نزول قران
یکی از مباحث مهم در حوزه قرآن‌شناسی، بحث از نزول قرآن و چگونگی آن است که از دیر زمان تاکنون مورد توجه دانشمندان، مفسران و پژوهشگران حوزه قرآن قرار داشته است
نزول قرآن چه صورت بوده است؟ دفعی یا تدریجی؟
درباره کیفیت نزول قرآن، دو گونه آیات در قرآن کریم وجود دارد: یک. آیاتی که بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارند؛ مانند: آیه 185 سوره (بقره) و آیه 3 سوره (دخان) و آیه 1 سوره (قدر). دو. آیاتی که بر نزول تدریجی قرآن در طول 20 یا 23 سال دلالت دارند؛ مانند آیه 106 سوره (اسراء) و آیه 32 سوره (فرقان). پاسخ‌هایی که از جانب علمای اهل سنت و شیعه داده شده، به این صورت است: بیشتر اهل سنت و برخی از علمای شیعه (مانند شیخ مفید، سید مرتضی، ابن شهر آشوب) گفته‌اند: که منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است که در ماه رمضان بوده است؛ زیرا هر حادثه ای را می‌توان به زمان شروع آن نسبت داد1. از این رو به نظر این گروه از علما، طایفه اول از آیات در مقابل مفاد طایفه دوم قرار نمی‌گیرد. برخی گفته اند: مقصود از (رمضان)، رمضان خاص نیست؛ بلکه نوع آن است؛ یعنی، در هر رمضان از هر سال، به اندازه نیاز مردم در همان سال، آیات قرآن به طور یکباره، بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نازل میشد و سپس به حسب مواقع حاجت، همان آیات به دستور خدا و توسط جبرئیل بر پیامبرش(صلی الله علیه وآله) به طور تدریجی نازل می گشت. فخر رازی این احتمال را داده است2. روشن است که با این فرض، قرار گرفتن طایفه اول در برابر طایفه دوم منتفی می‌گردد. به نظر برخی، معنای طایفه اول آیات این است که بخش بزرگی از قرآن در ماه‌های رمضان نازل شده است و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماه‌های رمضان هم صحت پیدا می‌کند3. برخی - از جمله شیخ صدوق - معتقدند: قرآن به صورت مجموع در یک شب قدر در بیت العزة یا بیت المعمور نازل گردید. سپس در طول 20 یا 23 سال به صورت تدریجی بر پیامبر نازل میشد. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد روایی است؛ چنان که شیخ صدوق از امام صادق(علیه‌السلام) نقل می‌کند: (قرآن یکباره بر بیت المعمور نازل شده است، آن گاه در طول بیست سال بر پیامبر نازل شده است).4 در این دیدگاه، نزول قرآن در بیت المعمور (محل جبرئیل) یا بیت العزّه تنها بر جبرئیل، ملک موکل وحی انجام گرفته است. بنابراین مراد از نزول قرآن در شب قدر نزول آن بر آسمان مزبور است تا ملک وحی، در زمان مناسب و به تناسب حوادث در اختیار پیامبر(صلی الله علیه وآله) قرار دهد. برخی دیگر از علمای شیعه (مانند فیض کاشانی و ابوعبداللَّه زنجانی) آسمان چهارم را - که در روایات آمده است - بر قلب شریف پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) تأویل می‌کنند و معتقدند: آن حضرت چهار مرتبه (جمادی، نباتی، حیوانی و انسانی) را به نهایت رساند تا آنکه حقیقت قرآن بر او نازل شد. علامه طباطبایی این تأویل را مبرهن کرده و با فرق گذاشتن میان نزول دفعی و تدریجی، اظهار داشته‌اند؛ (تنزیل) همان نزول تدریجی است که مرحله قطعه قطعه و مقام تفصیل قرآن را شامل می‌گردد. این دیدگاه بر گرفته از برخی شواهد قرآنی است، از جمله: (کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ).5 علامه طباطبایی علت نیاز به نزول دفعی را این گونه بیان کرده است: (قرآن کریم دارای یک حقیقت والا، روح باطنی و وجود بسیط است؛ همان گونه که واجد یک حقیقت تفصیل یافته و تجزیه شده در قالب الفاظ و کلمات است. یک بار همان حقیقت بسیط و روح کلی، سر بسته و متعالی قرآن از لوح محفوظ که مرتبه‌ای از علم الهی است، به صورت دفعی بر جان و روان پیامبر اکرم تجلی نمود،. زیرا کسی که معلم، مربی، بشیر، نذیر و رحمت برای عالمیان است، باید سرفصل‌ها، اغراض و اهداف اساسی دعوت و پیام آسمانی و کتاب خویش را به صورت کلی و اجمالی (اجمال در عین کشف تفصیلی) بداند و بر معارف عظیم الهی و آیین هدایت و حقایق عالی خلقت و اسرار وجود آگاهی یابد. بنابراین علت نزول دفعی قرآن، آگاهی یافتن از اهداف برنامه ها، هدایت‌ها و حقایق به صورت اجمالی و کلی است و پیامبر(صلی الله علیه وآله) می بایست از این گونه علم و فیض غیبی بهره مند می شد. البته (نزول تدریجی) و متناسب با حوادث و نیازها، برای تثبیت قلب پیامبر(صلی الله علیه وآله) تأثیر فراوانی داشته و ترتیب نزول آیات الهی برای راهنمایی بشر و ارائه الگو، جهت شکل‌گیری یک تمدن اسلامی، بسیار راه گشا و کارساز بوده است. از میان دیدگاه‌های مختلف، قول علامه طباطبایی مؤیدات کلامی دارد؛ اما برخی از محققان علوم قرآنی، دلایل او را کامل ندانسته و معتقدند: آنچه به‌طور مسلم می‌توان پذیرفت، تنها همان نزول تدریجی است و فضیلت ماه مبارک رمضان، در این است که آغاز نزول آیاتی از قرآن به عنوان کتاب هدایت بشری در این ماه است. پی نوشت ها: 1. ر.ک: محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 113. 2. ر.ک: التفسیر الکبیر، ج 5، ص 85. 3.ر.ک: سید قطب، فی ظلال القرآن، ج 2، ص 79. 4. ر.ک: صدوق، الاعتقادات، ص 101، و بحارالانوار، ج 18، ص 250. 5. هود (11)، آیه 1. برای آگاهی بیشتر ر.ک: الف. المیزان، ج 2، صص 15 و 18، ج 18، ص 139، ج 14، صص 231 و 232. ب. قرآن در تفسیر، تفسیر موضوعی، جوادی آملی، صص 72-74. ج. محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 101-121. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 6/310004)
درباره کیفیت نزول قرآن، دو گونه آیات در قرآن کریم وجود دارد: یک. آیاتی که بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارند؛ مانند: آیه 185 سوره (بقره) و آیه 3 سوره (دخان) و آیه 1 سوره (قدر). دو. آیاتی که بر نزول تدریجی قرآن در طول 20 یا 23 سال دلالت دارند؛ مانند آیه 106 سوره (اسراء) و آیه 32 سوره (فرقان). پاسخ‌هایی که از جانب علمای اهل سنت و شیعه داده شده، به این صورت است: بیشتر اهل سنت و برخی از علمای شیعه (مانند شیخ مفید، سید مرتضی، ابن شهر آشوب) گفته‌اند: که منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است که در ماه رمضان بوده است؛ زیرا هر حادثه ای را می‌توان به زمان شروع آن نسبت داد1. از این رو به نظر این گروه از علما، طایفه اول از آیات در مقابل مفاد طایفه دوم قرار نمی‌گیرد. برخی گفته اند: مقصود از (رمضان)، رمضان خاص نیست؛ بلکه نوع آن است؛ یعنی، در هر رمضان از هر سال، به اندازه نیاز مردم در همان سال، آیات قرآن به طور یکباره، بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نازل میشد و سپس به حسب مواقع حاجت، همان آیات به دستور خدا و توسط جبرئیل بر پیامبرش(صلی الله علیه وآله) به طور تدریجی نازل می گشت. فخر رازی این احتمال را داده است2. روشن است که با این فرض، قرار گرفتن طایفه اول در برابر طایفه دوم منتفی می‌گردد. به نظر برخی، معنای طایفه اول آیات این است که بخش بزرگی از قرآن در ماه‌های رمضان نازل شده است و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماه‌های رمضان هم صحت پیدا می‌کند3. برخی - از جمله شیخ صدوق - معتقدند: قرآن به صورت مجموع در یک شب قدر در بیت العزة یا بیت المعمور نازل گردید. سپس در طول 20 یا 23 سال به صورت تدریجی بر پیامبر نازل میشد. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد روایی است؛ چنان که شیخ صدوق از امام صادق(علیه‌السلام) نقل می‌کند: (قرآن یکباره بر بیت المعمور نازل شده است، آن گاه در طول بیست سال بر پیامبر نازل شده است).4 در این دیدگاه، نزول قرآن در بیت المعمور (محل جبرئیل) یا بیت العزّه تنها بر جبرئیل، ملک موکل وحی انجام گرفته است. بنابراین مراد از نزول قرآن در شب قدر نزول آن بر آسمان مزبور است تا ملک وحی، در زمان مناسب و به تناسب حوادث در اختیار پیامبر(صلی الله علیه وآله) قرار دهد. برخی دیگر از علمای شیعه (مانند فیض کاشانی و ابوعبداللَّه زنجانی) آسمان چهارم را - که در روایات آمده است - بر قلب شریف پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) تأویل می‌کنند و معتقدند: آن حضرت چهار مرتبه (جمادی، نباتی، حیوانی و انسانی) را به نهایت رساند تا آنکه حقیقت قرآن بر او نازل شد. علامه طباطبایی این تأویل را مبرهن کرده و با فرق گذاشتن میان نزول دفعی و تدریجی، اظهار داشته‌اند؛ (تنزیل) همان نزول تدریجی است که مرحله قطعه قطعه و مقام تفصیل قرآن را شامل می‌گردد. این دیدگاه بر گرفته از برخی شواهد قرآنی است، از جمله: (کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ).5 علامه طباطبایی علت نیاز به نزول دفعی را این گونه بیان کرده است: (قرآن کریم دارای یک حقیقت والا، روح باطنی و وجود بسیط است؛ همان گونه که واجد یک حقیقت تفصیل یافته و تجزیه شده در قالب الفاظ و کلمات است. یک بار همان حقیقت بسیط و روح کلی، سر بسته و متعالی قرآن از لوح محفوظ که مرتبه‌ای از علم الهی است، به صورت دفعی بر جان و روان پیامبر اکرم تجلی نمود،. زیرا کسی که معلم، مربی، بشیر، نذیر و رحمت برای عالمیان است، باید سرفصل‌ها، اغراض و اهداف اساسی دعوت و پیام آسمانی و کتاب خویش را به صورت کلی و اجمالی (اجمال در عین کشف تفصیلی) بداند و بر معارف عظیم الهی و آیین هدایت و حقایق عالی خلقت و اسرار وجود آگاهی یابد. بنابراین علت نزول دفعی قرآن، آگاهی یافتن از اهداف برنامه ها، هدایت‌ها و حقایق به صورت اجمالی و کلی است و پیامبر(صلی الله علیه وآله) می بایست از این گونه علم و فیض غیبی بهره مند می شد. البته (نزول تدریجی) و متناسب با حوادث و نیازها، برای تثبیت قلب پیامبر(صلی الله علیه وآله) تأثیر فراوانی داشته و ترتیب نزول آیات الهی برای راهنمایی بشر و ارائه الگو، جهت شکل‌گیری یک تمدن اسلامی، بسیار راه گشا و کارساز بوده است. از میان دیدگاه‌های مختلف، قول علامه طباطبایی مؤیدات کلامی دارد؛ اما برخی از محققان علوم قرآنی، دلایل او را کامل ندانسته و معتقدند: آنچه به‌طور مسلم می‌توان پذیرفت، تنها همان نزول تدریجی است و فضیلت ماه مبارک رمضان، در این است که آغاز نزول آیاتی از قرآن به عنوان کتاب هدایت بشری در این ماه است. پی نوشت ها: 1. ر.ک: محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 113. 2. ر.ک: التفسیر الکبیر، ج 5، ص 85. 3.ر.ک: سید قطب، فی ظلال القرآن، ج 2، ص 79. 4. ر.ک: صدوق، الاعتقادات، ص 101، و بحارالانوار، ج 18، ص 250. 5. هود (11)، آیه 1. برای آگاهی بیشتر ر.ک: الف. المیزان، ج 2، صص 15 و 18، ج 18، ص 139، ج 14، صص 231 و 232. ب. قرآن در تفسیر، تفسیر موضوعی، جوادی آملی، صص 72-74. ج. محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 101-121. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 6/310004)
پاسخ:
درباره کیفیت نزول قرآن، دو گونه آیات در قرآن کریم وجود دارد:
یک. آیاتی که بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارند؛ مانند: آیه 185 سوره (بقره) و آیه 3 سوره (دخان) و آیه 1 سوره (قدر).
دو. آیاتی که بر نزول تدریجی قرآن در طول 20 یا 23 سال دلالت دارند؛ مانند آیه 106 سوره (اسراء) و آیه 32 سوره (فرقان).
پاسخ‌هایی که از جانب علمای اهل سنت و شیعه داده شده، به این صورت است:
بیشتر اهل سنت و برخی از علمای شیعه (مانند شیخ مفید، سید مرتضی، ابن شهر آشوب) گفته‌اند: که منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است که در ماه رمضان بوده است؛ زیرا هر حادثه ای را می‌توان به زمان شروع آن نسبت داد1. از این رو به نظر این گروه از علما، طایفه اول از آیات در مقابل مفاد طایفه دوم قرار نمی‌گیرد.
برخی گفته اند: مقصود از (رمضان)، رمضان خاص نیست؛ بلکه نوع آن است؛ یعنی، در هر رمضان از هر سال، به اندازه نیاز مردم در همان سال، آیات قرآن به طور یکباره، بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نازل میشد و سپس به حسب مواقع حاجت، همان آیات به دستور خدا و توسط جبرئیل بر پیامبرش(صلی الله علیه وآله) به طور تدریجی نازل می گشت. فخر رازی این احتمال را داده است2.
روشن است که با این فرض، قرار گرفتن طایفه اول در برابر طایفه دوم منتفی می‌گردد.
به نظر برخی، معنای طایفه اول آیات این است که بخش بزرگی از قرآن در ماه‌های رمضان نازل شده است و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماه‌های رمضان هم صحت پیدا می‌کند3.
برخی - از جمله شیخ صدوق - معتقدند: قرآن به صورت مجموع در یک شب قدر در بیت العزة یا بیت المعمور نازل گردید. سپس در طول 20 یا 23 سال به صورت تدریجی بر پیامبر نازل میشد. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد روایی است؛ چنان که شیخ صدوق از امام صادق(علیه‌السلام) نقل می‌کند: (قرآن یکباره بر بیت المعمور نازل شده است، آن گاه در طول بیست سال بر پیامبر نازل شده است).4
در این دیدگاه، نزول قرآن در بیت المعمور (محل جبرئیل) یا بیت العزّه تنها بر جبرئیل، ملک موکل وحی انجام گرفته است. بنابراین مراد از نزول قرآن در شب قدر نزول آن بر آسمان مزبور است تا ملک وحی، در زمان مناسب و به تناسب حوادث در اختیار پیامبر(صلی الله علیه وآله) قرار دهد.
برخی دیگر از علمای شیعه (مانند فیض کاشانی و ابوعبداللَّه زنجانی) آسمان چهارم را - که در روایات آمده است - بر قلب شریف پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) تأویل می‌کنند و معتقدند: آن حضرت چهار مرتبه (جمادی، نباتی، حیوانی و انسانی) را به نهایت رساند تا آنکه حقیقت قرآن بر او نازل شد.
علامه طباطبایی این تأویل را مبرهن کرده و با فرق گذاشتن میان نزول دفعی و تدریجی، اظهار داشته‌اند؛ (تنزیل) همان نزول تدریجی است که مرحله قطعه قطعه و مقام تفصیل قرآن را شامل می‌گردد. این دیدگاه بر گرفته از برخی شواهد قرآنی است، از جمله: (کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ).5
علامه طباطبایی علت نیاز به نزول دفعی را این گونه بیان کرده است: (قرآن کریم دارای یک حقیقت والا، روح باطنی و وجود بسیط است؛ همان گونه که واجد یک حقیقت تفصیل یافته و تجزیه شده در قالب الفاظ و کلمات است. یک بار همان حقیقت بسیط و روح کلی، سر بسته و متعالی قرآن از لوح محفوظ که مرتبه‌ای از علم الهی است، به صورت دفعی بر جان و روان پیامبر اکرم تجلی نمود،. زیرا کسی که معلم، مربی، بشیر، نذیر و رحمت برای عالمیان است، باید سرفصل‌ها، اغراض و اهداف اساسی دعوت و پیام آسمانی و کتاب خویش را به صورت کلی و اجمالی (اجمال در عین کشف تفصیلی) بداند و بر معارف عظیم الهی و آیین هدایت و حقایق عالی خلقت و اسرار وجود آگاهی یابد.
بنابراین علت نزول دفعی قرآن، آگاهی یافتن از اهداف برنامه ها، هدایت‌ها و حقایق به صورت اجمالی و کلی است و پیامبر(صلی الله علیه وآله) می بایست از این گونه علم و فیض غیبی بهره مند می شد. البته (نزول تدریجی) و متناسب با حوادث و نیازها، برای تثبیت قلب پیامبر(صلی الله علیه وآله) تأثیر فراوانی داشته و ترتیب نزول آیات الهی برای راهنمایی بشر و ارائه الگو، جهت شکل‌گیری یک تمدن اسلامی، بسیار راه گشا و کارساز بوده است.
از میان دیدگاه‌های مختلف، قول علامه طباطبایی مؤیدات کلامی دارد؛ اما برخی از محققان علوم قرآنی، دلایل او را کامل ندانسته و معتقدند: آنچه به‌طور مسلم می‌توان پذیرفت، تنها همان نزول تدریجی است و فضیلت ماه مبارک رمضان، در این است که آغاز نزول آیاتی از قرآن به عنوان کتاب هدایت بشری در این ماه است.
پی نوشت ها:
1. ر.ک: محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 113.
2. ر.ک: التفسیر الکبیر، ج 5، ص 85.
3.ر.ک: سید قطب، فی ظلال القرآن، ج 2، ص 79.
4. ر.ک: صدوق، الاعتقادات، ص 101، و بحارالانوار، ج 18، ص 250.
5. هود (11)، آیه 1.
برای آگاهی بیشتر ر.ک:
الف. المیزان، ج 2، صص 15 و 18، ج 18، ص 139، ج 14، صص 231 و 232.
ب. قرآن در تفسیر، تفسیر موضوعی، جوادی آملی، صص 72-74.
ج. محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 101-121.
(لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 6/310004)
- [سایر] نزول قرآن چه صورت بوده است؟ دفعی یا تدریجی؟
- [سایر] دقیقاً چه مدت از نزول دفعی و تدریجی قرآن گذشته است؟
- [سایر] با توجّه به نزول دفعی قرآن، چرا پیامبر (ص) در بعضی از موارد منتظر نزول تدریجی میشد؟
- [سایر] با توجّه به نزول دفعی قرآن، چرا پیامبر (صلی الله علیه و آله) در بعضی از موارد منتظر نزول تدریجی میشد؟
- [سایر] ارتباط نزول تدریجی با ترتیب نزول چیست؟
- [سایر] تاریخ بعثت پیامبر-صلی الله علیه و آله - قبل از نزول دفعی قرآن بوده است یا بعد از آن؟
- [سایر] چرا دین کامل به طور دفعی و یک‌جا ارسال نشد و اساساً چه ضرورتی برای تدریجی بودن وجود داشته است؟!
- [سایر] 1. معنای نزول القرآن چیست؟ 2. مرحله و مرتبه نزول القرآن چگونه است؟ 3. فلسفه تدریجی بودن نزول القرآن چیست؟
- [آیت الله مظاهری] آیا با توجه به اینکه نزول دفعی قرآن مجید در شب قدر بوده، برای نزول این کتاب انسان ساز در شب قدر باید شادی کرد که چنین نعمت عظیمی نصیب مومنان شده یا گریه و اشک ریخت؟
- [سایر] تفاوت شأن نزول، فضای نزول و جوّ نزول قرآن چیست؟
- [آیت الله سیستانی] در غسل ارتماسی تدریجی باید بدن را به نیت غسل تدریجاً با حفظ و حدت عرفی در آب فرو برد ، و در این قسم لازم است که هر عضو قبل از غسل دادن آن بیرون آب باشد .
- [آیت الله مکارم شیرازی] 28 در موردی که تهیه جهیزیه معمول و مورد نیاز است (مثلاً دختر در معرض ازدواج است یا تهیه آن جز به صورت تدریجی میسر نیست) خمس ندارد و در غیر این صورت خمس آن واجب است.
- [آیت الله سیستانی] در غسل ارتماسی دفعی باید در یک آن ، آب تمام بدن را فرا بگیرد ، ولی معتبر نیست که قبل از شروع در غسل ، تمام بدن بیرون آب باشد ، بلکه اگر مقداری از آن بیرون باشد و به نیت غسل در آب فرو رود کفایت می‌کند .
- [آیت الله مکارم شیرازی] در میان بسیاری از خانواده ها معمول است که جهیزیه دختران را تدریجاً تهیّه می کنند، چنانچه سال بر آن جهیزیه بگذرد خمس آن واجب است؛ ولی در مناطقی که اگر جهیزیه را قبلاً تهیّه نکنند عیب محسوب می¬شود، یا این که تهیّه آن جز به صورت تدریجی مشکل است، خمس ندارد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] سرمایه خمس دارد، مگر سرمایه¬ای که اگر خمس آن را هر چند به صورت تدریجی بدهد با بقیّه آن، زندگی او در حدّ آبرو و شؤونش اداره نمی¬شود. بنابر این، اگر با پرداخت خمس آن، لطمه¬ای به کار او نمی¬خورد، باید خمس آن را بدهد، خواه این سرمایه سرمایه¬ی تجارت باشد یا زمین و آب و ملک برای زراعت، یا ابزار کار.
- [آیت الله مظاهری] دادن قرآن به کافر مانعی ندارد مگر آنکه بیاحترامی به قرآن یا اسلام باشد.
- [آیت الله بروجردی] دادن قرآن به کافر حرام و گرفتن قرآن از او واجب است.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] باید از دادن قرآن به کافر خودداری کنند، و اگر قرآن در دست اوست در صورت امکان از او بگیرند ولی چنانچه مقصود از دادن قرآن و یا داشتن قرآن تحقیق و مطالعه در دین باشد و نیز انسان بداند که کافری که محکوم به نجاست است با دست تر قرآن را لمس نمی کند اشکالی ندارد.
- [آیت الله شبیری زنجانی] اگر جلد قرآن نجس شود در صورتی که بیاحترامی به قرآن باشد، باید آن را آب بکشند.
- [آیت الله مظاهری] اگر جلد قرآن نجس شود در صورتی که بیاحترامی به قرآن باشد باید آن را آب بکشند.