نزول قران
یکی از مباحث مهم در حوزه قرآن‌شناسی، بحث از نزول قرآن و چگونگی آن است که از دیر زمان تاکنون مورد توجه دانشمندان، مفسران و پژوهشگران حوزه قرآن قرار داشته است
ویژگی های نزول قرآن چیست؟
انواع نزول قرآن: دفعی و تدریجی آن جا که مفاهیم و حقایق قرآن بر قلب رسول(ص) فرود آمده، نزول (دفعی) است و آن جا که مفاهیم در قالب الفاظ عربی در مدت بعثت رسول(ص) شکل گرفته و بر آن حضرت فرود آمده، (نزول تدریجی) است. فیض کاشانی، ابو عبداللّه زنجانی و علامه طباطبایی این نظر را تأیید کرده اند. دلیل فیض کاشانی، احادیث رسیده در این زمینه است. علاّمه نیز یکی از دو دلیل زیر را بیان کرده است: 1. فرق بین انزال و تنزیل؛ (انزال) نزول دفعی و یک مرتبه فرود آمدن چیزی و (تنزیل) نزول تدریجی چیزی را گویند. آیه 1 سوره (هود) و آیه 2 سوره (یوسف) این مطلب را تأیید می‌کند. 2. آیه های قرآن بیانگر این نکته است که گاهی رسول خدا(ص)، در قرائت قرآن عجله داشتند. از این بیان روشن می‌شود که مفاهیم و معانی در نزد آن حضرت بوده که می‌توانستند در قرائت عجله کنند. آیه 16 سوره (قیامت) و آیه 114 سوره (طه)، مؤید این مطلب است، (ر.ک: تاریخ قرآن، ابوعبدالله زنجانی، ص 10؛ تفسیر صافی، فیض کاشانی، ج 1، ص 41؛ تفسیر المیزان، ج 18، ص 132). زمان نزول قرآن: 1. آغاز نزول قرآن شب قدر بوده است. این نظریه از سوی شعبی (از مفسران اهل سنت) و آیت الله معرفت تأیید شده است. 2. همه قرآن در شب قدر به آسمان دنیا نازل شده و سپس به تدریج در طی 23 سال بر پیامبر(ص) نازل شده است. این نظریه ابن عباس است (فخر رازی، تفسیر الکبیر، ج 32، ص 27 (دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، بی تا، چاپ سوم). مقاتل از مفسران صدر اسلام نیز تقریباً بر این دیدگاه است. (طبرسی، امین الاسلام، تفسیر مجمع البیان، ج 5، ص 518، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1356، قم). و برخی از صاحب نظران مانند علامه طباطبائی، امام خمینی و استاد جوادی بر این عقیده اند که؛ در حقیقت در شب قدر همه معارف قرآن - که در مخزن الهی بوده - بر قلب مبارک پیامبر اکرم(ص) نازل شده و ایشان از همه آن معارف مطلع گردیده است که از آن به (نزول دفعی) قرآن تعبیر می‌شود. این نزول جمعی و دفعی قرآن است و در آنجا سخن از تفصیل و کثرت و سوره و آیه نیست. اما از طرف دیگر قرآن به مدت 23 سال، تدریجاً نازل شد تا در دنیا - که خانه تکلیف است - مردم به تدریج با معارف قرآن آشنا شوند و آن هم نزول تدریجی قرآن است . برخی از سوره ها به صورت کامل و یکباره نازل شده اند مانند سوره حمد و سوره نصر ولی اکثر سوره ها در چند نوبت نازل شده و از زمانی که (بسم الله) وحی می شد تا نزول (بسم الله) بعدی همه آیات نازل شده جزء همان سوره قبلی به شمار می آمدند. درباره اینکه نزول قرآن قبل یا بعد از بعثت بوده است، آنچه به طور مسلم می‌توان گفت این است که اولین نزول تدریجی قرآن با انگیزش و بعثت پیامبر(ص) قرین بوده است و با نزول نخستین آیات سوره (علق) آن حضرت به رسالت مبعوث گردیده‌اند و سپس دیگر آیات نازل شده است. امّا درباره نزول دفعی آن به طور قاطع نمی‌توان سخنی گفت.لکن از آنجا که وحی رسالی بعد از بعثت مفهوم دارد,می توان گفت که بعد از بعثت بوده است. برای اطلاع بیشتر از زمان آغاز وحی ونزول دفعی وتدریجی قرآن کریم،ر.ک.به:تاریخ قرآن کریم،دکتر سید محمد باقر حجتی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی ،ص38به بعد درباره کیفیت نزول قرآن، دو گونه آیات را می‌توان دسته‌بندی کرد: یک. آیاتی که بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارد؛ مانند آیه 185 سوره (بقره)، آیه 3 سوره (دخان) و آیه 1 سوره (قدر). دو. آیاتی که بر نزول تدریجی قرآن در طول 20 تا 23 سال دلالت دارد؛ مانند آیه 106 سوره (اسراء) و آیه 32 سوره (فرقان). در اینجا ممکن است سؤال شود: چگونه بین این دو طایفه از آیات را جمع کنیم و زمان بعثت با قول نزول قرآن در شب قدر چگونه قابل است؟ پاسخ‌هایی که از جانب علمای اهل سنت و شیعه داده شده، به شرح ذیل است: 1. بیشتر اهل سنت و برخی از علمای شیعه (مانند شیخ مفید، سید مرتضی و ابن شهر آشوب)، پاسخ داده‌اند: منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است که در ماه رمضان بوده است؛ زیرا هر حادثه‌ای را می‌توان به زمان شروع آن نسبت دادر.ک: محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 113.. از این رو به نظر این گروه، طایفه اول آیات، در مقابل مفاد طایفه دوم قرار نمی‌گیرد. 2. برخی گفته‌اند: مقصود از (رمضان)، رمضان سال خاص نیست؛ بلکه نوع آن است؛ یعنی، در هر شب قدر از هر سال، به اندازه نیاز مردم قرآن بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل میشد و جبرئیل آن را در موارد نیاز، به دستور خدا بر پیامبرش‌صلی الله علیه وآله می‌خواند. فخر رازی این احتمال را داده است ر.ک: التفسیر الکبیر، ج 5، ص 85.. بدیهی است با این فرض، قرار گرفتن طایفه اول، در برابر طایفه دوم منتفی می‌گردد. 3. به نظر برخی: معنای طایفه اول این است که آیات قرآن در ماه‌های رمضان نازل شده و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماه‌های رمضان، صحیح است‌ر.ک: سید قطب، فی ظلال القرآن، ج 2، ص 79.. 4. برخی - از جمله شیخ صدوق معتقدند: قرآن به صورت مجموع در یک شب قدر - در بیت العزّة یا بیت المعمور نازل گردید. سپس در طول 20 یا 23 سال به صورت تدریجی، بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شده است. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد روایی است. برای نمونه امام صادق‌علیه السلام می‌فرماید: (قرآن یک جا بر بیت المعمور نازل شد. آن گاه در طول بیست سال بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل می‌گردیده است) ر.ک: صدوق، الاعتقادات، ص 101 ؛ بحارالانوار، ج 18، ص 250.. 5. برخی دیگر از علمای شیعه (مانند فیض کاشانی تفسیر صافی، ج 1، ص 41. و ابو عبداللَّه زنجانی تاریخ قرآن، ص 10. ) گفته‌اند: منظور از نزول قرآن، فرود آمدن الفاظ آن نیست؛ بلکه منظور حقایق و مفاهیم آن است و نیز مراد فرود آمدن قرآن بر قلب رسول خدا است که در روایات، تعبیر به (بیت المعمور) شده است. 6. علامه طباطبایی‌رحمه الله با فرق گذاشتن میان نزول دفعی و تدریجی معتقد است: (انزال) همان نزول دفعی است که مرحله مفاهیم و حقایق و مقام احکام است و (تنزیل) همان نزول تدریجی است که مرحله قطعه قطعه و مقام تفصیل قرآن را شامل می‌گردد. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد قرآنی است؛ از جمله: }A(کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ)؛ هود (11)، آیه 1.. علامه طباطبایی‌رحمه الله علت نیاز به نزول دفعی را این گونه بیان کرده است: (قرآن کریم، دارای یک حقیقت والا، روح باطنی و وجود بسیط است؛ همان گونه که واجد یک حقیقت تفصیل یافته و تجزیه شده در قالب الفاظ و کلمات است. یک بار همان حقیقت بسیط و روح کلی، سر بسته و متعالی قرآن، از لوح محفوظ - که مرتبه‌ای از علم الهی است به صورت دفعی، بر جان و روان پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله تجلّی کرد؛ زیرا کسی که معلم، مربی، بشیر، نذیر و رحمت برای عالمیان است، باید سرفصل‌ها، اغراض و اهداف اساسی دعوت و پیام آسمانی و کتاب خویش را به صورت کلی و اجمالی بداند و بر معارف عظیم الهی و آیین هدایت و حقایق عالی خلقت و اسرار وجود آگاهی یابد) برای آگاهی بیشتر ر.ک:. بنابراین علت نزول دفعی قرآن، آگاهی یافتن از اهداف، برنامه‌ها، هدایت‌ها و حقایق، به صورت اجمالی و کلی است. بایسته است که پیامبرصلی الله علیه وآله از این علم و فیض غیبی بهره‌مند شد؛ اگر چه نزول تدریجی و متناسب با حوادث و نیازها، برای تثبیت قلب پیامبرصلی الله علیه وآله تأثیر فراوانی دارد و ترتیب نزول آیات الهی، برای راهنمایی بشر و ارائه الگو جهت شکل‌گیری یک تمدن اسلامی، بسیار راه گشا و کارساز است. از میان گفته‌های پیش، دیدگاه علامه طباطبایی مؤیدات کلامی دارد؛ اما برخی‌از محققان علوم قرآنی، دلایل مرحوم علامه را کامل ندانسته و معتقدند: آنچه به طور مسلم می‌توان پذیرفت، تنها همان نزول تدریجی است و فضیلت ماه مبارک رمضان به جهت آغاز نزول آیاتی از قرآن در آن - به عنوان کتاب هدایت بشری است ر.ک: محمد هادی، معرفت، التمهید، ج 1، ص 101-121.. آثار نزول تدریجی قرآن: 1. بدون شک هم از نظر (تلقی وحی) و هم از نظر ابلاغ به مردم، اگر مطالب به طور تدریجی و طبق نیازها پیاده شود و برای هر مطلبی شاهد و مصداق عینی وجود داشته باشد بسیار مؤثر خواهد بود. 2. سبب ارتباط دائم و مستمر پیامبر(ص) به مبدأ وحی بود. 3. ادامه وحی راه وسوسه های دشمنان را سد می کرد. 4. نزول تدریجی باعث می شد عمل مردم هم به آن تدریجی باشد، این هم از نظر تربیتی مفید است و هم از این نظر که باعث سهولت و پذیرایی بیشتر می شود (تفسیر نمونه، همان، ج 20، ص 488). برای آگاهی بیشتر ر.ک: - قرآن شناسی، استاد مصباح یزدی، بحث نزول
انواع نزول قرآن: دفعی و تدریجی آن جا که مفاهیم و حقایق قرآن بر قلب رسول(ص) فرود آمده، نزول (دفعی) است و آن جا که مفاهیم در قالب الفاظ عربی در مدت بعثت رسول(ص) شکل گرفته و بر آن حضرت فرود آمده، (نزول تدریجی) است. فیض کاشانی، ابو عبداللّه زنجانی و علامه طباطبایی این نظر را تأیید کرده اند. دلیل فیض کاشانی، احادیث رسیده در این زمینه است. علاّمه نیز یکی از دو دلیل زیر را بیان کرده است: 1. فرق بین انزال و تنزیل؛ (انزال) نزول دفعی و یک مرتبه فرود آمدن چیزی و (تنزیل) نزول تدریجی چیزی را گویند. آیه 1 سوره (هود) و آیه 2 سوره (یوسف) این مطلب را تأیید می‌کند. 2. آیه های قرآن بیانگر این نکته است که گاهی رسول خدا(ص)، در قرائت قرآن عجله داشتند. از این بیان روشن می‌شود که مفاهیم و معانی در نزد آن حضرت بوده که می‌توانستند در قرائت عجله کنند. آیه 16 سوره (قیامت) و آیه 114 سوره (طه)، مؤید این مطلب است، (ر.ک: تاریخ قرآن، ابوعبدالله زنجانی، ص 10؛ تفسیر صافی، فیض کاشانی، ج 1، ص 41؛ تفسیر المیزان، ج 18، ص 132). زمان نزول قرآن: 1. آغاز نزول قرآن شب قدر بوده است. این نظریه از سوی شعبی (از مفسران اهل سنت) و آیت الله معرفت تأیید شده است. 2. همه قرآن در شب قدر به آسمان دنیا نازل شده و سپس به تدریج در طی 23 سال بر پیامبر(ص) نازل شده است. این نظریه ابن عباس است (فخر رازی، تفسیر الکبیر، ج 32، ص 27 (دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، بی تا، چاپ سوم). مقاتل از مفسران صدر اسلام نیز تقریباً بر این دیدگاه است. (طبرسی، امین الاسلام، تفسیر مجمع البیان، ج 5، ص 518، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1356، قم). و برخی از صاحب نظران مانند علامه طباطبائی، امام خمینی و استاد جوادی بر این عقیده اند که؛ در حقیقت در شب قدر همه معارف قرآن - که در مخزن الهی بوده - بر قلب مبارک پیامبر اکرم(ص) نازل شده و ایشان از همه آن معارف مطلع گردیده است که از آن به (نزول دفعی) قرآن تعبیر می‌شود. این نزول جمعی و دفعی قرآن است و در آنجا سخن از تفصیل و کثرت و سوره و آیه نیست. اما از طرف دیگر قرآن به مدت 23 سال، تدریجاً نازل شد تا در دنیا - که خانه تکلیف است - مردم به تدریج با معارف قرآن آشنا شوند و آن هم نزول تدریجی قرآن است . برخی از سوره ها به صورت کامل و یکباره نازل شده اند مانند سوره حمد و سوره نصر ولی اکثر سوره ها در چند نوبت نازل شده و از زمانی که (بسم الله) وحی می شد تا نزول (بسم الله) بعدی همه آیات نازل شده جزء همان سوره قبلی به شمار می آمدند. درباره اینکه نزول قرآن قبل یا بعد از بعثت بوده است، آنچه به طور مسلم می‌توان گفت این است که اولین نزول تدریجی قرآن با انگیزش و بعثت پیامبر(ص) قرین بوده است و با نزول نخستین آیات سوره (علق) آن حضرت به رسالت مبعوث گردیده‌اند و سپس دیگر آیات نازل شده است. امّا درباره نزول دفعی آن به طور قاطع نمی‌توان سخنی گفت.لکن از آنجا که وحی رسالی بعد از بعثت مفهوم دارد,می توان گفت که بعد از بعثت بوده است. برای اطلاع بیشتر از زمان آغاز وحی ونزول دفعی وتدریجی قرآن کریم،ر.ک.به:تاریخ قرآن کریم،دکتر سید محمد باقر حجتی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی ،ص38به بعد درباره کیفیت نزول قرآن، دو گونه آیات را می‌توان دسته‌بندی کرد: یک. آیاتی که بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارد؛ مانند آیه 185 سوره (بقره)، آیه 3 سوره (دخان) و آیه 1 سوره (قدر). دو. آیاتی که بر نزول تدریجی قرآن در طول 20 تا 23 سال دلالت دارد؛ مانند آیه 106 سوره (اسراء) و آیه 32 سوره (فرقان). در اینجا ممکن است سؤال شود: چگونه بین این دو طایفه از آیات را جمع کنیم و زمان بعثت با قول نزول قرآن در شب قدر چگونه قابل است؟ پاسخ‌هایی که از جانب علمای اهل سنت و شیعه داده شده، به شرح ذیل است: 1. بیشتر اهل سنت و برخی از علمای شیعه (مانند شیخ مفید، سید مرتضی و ابن شهر آشوب)، پاسخ داده‌اند: منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است که در ماه رمضان بوده است؛ زیرا هر حادثه‌ای را می‌توان به زمان شروع آن نسبت دادر.ک: محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 113.. از این رو به نظر این گروه، طایفه اول آیات، در مقابل مفاد طایفه دوم قرار نمی‌گیرد. 2. برخی گفته‌اند: مقصود از (رمضان)، رمضان سال خاص نیست؛ بلکه نوع آن است؛ یعنی، در هر شب قدر از هر سال، به اندازه نیاز مردم قرآن بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل میشد و جبرئیل آن را در موارد نیاز، به دستور خدا بر پیامبرش‌صلی الله علیه وآله می‌خواند. فخر رازی این احتمال را داده است ر.ک: التفسیر الکبیر، ج 5، ص 85.. بدیهی است با این فرض، قرار گرفتن طایفه اول، در برابر طایفه دوم منتفی می‌گردد. 3. به نظر برخی: معنای طایفه اول این است که آیات قرآن در ماه‌های رمضان نازل شده و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماه‌های رمضان، صحیح است‌ر.ک: سید قطب، فی ظلال القرآن، ج 2، ص 79.. 4. برخی - از جمله شیخ صدوق معتقدند: قرآن به صورت مجموع در یک شب قدر - در بیت العزّة یا بیت المعمور نازل گردید. سپس در طول 20 یا 23 سال به صورت تدریجی، بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شده است. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد روایی است. برای نمونه امام صادق‌علیه السلام می‌فرماید: (قرآن یک جا بر بیت المعمور نازل شد. آن گاه در طول بیست سال بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل می‌گردیده است) ر.ک: صدوق، الاعتقادات، ص 101 ؛ بحارالانوار، ج 18، ص 250.. 5. برخی دیگر از علمای شیعه (مانند فیض کاشانی تفسیر صافی، ج 1، ص 41. و ابو عبداللَّه زنجانی تاریخ قرآن، ص 10. ) گفته‌اند: منظور از نزول قرآن، فرود آمدن الفاظ آن نیست؛ بلکه منظور حقایق و مفاهیم آن است و نیز مراد فرود آمدن قرآن بر قلب رسول خدا است که در روایات، تعبیر به (بیت المعمور) شده است. 6. علامه طباطبایی‌رحمه الله با فرق گذاشتن میان نزول دفعی و تدریجی معتقد است: (انزال) همان نزول دفعی است که مرحله مفاهیم و حقایق و مقام احکام است و (تنزیل) همان نزول تدریجی است که مرحله قطعه قطعه و مقام تفصیل قرآن را شامل می‌گردد. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد قرآنی است؛ از جمله: }A(کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ)؛ هود (11)، آیه 1.. علامه طباطبایی‌رحمه الله علت نیاز به نزول دفعی را این گونه بیان کرده است: (قرآن کریم، دارای یک حقیقت والا، روح باطنی و وجود بسیط است؛ همان گونه که واجد یک حقیقت تفصیل یافته و تجزیه شده در قالب الفاظ و کلمات است. یک بار همان حقیقت بسیط و روح کلی، سر بسته و متعالی قرآن، از لوح محفوظ - که مرتبه‌ای از علم الهی است به صورت دفعی، بر جان و روان پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله تجلّی کرد؛ زیرا کسی که معلم، مربی، بشیر، نذیر و رحمت برای عالمیان است، باید سرفصل‌ها، اغراض و اهداف اساسی دعوت و پیام آسمانی و کتاب خویش را به صورت کلی و اجمالی بداند و بر معارف عظیم الهی و آیین هدایت و حقایق عالی خلقت و اسرار وجود آگاهی یابد) برای آگاهی بیشتر ر.ک:. بنابراین علت نزول دفعی قرآن، آگاهی یافتن از اهداف، برنامه‌ها، هدایت‌ها و حقایق، به صورت اجمالی و کلی است. بایسته است که پیامبرصلی الله علیه وآله از این علم و فیض غیبی بهره‌مند شد؛ اگر چه نزول تدریجی و متناسب با حوادث و نیازها، برای تثبیت قلب پیامبرصلی الله علیه وآله تأثیر فراوانی دارد و ترتیب نزول آیات الهی، برای راهنمایی بشر و ارائه الگو جهت شکل‌گیری یک تمدن اسلامی، بسیار راه گشا و کارساز است. از میان گفته‌های پیش، دیدگاه علامه طباطبایی مؤیدات کلامی دارد؛ اما برخی‌از محققان علوم قرآنی، دلایل مرحوم علامه را کامل ندانسته و معتقدند: آنچه به طور مسلم می‌توان پذیرفت، تنها همان نزول تدریجی است و فضیلت ماه مبارک رمضان به جهت آغاز نزول آیاتی از قرآن در آن - به عنوان کتاب هدایت بشری است ر.ک: محمد هادی، معرفت، التمهید، ج 1، ص 101-121.. آثار نزول تدریجی قرآن: 1. بدون شک هم از نظر (تلقی وحی) و هم از نظر ابلاغ به مردم، اگر مطالب به طور تدریجی و طبق نیازها پیاده شود و برای هر مطلبی شاهد و مصداق عینی وجود داشته باشد بسیار مؤثر خواهد بود. 2. سبب ارتباط دائم و مستمر پیامبر(ص) به مبدأ وحی بود. 3. ادامه وحی راه وسوسه های دشمنان را سد می کرد. 4. نزول تدریجی باعث می شد عمل مردم هم به آن تدریجی باشد، این هم از نظر تربیتی مفید است و هم از این نظر که باعث سهولت و پذیرایی بیشتر می شود (تفسیر نمونه، همان، ج 20، ص 488). برای آگاهی بیشتر ر.ک: - قرآن شناسی، استاد مصباح یزدی، بحث نزول
پاسخ:
انواع نزول قرآن:
دفعی و تدریجی
آن جا که مفاهیم و حقایق قرآن بر قلب رسول(ص) فرود آمده، نزول (دفعی) است و آن جا که مفاهیم در قالب الفاظ عربی در مدت بعثت رسول(ص) شکل گرفته و بر آن حضرت فرود آمده، (نزول تدریجی) است.
فیض کاشانی، ابو عبداللّه زنجانی و علامه طباطبایی این نظر را تأیید کرده اند.
دلیل فیض کاشانی، احادیث رسیده در این زمینه است. علاّمه نیز یکی از دو دلیل زیر را بیان کرده است:
1. فرق بین انزال و تنزیل؛ (انزال) نزول دفعی و یک مرتبه فرود آمدن چیزی و (تنزیل) نزول تدریجی چیزی را گویند. آیه 1 سوره (هود) و آیه 2 سوره (یوسف) این مطلب را تأیید می‌کند.
2. آیه های قرآن بیانگر این نکته است که گاهی رسول خدا(ص)، در قرائت قرآن عجله داشتند. از این بیان روشن می‌شود که مفاهیم و معانی در نزد آن حضرت بوده که می‌توانستند در قرائت عجله کنند. آیه 16 سوره (قیامت) و آیه 114 سوره (طه)، مؤید این مطلب است، (ر.ک: تاریخ قرآن، ابوعبدالله زنجانی، ص 10؛ تفسیر صافی، فیض کاشانی، ج 1، ص 41؛ تفسیر المیزان، ج 18، ص 132).
زمان نزول قرآن:
1. آغاز نزول قرآن شب قدر بوده است. این نظریه از سوی شعبی (از مفسران اهل سنت) و آیت الله معرفت تأیید شده است.
2. همه قرآن در شب قدر به آسمان دنیا نازل شده و سپس به تدریج در طی 23 سال بر پیامبر(ص) نازل شده است. این نظریه ابن عباس است (فخر رازی، تفسیر الکبیر، ج 32، ص 27 (دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، بی تا، چاپ سوم). مقاتل از مفسران صدر اسلام نیز تقریباً بر این دیدگاه است. (طبرسی، امین الاسلام، تفسیر مجمع البیان، ج 5، ص 518، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1356، قم). و برخی از صاحب نظران مانند علامه طباطبائی، امام خمینی و استاد جوادی بر این عقیده اند که؛ در حقیقت در شب قدر همه معارف قرآن - که در مخزن الهی بوده - بر قلب مبارک پیامبر اکرم(ص) نازل شده و ایشان از همه آن معارف مطلع گردیده است که از آن به (نزول دفعی) قرآن تعبیر می‌شود. این نزول جمعی و دفعی قرآن است و در آنجا سخن از تفصیل و کثرت و سوره و آیه نیست. اما از طرف دیگر قرآن به مدت 23 سال، تدریجاً نازل شد تا در دنیا - که خانه تکلیف است - مردم به تدریج با معارف قرآن آشنا شوند و آن هم نزول تدریجی قرآن است . برخی از سوره ها به صورت کامل و یکباره نازل شده اند مانند سوره حمد و سوره نصر ولی اکثر سوره ها در چند نوبت نازل شده و از زمانی که (بسم الله) وحی می شد تا نزول (بسم الله) بعدی همه آیات نازل شده جزء همان سوره قبلی به شمار می آمدند.
درباره اینکه نزول قرآن قبل یا بعد از بعثت بوده است، آنچه به طور مسلم می‌توان گفت این است که اولین نزول تدریجی قرآن با انگیزش و بعثت پیامبر(ص) قرین بوده است و با نزول نخستین آیات سوره (علق) آن حضرت به رسالت مبعوث گردیده‌اند و سپس دیگر آیات نازل شده است. امّا درباره نزول دفعی آن به طور قاطع نمی‌توان سخنی گفت.لکن از آنجا که وحی رسالی بعد از بعثت مفهوم دارد,می توان گفت که بعد از بعثت بوده است.
برای اطلاع بیشتر از زمان آغاز وحی ونزول دفعی وتدریجی قرآن کریم،ر.ک.به:تاریخ قرآن کریم،دکتر سید محمد باقر حجتی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی ،ص38به بعد
درباره کیفیت نزول قرآن، دو گونه آیات را می‌توان دسته‌بندی کرد:
یک. آیاتی که بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارد؛ مانند آیه 185 سوره (بقره)، آیه 3 سوره (دخان) و آیه 1 سوره (قدر).
دو. آیاتی که بر نزول تدریجی قرآن در طول 20 تا 23 سال دلالت دارد؛ مانند آیه 106 سوره (اسراء) و آیه 32 سوره (فرقان).
در اینجا ممکن است سؤال شود: چگونه بین این دو طایفه از آیات را جمع کنیم و زمان بعثت با قول نزول قرآن در شب قدر چگونه قابل است؟
پاسخ‌هایی که از جانب علمای اهل سنت و شیعه داده شده، به شرح ذیل است:
1. بیشتر اهل سنت و برخی از علمای شیعه (مانند شیخ مفید، سید مرتضی و ابن شهر آشوب)، پاسخ داده‌اند: منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است که در ماه رمضان بوده است؛ زیرا هر حادثه‌ای را می‌توان به زمان شروع آن نسبت دادر.ک: محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 113.. از این رو به نظر این گروه، طایفه اول آیات، در مقابل مفاد طایفه دوم قرار نمی‌گیرد.
2. برخی گفته‌اند: مقصود از (رمضان)، رمضان سال خاص نیست؛ بلکه نوع آن است؛ یعنی، در هر شب قدر از هر سال، به اندازه نیاز مردم قرآن بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل میشد و جبرئیل آن را در موارد نیاز، به دستور خدا بر پیامبرش‌صلی الله علیه وآله می‌خواند. فخر رازی این احتمال را داده است ر.ک: التفسیر الکبیر، ج 5، ص 85.. بدیهی است با این فرض، قرار گرفتن طایفه اول، در برابر طایفه دوم منتفی می‌گردد.
3. به نظر برخی: معنای طایفه اول این است که آیات قرآن در ماه‌های رمضان نازل شده و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماه‌های رمضان، صحیح است‌ر.ک: سید قطب، فی ظلال القرآن، ج 2، ص 79..
4. برخی - از جمله شیخ صدوق معتقدند: قرآن به صورت مجموع در یک شب قدر - در بیت العزّة یا بیت المعمور نازل گردید. سپس در طول 20 یا 23 سال به صورت تدریجی، بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شده است. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد روایی است. برای نمونه امام صادق‌علیه السلام می‌فرماید: (قرآن یک جا بر بیت المعمور نازل شد. آن گاه در طول بیست سال بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل می‌گردیده است) ر.ک: صدوق، الاعتقادات، ص 101 ؛ بحارالانوار، ج 18، ص 250..
5. برخی دیگر از علمای شیعه (مانند فیض کاشانی تفسیر صافی، ج 1، ص 41. و ابو عبداللَّه زنجانی تاریخ قرآن، ص 10. ) گفته‌اند: منظور از نزول قرآن، فرود آمدن الفاظ آن نیست؛ بلکه منظور حقایق و مفاهیم آن است و نیز مراد فرود آمدن قرآن بر قلب رسول خدا است که در روایات، تعبیر به (بیت المعمور) شده است.
6. علامه طباطبایی‌رحمه الله با فرق گذاشتن میان نزول دفعی و تدریجی معتقد است: (انزال) همان نزول دفعی است که مرحله مفاهیم و حقایق و مقام احکام است و (تنزیل) همان نزول تدریجی است که مرحله قطعه قطعه و مقام تفصیل قرآن را شامل می‌گردد. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد قرآنی است؛ از جمله: }A(کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ)؛ هود (11)، آیه 1..
علامه طباطبایی‌رحمه الله علت نیاز به نزول دفعی را این گونه بیان کرده است: (قرآن کریم، دارای یک حقیقت والا، روح باطنی و وجود بسیط است؛ همان گونه که واجد یک حقیقت تفصیل یافته و تجزیه شده در قالب الفاظ و کلمات است. یک بار همان حقیقت بسیط و روح کلی، سر بسته و متعالی قرآن، از لوح محفوظ - که مرتبه‌ای از علم الهی است به صورت دفعی، بر جان و روان پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله تجلّی کرد؛ زیرا کسی که معلم، مربی، بشیر، نذیر و رحمت برای عالمیان است، باید سرفصل‌ها، اغراض و اهداف اساسی دعوت و پیام آسمانی و کتاب خویش را به صورت کلی و اجمالی بداند و بر معارف عظیم الهی و آیین هدایت و حقایق عالی خلقت و اسرار وجود آگاهی یابد) برای آگاهی بیشتر ر.ک:.
بنابراین علت نزول دفعی قرآن، آگاهی یافتن از اهداف، برنامه‌ها، هدایت‌ها و حقایق، به صورت اجمالی و کلی است. بایسته است که پیامبرصلی الله علیه وآله از این علم و فیض غیبی بهره‌مند شد؛ اگر چه نزول تدریجی و متناسب با حوادث و نیازها، برای تثبیت قلب پیامبرصلی الله علیه وآله تأثیر فراوانی دارد و ترتیب نزول آیات الهی، برای راهنمایی بشر و ارائه الگو جهت شکل‌گیری یک تمدن اسلامی، بسیار راه گشا و کارساز است.
از میان گفته‌های پیش، دیدگاه علامه طباطبایی مؤیدات کلامی دارد؛ اما برخی‌از محققان علوم قرآنی، دلایل مرحوم علامه را کامل ندانسته و معتقدند: آنچه به طور مسلم می‌توان پذیرفت، تنها همان نزول تدریجی است و فضیلت ماه مبارک رمضان به جهت آغاز نزول آیاتی از قرآن در آن - به عنوان کتاب هدایت بشری است ر.ک: محمد هادی، معرفت، التمهید، ج 1، ص 101-121..
آثار نزول تدریجی قرآن:
1. بدون شک هم از نظر (تلقی وحی) و هم از نظر ابلاغ به مردم، اگر مطالب به طور تدریجی و طبق نیازها پیاده شود و برای هر مطلبی شاهد و مصداق عینی وجود داشته باشد بسیار مؤثر خواهد بود.
2. سبب ارتباط دائم و مستمر پیامبر(ص) به مبدأ وحی بود.
3. ادامه وحی راه وسوسه های دشمنان را سد می کرد.
4. نزول تدریجی باعث می شد عمل مردم هم به آن تدریجی باشد، این هم از نظر تربیتی مفید است و هم از این نظر که باعث سهولت و پذیرایی بیشتر می شود (تفسیر نمونه، همان، ج 20، ص 488).
برای آگاهی بیشتر ر.ک: - قرآن شناسی، استاد مصباح یزدی، بحث نزول
- [سایر] تفاوت شأن نزول، فضای نزول و جوّ نزول قرآن چیست؟
- [سایر] نزول دفعی یا تدریجی قرآن ؟
- [سایر] کیفیت نزول قرآن چگونه است؟
- [سایر] کیفیت نزول قرآن چگونه است؟
- [سایر] حجیّت و نقش شأن نزول در تفسیر قرآن چگونه است؟
- [سایر] چرا زبان نزول قرآن عربی است؟
- [سایر] آیا تمام آیات قرآن دارای شأن نزول است یا نه؟ و جایگاه شأن نزول در فهم قرآن کریم به چه میزان است؟
- [سایر] من بحث اسباب نزول قرآن را خواندم. خوب بود. حالا یک سؤال برایم پیش آمده و آن اینکه: اولین کتاب اسباب نزول قرآن را چه کسی نوشته است؟
- [سایر] راز نزول قرآن به زبان عربی چیست؟
- [سایر] چرا زبان نزول قرآن عربی است؟
- [آیت الله مظاهری] دادن قرآن به کافر مانعی ندارد مگر آنکه بیاحترامی به قرآن یا اسلام باشد.
- [آیت الله بروجردی] دادن قرآن به کافر حرام و گرفتن قرآن از او واجب است.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] باید از دادن قرآن به کافر خودداری کنند، و اگر قرآن در دست اوست در صورت امکان از او بگیرند ولی چنانچه مقصود از دادن قرآن و یا داشتن قرآن تحقیق و مطالعه در دین باشد و نیز انسان بداند که کافری که محکوم به نجاست است با دست تر قرآن را لمس نمی کند اشکالی ندارد.
- [آیت الله شبیری زنجانی] اگر جلد قرآن نجس شود در صورتی که بیاحترامی به قرآن باشد، باید آن را آب بکشند.
- [آیت الله مظاهری] اگر جلد قرآن نجس شود در صورتی که بیاحترامی به قرآن باشد باید آن را آب بکشند.
- [آیت الله سبحانی] اگر جلد قرآن نجس شود در صورتی که بی احترامی به قرآن باشد، باید آن را آب بکشند.
- [آیت الله وحید خراسانی] اگر جلد قران نجس شود در صورتی که بی احترامی به قران باشد باید ان را اب بکشند
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر جلد قرآن نجس شود؛ در صورتی که بی احترامی به قرآن باشد؛ باید آن را آب بکشند.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] در صورتی که دادن قرآن به کافر مستلزم هتک باشد حرام و گرفتن قرآن از او واجب است.
- [آیت الله بروجردی] اگر جلد قرآن نجس شود، در صورتی که بیاحترامی به قرآن باشد، باید آن را آب بکشند.