http://www.quran.porsemani.ir

نزول دفعی یا تدریجی قرآن ؟
درباره نزول قرآن در شب قدر چند قول وجود دارد: 1 این‌که آغاز نزول قرآن شب قدر بوده است؛ 2 این‌که تمام قرآن در شب قدر به آسمان دنیا نازل شده و سپس به تدریج در طی 23 سال بر پیامبر(ص) نازل شده است؛ 3 این‌که نزول واقعی تمام قرآن بر پیامبر(ص) در شب قدر بوده و سپس در طی بیست و سه سال نزول تدریجی داشته است. درباره این‌که نزول قرآن قبل یا بعد از بعثت بوده است، آنچه به طور مسلم می‌توان گفت این است که اولین نزول تدریجی قرآن با انگیزش و بعثت پیامبر(ص) قرین بوده است و با نزول نخستین آیات سوره (علق) آن حضرت به رسالت مبعوث گردیده‌اند و سپس دیگر آیات نازل شده است. امّا درباره نزول دفعی آن به طور قاطع نمی‌توان سخنی گفت.لکن از آنجا که وحی رسالی بعد از بعثت مفهوم دارد,می توان گفت که بعد از بعثت بوده است. درباره کیفیت نزول قرآن، دو گونه آیات را می‌توان دسته‌بندی کرد: 1.آیاتی که بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارد؛ مانند آیه 185 سوره (بقره)، آیه 3 سوره (دخان) و آیه 1 سوره (قدر). 2.آیاتی که بر نزول تدریجی قرآن در طول 20 تا 23 سال دلالت دارد؛ مانند آیه 106 سوره (اسراء) و آیه 32 سوره (فرقان). در اینجا ممکن است سؤال شود: چگونه بین این دو طایفه از آیات را جمع کنیم و زمان بعثت با قول نزول قرآن در شب قدر چگونه قابل است؟ پاسخ‌هایی که از جانب علمای اهل سنت و شیعه داده شده، به شرح ذیل است: 1. بیشتر اهل سنت و برخی از علمای شیعه (مانند شیخ مفید، سید مرتضی و ابن شهر آشوب) پاسخ داده‌اند: منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است که در ماه رمضان بوده است؛ زیرا هر حادثه‌ای را می‌توان به زمان شروع آن نسبت داد.ر.ک: محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 113.. از این رو به نظر این گروه، طایفه اول آیات، در مقابل مفاد طایفه دوم قرار نمی‌گیرد. 2. برخی گفته‌اند: مقصود از (رمضان)، رمضان سال خاص نیست؛ بلکه نوع آن است؛ یعنی، در هر شب قدر از هر سال، به اندازه نیاز مردم قرآن بر پیامبر-صلی الله علیه وآله- نازل می‌شد و جبرئیل آن را در موارد نیاز، به دستور خدا بر پیامبرش-‌صلی الله علیه وآله- می‌خواند. فخر رازی این احتمال را داده است ر.ک: التفسیر الکبیر، ج 5، ص 85.. بدیهی است با این فرض، قرار گرفتن طایفه اول، در برابر طایفه دوم منتفی می‌گردد. 3. به نظر برخی: معنای طایفه اول این است که آیات قرآن در ماه‌های رمضان نازل شده و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماه‌های رمضان، صحیح است‌ر.ک: سید قطب، فی ظلال القرآن، ج 2، ص 79.. 4. برخی - از جمله شیخ صدوق معتقدند: قرآن به صورت مجموع در یک شب قدر - در بیت العزّة یا بیت المعمور نازل گردید. سپس در طول 20 یا 23 سال به صورت تدریجی، بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شده است. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد روایی است. برای نمونه امام صادق‌علیه السلام می‌فرماید: (قرآن یک جا بر بیت المعمور نازل شد. آن گاه در طول بیست سال بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل می‌گردیده است) ر.ک: صدوق، الاعتقادات، ص 101 ؛ بحارالانوار، ج 18، ص 250.. 5. برخی دیگر از علمای شیعه (مانند فیض کاشانی )تفسیر صافی، ج 1، ص 41. و ابو عبداللَّه زنجانی تاریخ قرآن، ص 10. گفته‌اند: منظور از نزول قرآن، فرود آمدن الفاظ آن نیست؛ بلکه منظور حقایق و مفاهیم آن است و نیز مراد فرود آمدن قرآن بر قلب رسول خدا است که در روایات، تعبیر به (بیت المعمور) شده است. 6. علامه طباطبایی‌رحمه الله با فرق گذاشتن میان نزول دفعی و تدریجی معتقد است: (انزال) همان نزول دفعی است که مرحله مفاهیم و حقایق و مقام احکام است و (تنزیل) همان نزول تدریجی است که مرحله قطعه قطعه و مقام تفصیل قرآن را شامل می‌گردد. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد قرآنی است؛ از جمله: }A(کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ)؛ هود (11)، آیه 1.. علامه طباطبایی‌رحمه الله علت نیاز به نزول دفعی را این گونه بیان کرده است: (قرآن کریم، دارای یک حقیقت والا، روح باطنی و وجود بسیط است؛ همان گونه که واجد یک حقیقت تفصیل یافته و تجزیه شده در قالب الفاظ و کلمات است. یک بار همان حقیقت بسیط و روح کلی، سر بسته و متعالی قرآن، از لوح محفوظ - که مرتبه‌ای از علم الهی است به صورت دفعی، بر جان و روان پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله تجلّی کرد؛ زیرا کسی که معلم، مربی، بشیر، نذیر و رحمت برای عالمیان است، باید سرفصل‌ها، اغراض و اهداف اساسی دعوت و پیام آسمانی و کتاب خویش را به صورت کلی و اجمالی بداند و بر معارف عظیم الهی و آیین هدایت و حقایق عالی خلقت و اسرار وجود آگاهی یابد) برای آگاهی بیشتر ر.ک:الف. المیزان، ج 2، صص 15 و 18، ج 18، ص 139، ج 14، صص 231 و 232.-ب. عبدالله، جوادی آملی، قرآن در تفسیر، تفسیر موضوعی، صص 72-74.. نابراین علت نزول دفعی قرآن، آگاهی یافتن از اهداف، برنامه‌ها، هدایت‌ها و حقایق، به صورت اجمالی و کلی است. بایسته است که پیامبرصلی الله علیه وآله از این علم و فیض غیبی بهره‌مند شد؛ اگر چه نزول تدریجی و متناسب با حوادث و نیازها، برای تثبیت قلب پیامبرصلی الله علیه وآله تأثیر فراوانی دارد و ترتیب نزول آیات الهی، برای راهنمایی بشر و ارائه الگو جهت شکل‌گیری یک تمدن اسلامی، بسیار راه گشا و کارساز است.از میان گفته‌های پیش، دیدگاه علامه طباطبایی مؤیدات کلامی دارد؛ اما برخی‌از محققان علوم قرآنی، دلایل مرحوم علامه را کامل ندانسته و معتقدند: آنچه به طور مسلم می‌توان پذیرفت، تنها همان نزول تدریجی است و فضیلت ماه مبارک رمضان به جهت آغاز نزول آیاتی از قرآن در آن - به عنوان کتاب هدایت بشری است ر.ک: محمد هادی، معرفت، التمهید، ج 1، ص 101-121.. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 2/100103679)
عنوان سوال:

نزول دفعی یا تدریجی قرآن ؟


پاسخ:

درباره نزول قرآن در شب قدر چند قول وجود دارد:
1 این‌که آغاز نزول قرآن شب قدر بوده است؛ 2 این‌که تمام قرآن در شب قدر به آسمان دنیا نازل شده و سپس به تدریج در طی 23 سال بر پیامبر(ص) نازل شده است؛ 3 این‌که نزول واقعی تمام قرآن بر پیامبر(ص) در شب قدر بوده و سپس در طی بیست و سه سال نزول تدریجی داشته است. درباره این‌که نزول قرآن قبل یا بعد از بعثت بوده است، آنچه به طور مسلم می‌توان گفت این است که اولین نزول تدریجی قرآن با انگیزش و بعثت پیامبر(ص) قرین بوده است و با نزول نخستین آیات سوره (علق) آن حضرت به رسالت مبعوث گردیده‌اند و سپس دیگر آیات نازل شده است. امّا درباره نزول دفعی آن به طور قاطع نمی‌توان سخنی گفت.لکن از آنجا که وحی رسالی بعد از بعثت مفهوم دارد,می توان گفت که بعد از بعثت بوده است.
درباره کیفیت نزول قرآن، دو گونه آیات را می‌توان دسته‌بندی کرد:
1.آیاتی که بر نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان دلالت دارد؛
مانند آیه 185 سوره (بقره)، آیه 3 سوره (دخان) و آیه 1 سوره (قدر).
2.آیاتی که بر نزول تدریجی قرآن در طول 20 تا 23 سال دلالت دارد؛
مانند آیه 106 سوره (اسراء) و آیه 32 سوره (فرقان). در اینجا ممکن است سؤال شود: چگونه بین این دو طایفه از آیات را جمع کنیم و زمان بعثت با قول نزول قرآن در شب قدر چگونه قابل است؟
پاسخ‌هایی که از جانب علمای اهل سنت و شیعه داده شده، به شرح ذیل است:
1. بیشتر اهل سنت و برخی از علمای شیعه (مانند شیخ مفید، سید مرتضی و ابن شهر آشوب) پاسخ داده‌اند: منظور از نزول قرآن در شب قدر، آغاز و شروع نزول است که در ماه رمضان بوده است؛ زیرا هر حادثه‌ای را می‌توان به زمان شروع آن نسبت داد.ر.ک: محمد هادی معرفت، التمهید، ج 1، ص 113.. از این رو به نظر این گروه، طایفه اول آیات، در مقابل مفاد طایفه دوم قرار نمی‌گیرد.
2. برخی گفته‌اند: مقصود از (رمضان)، رمضان سال خاص نیست؛ بلکه نوع آن است؛ یعنی، در هر شب قدر از هر سال، به اندازه نیاز مردم قرآن بر پیامبر-صلی الله علیه وآله- نازل می‌شد و جبرئیل آن را در موارد نیاز، به دستور خدا بر پیامبرش-‌صلی الله علیه وآله- می‌خواند. فخر رازی این احتمال را داده است ر.ک: التفسیر الکبیر، ج 5، ص 85.. بدیهی است با این فرض، قرار گرفتن طایفه اول، در برابر طایفه دوم منتفی می‌گردد.
3. به نظر برخی: معنای طایفه اول این است که آیات قرآن در ماه‌های رمضان نازل شده و به لحاظ آن، انتساب نزول قرآن به ماه‌های رمضان، صحیح است‌ر.ک: سید قطب، فی ظلال القرآن، ج 2، ص 79..
4. برخی - از جمله شیخ صدوق معتقدند: قرآن به صورت مجموع در یک شب قدر - در بیت العزّة یا بیت المعمور نازل گردید. سپس در طول 20 یا 23 سال به صورت تدریجی، بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شده است. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد روایی است. برای نمونه امام صادق‌علیه السلام می‌فرماید: (قرآن یک جا بر بیت المعمور نازل شد. آن گاه در طول بیست سال بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل می‌گردیده است) ر.ک: صدوق، الاعتقادات، ص 101 ؛ بحارالانوار، ج 18، ص 250..
5. برخی دیگر از علمای شیعه (مانند فیض کاشانی )تفسیر صافی، ج 1، ص 41. و ابو عبداللَّه زنجانی تاریخ قرآن، ص 10. گفته‌اند: منظور از نزول قرآن، فرود آمدن الفاظ آن نیست؛ بلکه منظور حقایق و مفاهیم آن است و نیز مراد فرود آمدن قرآن بر قلب رسول خدا است که در روایات، تعبیر به (بیت المعمور) شده است.
6. علامه طباطبایی‌رحمه الله با فرق گذاشتن میان نزول دفعی و تدریجی معتقد است: (انزال) همان نزول دفعی است که مرحله مفاهیم و حقایق و مقام احکام است و (تنزیل) همان نزول تدریجی است که مرحله قطعه قطعه و مقام تفصیل قرآن را شامل می‌گردد. این دیدگاه برگرفته از برخی شواهد قرآنی است؛ از جمله: }A(کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ)؛ هود (11)، آیه 1..
علامه طباطبایی‌رحمه الله علت نیاز به نزول دفعی را این گونه بیان کرده است: (قرآن کریم، دارای یک حقیقت والا، روح باطنی و وجود بسیط است؛ همان گونه که واجد یک حقیقت تفصیل یافته و تجزیه شده در قالب الفاظ و کلمات است. یک بار همان حقیقت بسیط و روح کلی، سر بسته و متعالی قرآن، از لوح محفوظ - که مرتبه‌ای از علم الهی است به صورت دفعی، بر جان و روان پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله تجلّی کرد؛ زیرا کسی که معلم، مربی، بشیر، نذیر و رحمت برای عالمیان است، باید سرفصل‌ها، اغراض و اهداف اساسی دعوت و پیام آسمانی و کتاب خویش را به صورت کلی و اجمالی بداند و بر معارف عظیم الهی و آیین هدایت و حقایق عالی خلقت و اسرار وجود آگاهی یابد) برای آگاهی بیشتر ر.ک:الف. المیزان، ج 2، صص 15 و 18، ج 18، ص 139، ج 14، صص 231 و 232.-ب. عبدالله، جوادی آملی، قرآن در تفسیر، تفسیر موضوعی، صص 72-74..
نابراین علت نزول دفعی قرآن، آگاهی یافتن از اهداف، برنامه‌ها، هدایت‌ها و حقایق، به صورت اجمالی و کلی است. بایسته است که پیامبرصلی الله علیه وآله از این علم و فیض غیبی بهره‌مند شد؛ اگر چه نزول تدریجی و متناسب با حوادث و نیازها، برای تثبیت قلب پیامبرصلی الله علیه وآله تأثیر فراوانی دارد و ترتیب نزول آیات الهی، برای راهنمایی بشر و ارائه الگو جهت شکل‌گیری یک تمدن اسلامی، بسیار راه گشا و کارساز است.از میان گفته‌های پیش، دیدگاه علامه طباطبایی مؤیدات کلامی دارد؛ اما برخی‌از محققان علوم قرآنی، دلایل مرحوم علامه را کامل ندانسته و معتقدند: آنچه به طور مسلم می‌توان پذیرفت، تنها همان نزول تدریجی است و فضیلت ماه مبارک رمضان به جهت آغاز نزول آیاتی از قرآن در آن - به عنوان کتاب هدایت بشری است ر.ک: محمد هادی، معرفت، التمهید، ج 1، ص 101-121.. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 2/100103679)





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین