبر (ص) در سال هفتم هجری بوده است روشن می شود که قانون ازدواج بین پیامبر (ص) و باقی افراد فرق چندانی نداشته است. چون قبل از نزول آیه محدود کننده ازدواج، پیامبر (ص) آخرین ازدواج خود را انجام داده و بعد از آیه بیان کننده حد ازدواج پیامبر (ص) هیچ ازدواجی نداشته اند.
(لا یَحِلُّ لَکَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجٍ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ حُسْنُهُنَّ إِلاَّ ما مَلَکَتْ یَمینُکَ وَ کانَ اللَّهُ عَلی‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ رَقیباً[احزاب/52] بعد از آنچه برایت شمردیم، دیگر هیچ زنی برایت حلال نیست، و نیز حلال نیست که همسرانت را به همسری دیگر مبدل کنی، هر چند که از کمال وی خوشت آید، مگر کنیزان، و خدا بر هر چیز مراقب بوده است.)

در این جا همسران پیامبر (ص) را برمیشماریم و درباره دلیل و انگیزه ازدواج با هر کدام از آنها توضیح مختصری بیان می کنیم:

حضرت خدیجه (سلام الله علیها)

اولین ازدواج پیامبر(ص) در سن 25 سالگی با حضرت خدیجه (س) می باشد - که بنابر قولی ایشان 40 ساله بودند.[6] البته نظرات دیگری درباره سن حضرت خدیجه در هنگام ازدواج با پیامبر(ص) وجود دارد. (از 25 تا 46 گفته شده است.)[7]

حضرت خدیجه پیش از پیامبر(ص) دوبار ازدواج کرده بودند و فرزندانی نیز از همسران سابق خود داشتند.[8] ضمن اینکه پیش قدم شدن حضرت خدیجه در این ازدواج بنا بر بعضی اقوال[9] تائیدی دیگر بر عدم انگیزه دنیایی از جانب پیامبر(ص) می باشد. و آنان که انگیزه به دست آوردن ثروت خدیجه را مطرح می کنند آنقدر در جهالت ورزی شتاب کرده اند که ندیدند پیامبر(ص) و خدیجه تمام مال خود را برای پیشبرد اهداف مقدس دینی خویش صرف کردند
و اگر قصد کسب ثروت بود چرا پیامبر(ص) پیشنهاد قریش را این گونه جواب داد که : اگر خورشید در دست راست من قرار داده شود . و ماه در دست چپ من، هرگز سخن خود را ترک نمی کنم یا آن را نافذ ساخته و یا کشته شوم[10] حضرت خدیجه (س) در ماه رمضان سال دهم بعثت درگذشت[11] و در این زمان تنها همسر رسول خدا(ص) بودند.

سوده

سوده دختر زمعه بن قیس که همراه همسر مسلمان خود به حبشه هجرت کرده بود همسر خود را در حالی از دست می دهد که همه اقوام او کافر هستند.[12] و در این زمان پیامبر(ص) نیز همسری ندارد.[13] بنابر این پیامبر(ص) با او ازدواج می کند تا او را از دست اقوام کافر خویش نجات دهد و با قبیله بنی اسد خویشاوند شود و  تا سال دوم هجری (به مدت پنج سال) نیز تنها همسر پیامبر(ص) است. (اگر چه پیامبر(ص) در این زمان عایشه را نیز در عقد خود داشت ولی با او عروسی نکرده بود)[14] بنابراین پیامبر(ص) تا سن پنجاه و پنج سالگی بیش از یک همسر در خانه خود نداشته است.

عایشه

عایشه دختر ابوبکر سومین همسر پیامبر(ص) است. تنها همسری که پیامبر(ص) با او ازدواج کرد در حالی که باکره بود. درباره سن عایشه در هنگام عقد و عروسی اختلاف است. اما آنچه با نقد تاریخی و دقت در روایات به دست می آید اینکه در سن نه سالگی به عقد پیامبر(ص) در می آید و پیامبر(ص) در سن چهارده سالگی عایشه، با وی عروسی می کند.[15]

فاصله پنج ساله بین عقد و عروسی و تعلل پیامبر(ص) در به منزل بردن عایشه[16] وجود انگیزه دنیایی در این ازدواج را نفی می کند. و نسب عایشه از قبیله بزرگ و پرنفوذ تیم[17] در زمانی که پیامبر(ص) با مشرکین درگیر بوده و جذب کمک ابوبکر می تواند انگیزه های خوبی برای این ازدواج شمرده شود. چرا که اصل عقد در سنی بوده که عایشه به منزل پیامبر (ص) برده نمی شود.

زینب دختر خزیمه

زینب در سال سوم یا چهارم هجری با پیامبر(ص) ازدواج کرد و حداکثر زمان زندگی مشترک آنها هشت ماه گفته شده است.[18] ایشان قبل از پیامبر (ص) سه بار ازدواج کرده بودند.[19] آخرین شوهر زینب در جنگ احد شهید شده بود و خود او منزلت بسیار بالایی داشت تا آنجا که حتی در زمان جاهلیت به ام المساکین (مادر محرومان) معروف بوده است.[20] ازدواج کردن با چنین بانویی که همسر شهید است و اواخر عمر خود را سپری می کند جز برای تجلیل از او، آبرو بخشیدن به وی و الگو سازی برای دیگران معنایی نمی تواند داشته باشد.

حفصه

حفصه دختر عمر که شوهر سابقش در زمان جنگ بدر از دنیا رفته بود.[21] و عمر مصرانه از افراد مختلف می خواست تا او را به عقد خویش درآورند ولی آنها سر باز میزدند.[22] و قبیله بزرگ او عدی[23] که حفصه از آن بوده و همچنین ناسازگاری های حفصه و آزار و اذیتی که از جانب او به پیامبر(ص) می رسید[24] و زمان حساس این ازدواج در بحبوبه تلاش های قریش برای نابودی اسلام به خوبی می تواند ماهیت این ازدواج را بیان کند.

ام سلمه

ام سلمه همسر برادر رضاعی پیامبر(ص) بود و از اولین مسلمانان و مهاجرین به حبشه که همسرش در اثر جراحات حاصل از جنگ احد شهید شد.[25] او در بین همسران پیامبر(ص) از نظر منزلت بعد از حضرت خدیجه (س) قرار دارد. به گونه ای که عایشه به او می گوید فرشته وحی اغلب در خانه تو به پیامبر نازل می شد[26] و  همچنین نقش آفرینی او برای جلوگیری از جنگ جمل از نکات برجسته زندگی اوست و بعضی نیز وفات او را بعد از قضیه عاشورا و معلول این حادثه دردناک دانسته اند.[27] او از کسانی بود که عمر طولانی نمود و در زمانی که پیامبر (ص) از او خواستگاری می کند می گوید: من زنی سالخورده و دارای یتمیمان متعدد هستم.[28] حال کسی که خود اعتراف می کند که در سنی نیست که مردان به او رغبت کنند چگونه ممکن است به انگیزه شهوانی خواستگاری شود؟! همچنین تعلق او به قبیله بنی مخزوم از نکات قابل توجه است.

ام حبیبه

ام حبیبه فرزند ابوسفیان بود که اسلام آورده بود و همراه شوهر و فرزند خویش به حبشه هجرت کرد ولی همسر او در حبشه مرتد می شود و از دنیا می رود اما او بر ایمان خویش ثابت قدم می ماند و در خواب می بیند که به همسری رسول خدا(ص) در خواهد آمد[29] پیامبر (ص) زمانی از او خواستگاری می کند که در حبشه است و این کار را توسط نجاشی انجام می دهد و امر به گونه ای بوده که سبب جاری شدن شهادتین بر زبان نجاشی می شود.[30]  و خصومت پدر ام حبیبه (ابوسفیان) با مسلمین در این برهه سبب شده بود هیچ مسلمانی جرات نگهداری از او را نداشته باشد.[31] علاوه بر اینکه این ازدواج نقش برجسته ای در فتح بدون خون ریزی مکه داشت.[32] ابوسفیان با شنیدن خبر ازدواج دخترش درباره پیامبر (ص) می گوید : او شیری است که نمی توان بینی اش را به خاک سایید.[33] که با این جمله اعتراف ضمنی به شکست در مقابل پیامبر(ص) می کند. این خواستگاری پیامبر (ص) از ام حبیبه در حالی بود که ابوسفیان در دشمنی های خود سبب شده بود تا اشخاص مختلف دختران رسول خدا(ص) را طلاق دهند تا از این طریق بر پیامبر (ص) فشار آورده باشد.[34]

زینب بنت جحش

ایشان بنابر اقوالی هنگام ازدواج با پیامبر(ص) سی و پنج سال داشت.[35] پیامبر (ص) او را برای پسر خوانده خود خواستگاری کرد. تا در این ازدواج نشان داده شود که هم شان بودن دو انسان به ایمان آنهاست نه به آزاد یا حر بودن و از این طریق با رسوم غلط جاهلیت مبارزه شده بود. بعد از مدتی از ازدواج زینب با زید،  اختلافات بین زینب و زید به وجود می آید[36] و تلاش پیامبر(ص) برای سازش آن دو فایده نمی بخشد[37] در نتیجه آنها  از هم جدا می شوند و پس از ایام عده پیامبر(ص) او را به عقد خود درآورد تا با سنت دیگر جاهلیت مبارزه کند و نشان دهد که ازدواج با همسر پسر خوانده مجاز است. مهمانی بزرگ رسول خدا (ص) برای این ازدواج نشان دهنده این هدف از ازدواج است.[38] و مقابله با رسوم ریشه دوانده، در جامعه جاهلی عرب، درباره احکام ازدواج با همسر پسر خوانده، اقدام شخص پیامبر (ص) را نیاز داشته است.

جویریه

جویریه دختر رئیس قبیله بنی مصطلق بود که در جنگ به بردگی درآمد و کنیز ثابت بن قیس شد.[39] ثابت برای بهای آزادی او مبلغ بالایی تعیین کرد[40] جویریه برای گرفتن کمک به نزد پیامبر(ص) رفت و پیامبر (ص) مبلغ را به او پرداخت و او را آزاد کرد. و بعد از آزادی از او خواستگاری نمود . و این ازدواج سبب شد که مسلمانان تمام اسرای آن جنگ را به دلیل خویشاوندی با پیامبر (ص) آزاد کنند. وقوع این اتفاقات سبب اسلام آوردن پدر او و قبیله اش شد.[41] و همچنین این نوع برخورد و رفتار پیامبر (ص) به گوش سایر قبائل رسید و سبب تغییر نگرش آنان و نرم شدن دلشان در قبال مسلمانان شد.[42] برکات فراوان این ازدواج، نشان دهنده غرض ازدواج است.

صفیه

صفیه فرزند حیی بن اخطب و از یهود بنی قریظه است. همسر دوم او در جنگ خیبر به دست مسلمانان کشته شد[43] و صفیه نیز به اسارت درآمد پیامبر به او پیشنهاد کرد که اگر مسلمان شود و خدا و رسولش را انتخاب کند او را آزاد فرماید، صفیه گفت من مسلمان شدم و خدا و رسولش را انتخاب می کنم. پیامبر او را آزاد کرد و (بعد از عده) او را به همسری برگزید.[44] برخورد کریمانه پیامبر(ص) با او[45] و داستان خوابی[46] که صفیه دیده بود و همچنین محبت صفیه[47] به پیامبر (ص) نشان از الهی بودن این ازدواج دارد. و همچنین شاید انگیزه کاستن از دشمنی های یهود نیز سبب این ازدواج بوده است.[48] و بعد از این ازدواج خیلی ها با دیدن اینکه دختر رئیس قبیله بنی نظیر به عقد پیامبر (ص) درآمده است از مبارزه دست کشیدند.[49]

میمونه

میمونه دختر حارث بود که قبل از پیامبر(ص) دوبار ازدواج کرده بود. و آخرین کسی بود که پیامبر(ص) با او ازدواج نمود. و این ازدواج در عمره قضا[50] در سال هفتم هجری اتفاق افتاد.[51] بنابر بعضی اقوال میمونه در این سال سی و هفت سال داشته است.[52] این ازدواج سبب تقویت جایگاه اجتماعی و زمینه ساز فتح مکه شد.[53] و سبب خویشاوندی پیامبر (ص) با قبیله بنی هلال شد.

نتیجه و جمع بندی

پیامبر اسلام (ص) شصت و سه سال عمر داشتند. در سن 25 سالگی ازدواج می کنند و تا سن 55 سالگی بیش از یک زن نداشته اند. اما بعد از این سن پیامبر (ص) ازدواج های متعدد دارند که نکات زیر در آن وجود دارد.

1- این کار در جامعه آن روز هیچ زشتی نداشته است. برای همین دشمنان فراوان پیامبر(ص) هرگز اشاره ای به این امر نداشته اند.
2- پیامبر(ص) هیچ زنی از انصار نگرفته اند بلکه از قبیله های دشمن خود و برای جلوگیری از جنگ های آینده همسر انتخاب می کردند امری که در جامعه متعصب جاهلی بسیار اثر بخش بود.
3- به غیر از یک مورد تمام زنان پیامبر(ص) سن بالا داشتند و قبلا ازدواج کرده بودند.
4- این ازدواج ها در مقطعی اتفاق می افتد که مسلمانان درگیر جنگ هستند و عده ای از آنها شهید می شوند که خانواده آنها باید سرپرست جدیدی بیابند و پیامبر (ص) به عنوان رهبر و الگوی جامعه، راه را نشان می دهند.  و آنجا که ازدواج با همسر شهید نیست، ازواج با زنی از یک قبیله بزرگ است که سبب خاموش شدن آتش جنگ می شود.
5-  جامعه نوپای اسلامی از لحاظ اقتصادی بسیار ضعیف است مردان در صفه کنار مسجد قرار می گیرند اما زندگی زنان در کوچه پرتردد صحیح نیست و باید راهی دیگر اندیشه می شد. که بهترین عمل ازدواج به آنها بوده است.
6- در جامعه آن روز ازدواج با دختری به منزله کمک اقتصادی به خانواده او بوده است.که ازدواج با حفصه  از این قبیل است.
7-  پیامبر(ص) با عمل خود به دیگران می آموزاند که کنیزان را آزاد کرده و با ازدواج با آنان به آنها منزلت ببخشند. مثل اتفاقی که در ازدواج با جویریه و صفیه رخ داده است.
8- رواج بعضی سنت های غلط مانند تارهای درهم تنیده شده است که نیرویی عظیم و اقدامی عملی برای اصلاح میخواهد. و ازدواج با زینب بنت جحش از این قبیل است.
9- علاوه بر موارد فوق و بحث های مفصل درباره هر ازدواج، سنت و شیوه زندگی پیامبر(ص) و دوری او از زخارف دنیوی هیچ جای شکی برای آنکه چشم دیدن دارد باقی نمی گذارد. و آنکه خود خویشتن را از دریافت حقیقت محروم نموده باید به حال خویش رها کرد.[54]



پاورقی ها:
[1]- همسران پیامبر (ص) ص 44
[2]- همسران پیامبر (ص) ص 40
[3]- همسران پیامبر (ص) ص 36
[4]- همسران پیامبر (ص) ص 36
[5]- درباره قتیله دختر قیس گفته شده اشعث بن قیس خواهر خود را به عقد پیامبر (ص) درآورد سپس راهی حضر موت شد تا خواهرش را به مدینه نزد پیامبر(ص) آورد. اما پیش از رسیدن به مدینه خبر رحلت پیامبر (ص) را دریافت نمود.!(الطبقات الکبری ج 8 ص 147)  این در حالی است که آخرین ازدواج پیامبر(ص) در عمره قضا در سال هفتم هجری بوده و بعد از نزول آیه 52 سوره احزاب (بعد از این، هیچ زنی [جز همسران کنونی ات ] بر تو حلال نیست، و نیز نمی توانی همسرانت را به همسران دیگری مبدل سازی) پیامبر(ص) ازدواجی نداشته است.
[6]- انساب الاشراف ج 1 ص 99
[7]- همسران پیامبر(ص) ص: 130
[8]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 11
[9]- همسران پیامبر(ص) ص 134
[10]- ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن ج 21 ص 69
[11]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 15
[12]- ترجمه المیزان، ج 4، ص: 309
[13]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 56
[14]- همسران پیامبر(ص) ص207
[15]- همسران پیامبر(ص) ص 165
[16]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 58
[17]- همسران پیامبر(ص) ص 79
[18]- همسران پیامبر(ص) ص 227
[19]- همان
[20]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 119
[21]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 82
[22]- همان
[23]- همسران پیامبر(ص) ص 79
[24]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 86
[25]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 88
[26]- همسران رسول خدا(ص) ص 35
[27]- همسران رسول خدا(ص) ص 40
[28]- همسران رسول خدا(ص) ص 32
[29]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 99
[30]- الاستیعاب،ج 4،ص: 1930
[31]- همسران رسول خدا(ص) ص 63
[32]-همسران پیامبر(ص) ص 82 و همچنین شان نزول آیه هفت سوره ممتحنه : شاید خدا میان شما و کسانی که با آنها دشمنی می ورزید دوستی پدید آورد.
[33]- همسران پیامبر(ص) ص 235
[34]- همان
[35]- همان ص 239
[36]- بعضی علت اختلاف را این گونه گفته اند که زینب گمان می کرد پیامبر (ص) او را برای خود خواستگاری کرده (همسران رسول خدا (ص) ص 47 ) اما بعضی دیگر علت اختلاف را ( مشکل زینب با همسر دیگر زید (ام ایمن) گفته اند. (همسران پیامبر(ص) ص 241)
[37]- احزاب آیه 37 : و تو، به آن مرد که خدا نعمتش داده بود و تو نیز نعمتش داده بودی، گفتی: زنت را برای خود نگه دار و از خدای بترس
[38]- همسران پیامبر(ص) 242
[39]- همسران پیامبر(ص) ص 246
[40]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 120
[41]- همسران پیامبر(ص) ص 246
[42]- همسران رسول خدا (ص) ص 62
[43]-  الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص: 124
[44] - الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص: 124
[45]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص: 124 پیامبر به او پیشنهاد کرد که اگر مسلمان شود و خدا و رسولش را انتخاب کند او را آزاد فرماید، صفیه گفت من مسلمان شدم و خدا و رسولش را انتخاب می کنم. پیامبر او را آزاد کرد و به همسری برگزید.
[46]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص: 124 :پیامبر در چهره صفیه و نزدیک چشم او نشانه کبود شد هیی که به سبزی می زد دید و از او پرسید که این چیست؟ صفیه گفت ای رسول خدا در خواب چنان دیدم که ماهی از سوی آسمان یثرب آمد و در دامن من قرار گرفت، این موضوع را به شوهر خویش گفتم، کنانه گفت گویا دوست داری که همسر این پادشاهی شوی که از مدینه می آید؟ و چنان بر چهره ام زد.
[47]- الطبقات الکبری/ترجمه،ج 8،ص 129 : شبی که پیامبر (ص) پیش صفیه رفت ابو ایوب در حالی که شمشیر همراه داشت تا سپیده دم بر در خیمه بیدار ماند و چون رسول خدا شب را به صبح آورد ابو ایوب نخست تکبیر گفت و سپس به پیامبر عرض کرد این نو عروس کسی است که پدر و برادر و همسرش را کشته ای و از او بر شما ایمن نبودم، آن حضرت خندیدند و برای او دعای خیر فرمودند.
[48]- ترجمه المیزان، ج 4، ص: 310 : و هم داماد یهودیان شده باشد. و یهود به این خاطر دست از توطئه علیه او بردارند
[49]- همسران پیامبر(ص) ص 83
[50]- مربوط به پیمان مشرکین با پیامبر (ص) و عدم اجازه ورود به مکه و اجازه حج برای سال آینده
[51]- ترجمه الطبقات الکبری ج 8 ص 135
[52]- همسران پیامبر(ص) 251
[53]- همسران پیامبر(ص) ص 65
[54]- اعراف 179 : ایشان را دلهایی است که بدان نمی فهمند و چشمهایی است که بدان نمی بینند و گوشهایی است که بدان نمی شنوند. اینان همانند چارپایانند حتی گمراه تر از آنهایند