جامعیت قران
این نوشتار در پی آن است تا دیدگاه‌های مختلف درباره ی جامعیت قرآن وپاسخگویی قرآن به تمام نیازهای اخروی و دنیوی انسان را بررسی کند.
دانش‌ها در قرآن کریم و جامعیت قرآن چگونه است؟
قرآن - چنان که صاحب نظران گفته‌اند - چون دریایی عمیق است و هیچ کتابی را نمی‌توان با آن مقایسه کرد. یکی از نشانه‌های عمق قرآن کریم، تفاسیر مختلفی است که بر آن نگاشته‌اند. این در حالی است که نه تفاسیر گذشته توانسته‌اند از عهده تفسیر کامل آیات این کتاب مقدس بر آیند؛ نه تفاسیر معاصر می‌توانند تمام معانی‌اش را کشف کنند و نه تفاسیر آیندگان خواهند توانست به درک عمیق آیات آن نائل آیند. امامان معصوم)ع( نیز در موارد مختلف به جایگاه رفیع قرآن اشاره کردهاند؛ برای نمونه در روایات چنین آمده است: )فضل القرآن علی سائر الکلام کفضل اللّه علی خلقه((1)؛ برتری قرآن به دیگر سخنان مانند برتری خداوند بر مخلوق خود است. تاریخ اسلام نشان می‌دهد که قرآن در عرصه‌های مختلف زندگی مسلمانان ظهور و نفوذ داشته است. بخشی از این عرصه‌ها عبارت است از: 1. معنوی و روحی 2. عملی و اجتماعی 3. علمی و نظری به نظر می‌رسد بُعد اخیر، پرسش درباره )جامعیت قرآن( را در اذهان مسلمانان پدید آورده است. بسیاری از دانشمندان جامعیت قرآن را پذیرفته و در جهت اثبات آن دلیل‌هایی ارائه داده‌اند. پیش از تبیین برهان‌های این گروه، باید دانست دیدگاه طرفداران جامعیت قرآن به انواع زیر قابل تقسیم است: 1. دیدگاه حداکثری که به گستردگی قرآن در همه علوم و روش‌ها معتقد است. این گروه از طرفداران جامعیت قرآن، قرآن را دربردارنده همه علوم نخستین و واپسین می‌دانند. در نگاه آنان، قرآن همه مسائل جزئی و کلی و حتّی بسیاری دیگر از موضوعات مانند شیمی، فیزیک و... را شامل می‌شود. اینان قرآن را جامع مسائلی می‌دانند که مبین قوانین علوم نظری و تجربی است.(2) اسکندرانی و طنطاوی و ملامحسن فیض کاشانی و ابن‌کثیر در شمار این گروه جای دارند. فیض کاشانی،(3) پس از آن که دانش انسان را به دو نوع جزئی و حسی و کلی و مطلق تقسیم می‌کند، می‌گوید: اکنون آن که کیفیت این نوع دانش )علم کلی( را می‌داند، معنا و مفهوم آیه مبارک )و نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شیء( را در می‌یابد. چنین کسی به واقع گواهی می‌دهد که همه دانش‌ها در قرآن کریم وجود دارد. ابن کثیر(4) نیز، پس از نقل کلام ابن مسعود درباره نهفته بودن همه علوم در قرآن، می‌گوید: هر چه مردم در کارهای دنیایی و دین و معیشت و عالم رستاخیز نیازمندند، در قرآن بیان شده است. بی‌تردید اگر مراد ابن‌کثیر ظواهر کلمات قرآن باشد، قابل پذیرش نیست؛ زیرا اموری چون مسائل دقیق و جزئی ریاضی، شیمی، فیزیک و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بیان نگردیده است؛ ولی چنانچه مرادش نهفته بودن این دانش‌ها در مراتب گونه‌گون معانی و مفاهیم قرآن باشد، می‌توان آن را پذیرفت. 2. دیدگاه حداقلی، که تمامیت قرآن در ذکر کلیات و بیان ارزش‌ها را می‌پذیرد. طرفداران این نظریه قرآن را در محدوده توصیف جهان بینی و عقاید و بیان ارزش‌های جامع می‌دانند و معتقدند طرح مسائل علمی با قدسی بودن دین سازگار نیست. محمد عزة دروزه(5) و دکتر سروش(6) در شمار این گروه جای دارند. اکمال دین در نظر این گروه عبارت است از تبیین کامل امور معنوی و آخرتی و واگذاردن علوم انسانی و تجربی، از جمله شیوه حکومت به مردم. برخی در تأیید این نظریه گفته‌اند:(7) افزودن سنّت رسول اللّه)ص(، توجّه به سیره امامان)ع( و توسل به اجتهاد در کنار قرآن دلیل واضح کامل نبودن قرآن به شمار می‌آید. بی‌تردید این دیدگاه نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا طرح مسائل علمی در راستای هدایت و تربیت نفوس ضرورت دارد و به قدسی بودن زیان نمی‌رساند. از سوی دیگر، نقدپذیری به دینی بودن موضوع آسیب وارد نمی‌کند؛ چنان که احکام شرعی به واسطه عنصر اجتهاد همیشه در معرض انتقاد قرار دارند. افزون بر این، مسائلی چون سنّت رسول اللّه)ص( و سیره ائمّه)ع( و اجتهاد از پایه‌های جامعیّت قرآن به شمار می‌آیند؛ به عبارت دیگر، همه این‌ها از متن قرآن کریم الهام گرفته‌اند؛ آیاتی مانند )و ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا)8) و )أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الامر منکم)9) و )إنما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا...)10) و )لکم فی رسول الله أسوة حسنة)11) و )و ما کان المؤمنون لینفروا کافة فلو لا نفر من کلِّ فرقة منهم طائفة لیتفقَّهوا فی الدِّین...)12) و احادیثی مانند )انی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی فان تمسکتم بهما لن تضلوا و انهما لن یفترقا حتّی یردا علی الحوض(.(13) بر نادرستی این نظر گواهی می‌دهند. 3. دیدگاه اعتدالی که معتقد است قرآن کریم ضمن بیان کلیات و اصول و قواعد ارزشی و نگرشی، برخی از روش‌های سرنوشت ساز و موثر در هدایت را نیز تبیین می‌کند. طرفداران این نظریه(14)، چنان باور دارند که قرآن اصول و ارزش‌هایی را مطرح کرده است که می‌توان بر اساس آن یک نظام حقوقی و سیاسی و اجتماعی و پیام‌های ارزشی مبتنی بر یک مکتب روان‌شناسی و جامعه‌شناسی را استخراج کرد. بنابراین، قرآن از زاویه‌ای خاص بیانگر همه چیز است. جامعیت و شمول قرآن در گستره دیدگاه‌های علمی چنان است که در خصوص تک گزاره‌های آن سخنی ندارد و اثباتاً یا نفیاً موضع‌گیری نمی‌کند. در این میان، برخی از مفسران مانند علامه طباطبایی و دیگران،(15) جامعیت قرآن را در قلمرو هدایت و تربیت تفسیر کردهاند. او در این باره می‌نویسد: )آنچه ملاک است و کوتاهی را از جانب قرآن منتفی می‌سازد، این است که قرآن تمام مطالب لازم در حوزه هدایت و سعادت را همراه دارد و در این زمینه از هیچ کوششی فروگذار نکرده است(.(16) گروهی از پژوهشگران مانند استاد حسن زاده آملی جامعیت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا کردهاند. او می‌نویسد:(17) )کلمه مبارکه )کلّ شی( چیزی را فروگذار نکرده است. پس چیزی نیست که قرآن تبیان آن نباشد. ولی قرآن در دست انسان زبان فهم، تبیان کلی شی و زبان کلمات اللّه بی‌انتها است. این انسان زبان فهم راسخ در علم است.( گروهی نیز جامعیت را در حوزه شرع و احکام آن محدود ساخته‌اند. عالمانی چون فخر رازی،(18) طبرسی(19) چنان اعتقاد دارند که جامعیت قرآن در محدوده دین و شرع معنا می‌یابد؛ زیرا بیان دین و احکام جز از ناحیه قرآن امکان‌پذیر نیست. دلیل‌های جامعیت قرآن دلیل‌های جامعیت قرآن نوع است: الف( آیات الاهی ب( سخنان معصومان)ع( ج( برهان عقلی الف( آیات الاهی بخش نخست به سه دسته تقسیم می‌شود: 1 - آیاتی که در آن واژه تبیان و تفصیل آمده است؛ مانند آیه 89 سوره نحل. 2 - آیاتی که اسلام را دین جهانی معرفی می‌کند؛ مانند آیه 107 سوره انبیاء. دستورهای آیین جهانی باید چنان باشد که نیازهای عرصه‌های مختلف زندگی بشر را تأمین کند. از این رو، جهانی بودن قرآن مستلزم جامع بودن آن است. 3 - آیاتی که فرمان‌های قرآن را جاودانه معرفی می‌کند؛ مانند آیه 1 سوره فرقان. بی‌تردید چیزی که تا ابد استمرار دارد، باید به تمام نیازهای انسان در زندگی فردی و اجتماعی، برای تحقق هدایت و سعادت، پاسخ دهد. ب( سخنان معصومان)ع( روایات این بحث به سه دسته تقسیم می‌شوند: 1. احادیثی که با واژگان تبیان و تفصیل، قرآن را وصف کردهاند؛ مانند این سخن امام رضا)ع)20): خداوند پیامبرش را قبض روح نفرمود، مگر آن که دینش را کامل ساخت. و قرآن را بر او نازل فرمود که در آن تفصیل هر چیزی وجود دارد. امام صادق)ع)21) نیز می‌فرماید: خداوند متعال هر چیزی را در قرآن بیان کرده است. به خدا سوگند، قرآن همه نیازمندی‌های مردم را آورده تا کسی نگوید کاش این موضوع در قرآن بود. 2 - روایاتی که قرآن را منبع و محل مراجعه معرفی می‌کند؛ مانند این سخن امام باقر)ع)22): بی‌تردید خداوند متعال چیزی که امّت نیاز دارد، رها نساخته، در کتاب خود فرو فرستاده است. امام صادق)ع)23) در این باره می‌فرماید:هر چه که دو تن در آن اختلاف دارند، ریشه‌اش در کتاب خدا موجود است؛ امّا عقل مردم به آن نمی‌رسد. 3 - گفتار مولای متقیان علی)ع)24) که در توصیف قرآن می‌فرماید: آگاه باشید، دانستنی‌های گذشته و آینده تا روز قیامت در قرآن آمده است... . ج( برهان عقلی در این بخش، با برهان‌های زیر رو به رو می‌شویم: 1 - برهان خاتمیت خاتمیت، بر اساس دلیل‌های عقلی و نقلی، تثبیت شده است. نتیجه منطقی خاتمیت پذیرش جامعیت قرآن است؛ زیرا راز خاتمیت در چگونگی رهنمودها و مقررات و شیوه طرح آنها نهفته است؛ یعنی باید پیامبر خاتم طرحی جامع و کلی ارائه دهد؛ طرحی که هیچ چیز در آن فرو گذار نشده باشد. 2 - برهان لطف اگر فرض کنیم دین اسلام در بیان مسائل لازم کوتاهی کرده است و جوینده هدایت پاسخ خود را در آن نمی‌یابد، بی‌تردید سردرگمی یا دست کم سرخوردگی پدید می‌آید و این کار از لطف خداوند دور است. 3 - برهان تکامل دین اگر بر اساس ملاک‌های عقلی و نقلی دین اسلام متکامل‌ترین ادیان به شمار می‌رود، باید هر مسأله‌ای را بیان کند. معیارهای جامعیت در پایان ،اشاره به معیارهای صدق جامعیت بر قرآن شایسته می‌نماید. مطابقت با فطرت انسانی، سهولت و انعطاف پذیری در تعلیمات، توان پاسخ به پرسش‌های بشر، شایستگی همگانی و جاودانگی، همسویی با انسان، همگونی اجزای دین، نگاه همه جانبه، فراروزی و آینده نگری، عقلانی بودن آموزه‌ها و توجّه به تفقه و اجتهاد. بخشی از این ملاک‌ها به شمار می‌آید. ( منابع ) (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 2/450004)
قرآن - چنان که صاحب نظران گفته‌اند - چون دریایی عمیق است و هیچ کتابی را نمی‌توان با آن مقایسه کرد. یکی از نشانه‌های عمق قرآن کریم، تفاسیر مختلفی است که بر آن نگاشته‌اند. این در حالی است که نه تفاسیر گذشته توانسته‌اند از عهده تفسیر کامل آیات این کتاب مقدس بر آیند؛ نه تفاسیر معاصر می‌توانند تمام معانی‌اش را کشف کنند و نه تفاسیر آیندگان خواهند توانست به درک عمیق آیات آن نائل آیند. امامان معصوم)ع( نیز در موارد مختلف به جایگاه رفیع قرآن اشاره کردهاند؛ برای نمونه در روایات چنین آمده است: )فضل القرآن علی سائر الکلام کفضل اللّه علی خلقه((1)؛ برتری قرآن به دیگر سخنان مانند برتری خداوند بر مخلوق خود است. تاریخ اسلام نشان می‌دهد که قرآن در عرصه‌های مختلف زندگی مسلمانان ظهور و نفوذ داشته است. بخشی از این عرصه‌ها عبارت است از: 1. معنوی و روحی 2. عملی و اجتماعی 3. علمی و نظری به نظر می‌رسد بُعد اخیر، پرسش درباره )جامعیت قرآن( را در اذهان مسلمانان پدید آورده است. بسیاری از دانشمندان جامعیت قرآن را پذیرفته و در جهت اثبات آن دلیل‌هایی ارائه داده‌اند. پیش از تبیین برهان‌های این گروه، باید دانست دیدگاه طرفداران جامعیت قرآن به انواع زیر قابل تقسیم است: 1. دیدگاه حداکثری که به گستردگی قرآن در همه علوم و روش‌ها معتقد است. این گروه از طرفداران جامعیت قرآن، قرآن را دربردارنده همه علوم نخستین و واپسین می‌دانند. در نگاه آنان، قرآن همه مسائل جزئی و کلی و حتّی بسیاری دیگر از موضوعات مانند شیمی، فیزیک و... را شامل می‌شود. اینان قرآن را جامع مسائلی می‌دانند که مبین قوانین علوم نظری و تجربی است.(2) اسکندرانی و طنطاوی و ملامحسن فیض کاشانی و ابن‌کثیر در شمار این گروه جای دارند. فیض کاشانی،(3) پس از آن که دانش انسان را به دو نوع جزئی و حسی و کلی و مطلق تقسیم می‌کند، می‌گوید: اکنون آن که کیفیت این نوع دانش )علم کلی( را می‌داند، معنا و مفهوم آیه مبارک )و نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شیء( را در می‌یابد. چنین کسی به واقع گواهی می‌دهد که همه دانش‌ها در قرآن کریم وجود دارد. ابن کثیر(4) نیز، پس از نقل کلام ابن مسعود درباره نهفته بودن همه علوم در قرآن، می‌گوید: هر چه مردم در کارهای دنیایی و دین و معیشت و عالم رستاخیز نیازمندند، در قرآن بیان شده است. بی‌تردید اگر مراد ابن‌کثیر ظواهر کلمات قرآن باشد، قابل پذیرش نیست؛ زیرا اموری چون مسائل دقیق و جزئی ریاضی، شیمی، فیزیک و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بیان نگردیده است؛ ولی چنانچه مرادش نهفته بودن این دانش‌ها در مراتب گونه‌گون معانی و مفاهیم قرآن باشد، می‌توان آن را پذیرفت. 2. دیدگاه حداقلی، که تمامیت قرآن در ذکر کلیات و بیان ارزش‌ها را می‌پذیرد. طرفداران این نظریه قرآن را در محدوده توصیف جهان بینی و عقاید و بیان ارزش‌های جامع می‌دانند و معتقدند طرح مسائل علمی با قدسی بودن دین سازگار نیست. محمد عزة دروزه(5) و دکتر سروش(6) در شمار این گروه جای دارند. اکمال دین در نظر این گروه عبارت است از تبیین کامل امور معنوی و آخرتی و واگذاردن علوم انسانی و تجربی، از جمله شیوه حکومت به مردم. برخی در تأیید این نظریه گفته‌اند:(7) افزودن سنّت رسول اللّه)ص(، توجّه به سیره امامان)ع( و توسل به اجتهاد در کنار قرآن دلیل واضح کامل نبودن قرآن به شمار می‌آید. بی‌تردید این دیدگاه نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا طرح مسائل علمی در راستای هدایت و تربیت نفوس ضرورت دارد و به قدسی بودن زیان نمی‌رساند. از سوی دیگر، نقدپذیری به دینی بودن موضوع آسیب وارد نمی‌کند؛ چنان که احکام شرعی به واسطه عنصر اجتهاد همیشه در معرض انتقاد قرار دارند. افزون بر این، مسائلی چون سنّت رسول اللّه)ص( و سیره ائمّه)ع( و اجتهاد از پایه‌های جامعیّت قرآن به شمار می‌آیند؛ به عبارت دیگر، همه این‌ها از متن قرآن کریم الهام گرفته‌اند؛ آیاتی مانند )و ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا)8) و )أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الامر منکم)9) و )إنما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا...)10) و )لکم فی رسول الله أسوة حسنة)11) و )و ما کان المؤمنون لینفروا کافة فلو لا نفر من کلِّ فرقة منهم طائفة لیتفقَّهوا فی الدِّین...)12) و احادیثی مانند )انی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی فان تمسکتم بهما لن تضلوا و انهما لن یفترقا حتّی یردا علی الحوض(.(13) بر نادرستی این نظر گواهی می‌دهند. 3. دیدگاه اعتدالی که معتقد است قرآن کریم ضمن بیان کلیات و اصول و قواعد ارزشی و نگرشی، برخی از روش‌های سرنوشت ساز و موثر در هدایت را نیز تبیین می‌کند. طرفداران این نظریه(14)، چنان باور دارند که قرآن اصول و ارزش‌هایی را مطرح کرده است که می‌توان بر اساس آن یک نظام حقوقی و سیاسی و اجتماعی و پیام‌های ارزشی مبتنی بر یک مکتب روان‌شناسی و جامعه‌شناسی را استخراج کرد. بنابراین، قرآن از زاویه‌ای خاص بیانگر همه چیز است. جامعیت و شمول قرآن در گستره دیدگاه‌های علمی چنان است که در خصوص تک گزاره‌های آن سخنی ندارد و اثباتاً یا نفیاً موضع‌گیری نمی‌کند. در این میان، برخی از مفسران مانند علامه طباطبایی و دیگران،(15) جامعیت قرآن را در قلمرو هدایت و تربیت تفسیر کردهاند. او در این باره می‌نویسد: )آنچه ملاک است و کوتاهی را از جانب قرآن منتفی می‌سازد، این است که قرآن تمام مطالب لازم در حوزه هدایت و سعادت را همراه دارد و در این زمینه از هیچ کوششی فروگذار نکرده است(.(16) گروهی از پژوهشگران مانند استاد حسن زاده آملی جامعیت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا کردهاند. او می‌نویسد:(17) )کلمه مبارکه )کلّ شی( چیزی را فروگذار نکرده است. پس چیزی نیست که قرآن تبیان آن نباشد. ولی قرآن در دست انسان زبان فهم، تبیان کلی شی و زبان کلمات اللّه بی‌انتها است. این انسان زبان فهم راسخ در علم است.( گروهی نیز جامعیت را در حوزه شرع و احکام آن محدود ساخته‌اند. عالمانی چون فخر رازی،(18) طبرسی(19) چنان اعتقاد دارند که جامعیت قرآن در محدوده دین و شرع معنا می‌یابد؛ زیرا بیان دین و احکام جز از ناحیه قرآن امکان‌پذیر نیست. دلیل‌های جامعیت قرآن دلیل‌های جامعیت قرآن نوع است: الف( آیات الاهی ب( سخنان معصومان)ع( ج( برهان عقلی الف( آیات الاهی بخش نخست به سه دسته تقسیم می‌شود: 1 - آیاتی که در آن واژه تبیان و تفصیل آمده است؛ مانند آیه 89 سوره نحل. 2 - آیاتی که اسلام را دین جهانی معرفی می‌کند؛ مانند آیه 107 سوره انبیاء. دستورهای آیین جهانی باید چنان باشد که نیازهای عرصه‌های مختلف زندگی بشر را تأمین کند. از این رو، جهانی بودن قرآن مستلزم جامع بودن آن است. 3 - آیاتی که فرمان‌های قرآن را جاودانه معرفی می‌کند؛ مانند آیه 1 سوره فرقان. بی‌تردید چیزی که تا ابد استمرار دارد، باید به تمام نیازهای انسان در زندگی فردی و اجتماعی، برای تحقق هدایت و سعادت، پاسخ دهد. ب( سخنان معصومان)ع( روایات این بحث به سه دسته تقسیم می‌شوند: 1. احادیثی که با واژگان تبیان و تفصیل، قرآن را وصف کردهاند؛ مانند این سخن امام رضا)ع)20): خداوند پیامبرش را قبض روح نفرمود، مگر آن که دینش را کامل ساخت. و قرآن را بر او نازل فرمود که در آن تفصیل هر چیزی وجود دارد. امام صادق)ع)21) نیز می‌فرماید: خداوند متعال هر چیزی را در قرآن بیان کرده است. به خدا سوگند، قرآن همه نیازمندی‌های مردم را آورده تا کسی نگوید کاش این موضوع در قرآن بود. 2 - روایاتی که قرآن را منبع و محل مراجعه معرفی می‌کند؛ مانند این سخن امام باقر)ع)22): بی‌تردید خداوند متعال چیزی که امّت نیاز دارد، رها نساخته، در کتاب خود فرو فرستاده است. امام صادق)ع)23) در این باره می‌فرماید:هر چه که دو تن در آن اختلاف دارند، ریشه‌اش در کتاب خدا موجود است؛ امّا عقل مردم به آن نمی‌رسد. 3 - گفتار مولای متقیان علی)ع)24) که در توصیف قرآن می‌فرماید: آگاه باشید، دانستنی‌های گذشته و آینده تا روز قیامت در قرآن آمده است... . ج( برهان عقلی در این بخش، با برهان‌های زیر رو به رو می‌شویم: 1 - برهان خاتمیت خاتمیت، بر اساس دلیل‌های عقلی و نقلی، تثبیت شده است. نتیجه منطقی خاتمیت پذیرش جامعیت قرآن است؛ زیرا راز خاتمیت در چگونگی رهنمودها و مقررات و شیوه طرح آنها نهفته است؛ یعنی باید پیامبر خاتم طرحی جامع و کلی ارائه دهد؛ طرحی که هیچ چیز در آن فرو گذار نشده باشد. 2 - برهان لطف اگر فرض کنیم دین اسلام در بیان مسائل لازم کوتاهی کرده است و جوینده هدایت پاسخ خود را در آن نمی‌یابد، بی‌تردید سردرگمی یا دست کم سرخوردگی پدید می‌آید و این کار از لطف خداوند دور است. 3 - برهان تکامل دین اگر بر اساس ملاک‌های عقلی و نقلی دین اسلام متکامل‌ترین ادیان به شمار می‌رود، باید هر مسأله‌ای را بیان کند. معیارهای جامعیت در پایان ،اشاره به معیارهای صدق جامعیت بر قرآن شایسته می‌نماید. مطابقت با فطرت انسانی، سهولت و انعطاف پذیری در تعلیمات، توان پاسخ به پرسش‌های بشر، شایستگی همگانی و جاودانگی، همسویی با انسان، همگونی اجزای دین، نگاه همه جانبه، فراروزی و آینده نگری، عقلانی بودن آموزه‌ها و توجّه به تفقه و اجتهاد. بخشی از این ملاک‌ها به شمار می‌آید. ( منابع ) (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 2/450004)
عنوان سوال:
دانش‌ها در قرآن کریم و جامعیت قرآن چگونه است؟
پاسخ:
قرآن - چنان که صاحب نظران گفته‌اند - چون دریایی عمیق است و هیچ کتابی را نمی‌توان با آن مقایسه کرد. یکی از نشانه‌های عمق قرآن کریم، تفاسیر مختلفی است که بر آن نگاشته‌اند. این در حالی است که نه تفاسیر گذشته توانسته‌اند از عهده تفسیر کامل آیات این کتاب مقدس بر آیند؛ نه تفاسیر معاصر می‌توانند تمام معانی‌اش را کشف کنند و نه تفاسیر آیندگان خواهند توانست به درک عمیق آیات آن نائل آیند.
امامان معصوم)ع( نیز در موارد مختلف به جایگاه رفیع قرآن اشاره کردهاند؛ برای نمونه در روایات چنین آمده است: )فضل القرآن علی سائر الکلام کفضل اللّه علی خلقه((1)؛ برتری قرآن به دیگر سخنان مانند برتری خداوند بر مخلوق خود است.
تاریخ اسلام نشان می‌دهد که قرآن در عرصه‌های مختلف زندگی مسلمانان ظهور و نفوذ داشته است. بخشی از این عرصه‌ها عبارت است از:
1. معنوی و روحی
2. عملی و اجتماعی
3. علمی و نظری
به نظر می‌رسد بُعد اخیر، پرسش درباره )جامعیت قرآن( را در اذهان مسلمانان پدید آورده است. بسیاری از دانشمندان جامعیت قرآن را پذیرفته و در جهت اثبات آن دلیل‌هایی ارائه داده‌اند. پیش از تبیین برهان‌های این گروه، باید دانست دیدگاه طرفداران جامعیت قرآن به انواع زیر قابل تقسیم است:
1. دیدگاه حداکثری که به گستردگی قرآن در همه علوم و روش‌ها معتقد است.
این گروه از طرفداران جامعیت قرآن، قرآن را دربردارنده همه علوم نخستین و واپسین می‌دانند. در نگاه آنان، قرآن همه مسائل جزئی و کلی و حتّی بسیاری دیگر از موضوعات مانند شیمی، فیزیک و... را شامل می‌شود. اینان قرآن را جامع مسائلی می‌دانند که مبین قوانین علوم نظری و تجربی است.(2) اسکندرانی و طنطاوی و ملامحسن فیض کاشانی و ابن‌کثیر در شمار این گروه جای دارند. فیض کاشانی،(3) پس از آن که دانش انسان را به دو نوع جزئی و حسی و کلی و مطلق تقسیم می‌کند، می‌گوید: اکنون آن که کیفیت این نوع دانش )علم کلی( را می‌داند، معنا و مفهوم آیه مبارک )و نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شیء( را در می‌یابد. چنین کسی به واقع گواهی می‌دهد که همه دانش‌ها در قرآن کریم وجود دارد.
ابن کثیر(4) نیز، پس از نقل کلام ابن مسعود درباره نهفته بودن همه علوم در قرآن، می‌گوید: هر چه مردم در کارهای دنیایی و دین و معیشت و عالم رستاخیز نیازمندند، در قرآن بیان شده است.
بی‌تردید اگر مراد ابن‌کثیر ظواهر کلمات قرآن باشد، قابل پذیرش نیست؛ زیرا اموری چون مسائل دقیق و جزئی ریاضی، شیمی، فیزیک و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بیان نگردیده است؛ ولی چنانچه مرادش نهفته بودن این دانش‌ها در مراتب گونه‌گون معانی و مفاهیم قرآن باشد، می‌توان آن را پذیرفت.
2. دیدگاه حداقلی، که تمامیت قرآن در ذکر کلیات و بیان ارزش‌ها را می‌پذیرد.
طرفداران این نظریه قرآن را در محدوده توصیف جهان بینی و عقاید و بیان ارزش‌های جامع می‌دانند و معتقدند طرح مسائل علمی با قدسی بودن دین سازگار نیست. محمد عزة دروزه(5) و دکتر سروش(6) در شمار این گروه جای دارند.
اکمال دین در نظر این گروه عبارت است از تبیین کامل امور معنوی و آخرتی و واگذاردن علوم انسانی و تجربی، از جمله شیوه حکومت به مردم. برخی در تأیید این نظریه گفته‌اند:(7) افزودن سنّت رسول اللّه)ص(، توجّه به سیره امامان)ع( و توسل به اجتهاد در کنار قرآن دلیل واضح کامل نبودن قرآن به شمار می‌آید.
بی‌تردید این دیدگاه نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا طرح مسائل علمی در راستای هدایت و تربیت نفوس ضرورت دارد و به قدسی بودن زیان نمی‌رساند. از سوی دیگر، نقدپذیری به دینی بودن موضوع آسیب وارد نمی‌کند؛ چنان که احکام شرعی به واسطه عنصر اجتهاد همیشه در معرض انتقاد قرار دارند. افزون بر این، مسائلی چون سنّت رسول اللّه)ص( و سیره ائمّه)ع( و اجتهاد از پایه‌های جامعیّت قرآن به شمار می‌آیند؛ به عبارت دیگر، همه این‌ها از متن قرآن کریم الهام گرفته‌اند؛ آیاتی مانند )و ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا)8) و )أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الامر منکم)9) و )إنما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا...)10) و )لکم فی رسول الله أسوة حسنة)11) و )و ما کان المؤمنون لینفروا کافة فلو لا نفر من کلِّ فرقة منهم طائفة لیتفقَّهوا فی الدِّین...)12) و احادیثی مانند )انی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی فان تمسکتم بهما لن تضلوا و انهما لن یفترقا حتّی یردا علی الحوض(.(13) بر نادرستی این نظر گواهی می‌دهند.
3. دیدگاه اعتدالی که معتقد است قرآن کریم ضمن بیان کلیات و اصول و قواعد ارزشی و نگرشی، برخی از روش‌های سرنوشت ساز و موثر در هدایت را نیز تبیین می‌کند. طرفداران این نظریه(14)، چنان باور دارند که قرآن اصول و ارزش‌هایی را مطرح کرده است که می‌توان بر اساس آن یک نظام حقوقی و سیاسی و اجتماعی و پیام‌های ارزشی مبتنی بر یک مکتب روان‌شناسی و جامعه‌شناسی را استخراج کرد. بنابراین، قرآن از زاویه‌ای خاص بیانگر همه چیز است. جامعیت و شمول قرآن در گستره دیدگاه‌های علمی چنان است که در خصوص تک گزاره‌های آن سخنی ندارد و اثباتاً یا نفیاً موضع‌گیری نمی‌کند.
در این میان، برخی از مفسران مانند علامه طباطبایی و دیگران،(15) جامعیت قرآن را در قلمرو هدایت و تربیت تفسیر کردهاند. او در این باره می‌نویسد: )آنچه ملاک است و کوتاهی را از جانب قرآن منتفی می‌سازد، این است که قرآن تمام مطالب لازم در حوزه هدایت و سعادت را همراه دارد و در این زمینه از هیچ کوششی فروگذار نکرده است(.(16)
گروهی از پژوهشگران مانند استاد حسن زاده آملی جامعیت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا کردهاند. او می‌نویسد:(17) )کلمه مبارکه )کلّ شی( چیزی را فروگذار نکرده است. پس چیزی نیست که قرآن تبیان آن نباشد. ولی قرآن در دست انسان زبان فهم، تبیان کلی شی و زبان کلمات اللّه بی‌انتها است. این انسان زبان فهم راسخ در علم است.(
گروهی نیز جامعیت را در حوزه شرع و احکام آن محدود ساخته‌اند. عالمانی چون فخر رازی،(18) طبرسی(19) چنان اعتقاد دارند که جامعیت قرآن در محدوده دین و شرع معنا می‌یابد؛ زیرا بیان دین و احکام جز از ناحیه قرآن امکان‌پذیر نیست.
دلیل‌های جامعیت قرآن
دلیل‌های جامعیت قرآن نوع است:
الف( آیات الاهی
ب( سخنان معصومان)ع(
ج( برهان عقلی
الف( آیات الاهی
بخش نخست به سه دسته تقسیم می‌شود:
1 - آیاتی که در آن واژه تبیان و تفصیل آمده است؛ مانند آیه 89 سوره نحل.
2 - آیاتی که اسلام را دین جهانی معرفی می‌کند؛ مانند آیه 107 سوره انبیاء.
دستورهای آیین جهانی باید چنان باشد که نیازهای عرصه‌های مختلف زندگی بشر را تأمین کند. از این رو، جهانی بودن قرآن مستلزم جامع بودن آن است.
3 - آیاتی که فرمان‌های قرآن را جاودانه معرفی می‌کند؛ مانند آیه 1 سوره فرقان.
بی‌تردید چیزی که تا ابد استمرار دارد، باید به تمام نیازهای انسان در زندگی فردی و اجتماعی، برای تحقق هدایت و سعادت، پاسخ دهد.
ب( سخنان معصومان)ع(
روایات این بحث به سه دسته تقسیم می‌شوند:
1. احادیثی که با واژگان تبیان و تفصیل، قرآن را وصف کردهاند؛ مانند این سخن امام رضا)ع)20): خداوند پیامبرش را قبض روح نفرمود، مگر آن که دینش را کامل ساخت. و قرآن را بر او نازل فرمود که در آن تفصیل هر چیزی وجود دارد.
امام صادق)ع)21) نیز می‌فرماید: خداوند متعال هر چیزی را در قرآن بیان کرده است. به خدا سوگند، قرآن همه نیازمندی‌های مردم را آورده تا کسی نگوید کاش این موضوع در قرآن بود.
2 - روایاتی که قرآن را منبع و محل مراجعه معرفی می‌کند؛ مانند این سخن امام باقر)ع)22): بی‌تردید خداوند متعال چیزی که امّت نیاز دارد، رها نساخته، در کتاب خود فرو فرستاده است.
امام صادق)ع)23) در این باره می‌فرماید:هر چه که دو تن در آن اختلاف دارند، ریشه‌اش در کتاب خدا موجود است؛ امّا عقل مردم به آن نمی‌رسد.
3 - گفتار مولای متقیان علی)ع)24) که در توصیف قرآن می‌فرماید: آگاه باشید، دانستنی‌های گذشته و آینده تا روز قیامت در قرآن آمده است... .
ج( برهان عقلی
در این بخش، با برهان‌های زیر رو به رو می‌شویم:
1 - برهان خاتمیت
خاتمیت، بر اساس دلیل‌های عقلی و نقلی، تثبیت شده است. نتیجه منطقی خاتمیت پذیرش جامعیت قرآن است؛ زیرا راز خاتمیت در چگونگی رهنمودها و مقررات و شیوه طرح آنها نهفته است؛ یعنی باید پیامبر خاتم طرحی جامع و کلی ارائه دهد؛ طرحی که هیچ چیز در آن فرو گذار نشده باشد.
2 - برهان لطف
اگر فرض کنیم دین اسلام در بیان مسائل لازم کوتاهی کرده است و جوینده هدایت پاسخ خود را در آن نمی‌یابد، بی‌تردید سردرگمی یا دست کم سرخوردگی پدید می‌آید و این کار از لطف خداوند دور است.
3 - برهان تکامل دین
اگر بر اساس ملاک‌های عقلی و نقلی دین اسلام متکامل‌ترین ادیان به شمار می‌رود، باید هر مسأله‌ای را بیان کند.
معیارهای جامعیت
در پایان ،اشاره به معیارهای صدق جامعیت بر قرآن شایسته می‌نماید. مطابقت با فطرت انسانی، سهولت و انعطاف پذیری در تعلیمات، توان پاسخ به پرسش‌های بشر، شایستگی همگانی و جاودانگی، همسویی با انسان، همگونی اجزای دین، نگاه همه جانبه، فراروزی و آینده نگری، عقلانی بودن آموزه‌ها و توجّه به تفقه و اجتهاد. بخشی از این ملاک‌ها به شمار می‌آید.
( منابع ) (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 2/450004)
- [سایر] دیدگاهها در رابطه با جامعیت قرآن را بیان کنید؟
- [سایر] چه چیز باعث شده که قوانین قرآن از جامعیت و گستردگی برخوردار باشد؟
- [سایر] تفاوت قرآن مجید و قرآن کریم چیست؟
- [سایر] آیا فهم و تفسیر قرآن کریم برای غیر معصومین(علیهم السلام) ممکن است یا خیر؟ دلایل منکران امکان فهم قرآن کریم و رد آن ها را بیان کنید؟
- [سایر] چرا ترتیب آیات قرآن کریم به ترتیب نزول نیست ؟
- [سایر] وظایف حافظان قرآن کریم چیست؟
- [سایر] تاریخچه قرآن کریم را بفرمایید؟
- [سایر] اساسیترین منابع تفسیری قرآن کریم چیست؟
- [سایر] آیات تطهیر در قرآن کریم کداماند؟
- [سایر] انواع اصلاح در قرآن کریم کداماند؟
- [امام خمینی] قوانین و مصوباتی که از مجالس قانونگذاری دولتهای جائر به امر عمال اجانب خَذَلَهم اللَّه تعالی بر خلاف صریح قرآن کریم و سنّت پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم میگذرد و گذشته است، از نظر اسلام لغو و از نظر قانون بیارزش است، و لازم است مسلمانها از امرکننده و رأیدهنده به هر طور ممکن است اعراض کنند، و با آنها معاشرت و معامله نکنند، و آنان مجرمند و عملکننده به رأی آنها معصیت کار و فاسق است.
- [آیت الله اردبیلی] صدقه دادن که یک اقدام خالصانه و صادقانه می‌باشد، مورد سفارش قرآن کریم و احادیث فراوان قرار گرفته و موجب خیر و برکت در زندگی، دفع بلا و مرگهای ناگهانی و شفای بیماران می‌شود و همان طور که پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآلهوسلم فرموده: (کلّ معروف صدقه)(1) یعنی هر کار خیر و پسندیدهای، صدقه محسوب می‌شود و اقداماتی که موجب هدایت گمراهان، حمایت نیازمندان و عمران و آبادانی مادی و معنوی جامعه گردد، ماندگارتر و مفیدتر می‌باشد.
- [آیت الله مظاهری] دادن قرآن به کافر مانعی ندارد مگر آنکه بیاحترامی به قرآن یا اسلام باشد.
- [آیت الله بروجردی] دادن قرآن به کافر حرام و گرفتن قرآن از او واجب است.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] باید از دادن قرآن به کافر خودداری کنند، و اگر قرآن در دست اوست در صورت امکان از او بگیرند ولی چنانچه مقصود از دادن قرآن و یا داشتن قرآن تحقیق و مطالعه در دین باشد و نیز انسان بداند که کافری که محکوم به نجاست است با دست تر قرآن را لمس نمی کند اشکالی ندارد.
- [آیت الله شبیری زنجانی] اگر جلد قرآن نجس شود در صورتی که بیاحترامی به قرآن باشد، باید آن را آب بکشند.
- [آیت الله مظاهری] اگر جلد قرآن نجس شود در صورتی که بیاحترامی به قرآن باشد باید آن را آب بکشند.
- [آیت الله سبحانی] اگر جلد قرآن نجس شود در صورتی که بی احترامی به قرآن باشد، باید آن را آب بکشند.
- [آیت الله وحید خراسانی] اگر جلد قران نجس شود در صورتی که بی احترامی به قران باشد باید ان را اب بکشند
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر جلد قرآن نجس شود؛ در صورتی که بی احترامی به قرآن باشد؛ باید آن را آب بکشند.