یکم. دین خداوند در طول تاریخ متناسب با رشد علمی، اجتماعی، فکری و مقتضیات عصری روند تکاملی داشته است تا آنجا که بشر، به حدی از بلوغ رسید که بتواند برنامه تکاملی مربوط به تمام دوره‌های تاریخی را دریافت دارد و قرآن که اساسنامه و برنامه تکامل نهایی بشر برای همه زمان‌ها و سرزمین‌ها است بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نازل گردید و به عنوان سندی جاودان و زنده برای بشریت باقی ماند.
دوم. قرآن (در میان مردمی بدوی و عرب‌زبان) نازل شده و فرق است بین اینکه چیزی در میان قومی خاص ظهور یابد، با این سخن که (مخصوص آنها پدید آمده باشد)!! جالب این است که قرآن هیچ گاه مخاطب خود را فقط اعراب قرار نداده و همواره خطاب همگانی (ناس) (جمیع مردم) و یا (الذین آمنوا) را به کار برده است که هر انسان خداجوی در هر عصر و مکان و وابسته به هر نسلی را شامل می‌شود.
از نظر فهم پذیری نیز آیات قرآن چند دسته است:
1. برخی از آیات قرآن، هم برای اعراب بدوی آن زمان فهم‌پذیر بود و هم در عین سادگی بیان، دارای چنان استواری علمی و منطقی است که برای دانشمندان برجسته امروزی نیز جالب توجه و درخور دقت است.
2. بعضی از آیات، چه در زمان نزول و چه در زمان ما، جز با تعمّق و ژرف کاوی‌های دقیق و روش‌مند قابل درک نیست.
3. بسیاری از حقایق علمی و فلسفی و مباحث اجتماعی قرآن، تنها در پرتو دانش کنونی یا آینده بشریت قابل درک است[1].
4. بسیاری از آیات قرآن نیز تاحد زیادی فراتر از عقول و افهام عادی بشر بوده و تنها در سایه پرتوافشانی‌های پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و ائمه اطهار علیهم‌السلام، فهم‌پذیر بوده و تفاسیر رسیده از آنان، گنجینه‌های ارزشمندی است که حقایق والای قرآن را به نیکوترین وجهی در اختیار بشریت قرار می‌دهد. این نکته چیزی نیست که تنها شیعه بدان معترف باشد، بلکه اهل تسنن نیز در بسیاری از تفاسیر خود به این احادیث تمسّک کرده‌اند.
5. اینکه قرآن به وقایع زمان خود اشاره کرده، آن را منحصر به آن عصر نمی‌سازد؛ زیرا قرآن منحصربه ذکر چند حادثه و نکته تاریخی گذرا نیست؛ بلکه مشتمل بر معارفی جاودان در باب خداشناسی، کیهان شناسی، انسان شناسی، راه شناسی، راهنما شناسی و مجموعه گسترده‌ای از احکام، اخلاق و... است که همه زمان‌ها را پوشش می‌دهد و هدایت بشریت به سوی سعادت را در هر مقطع تاریخی تأمین می‌کند.
وقایع تاریخی نیز که در قرآن به آن اشاره شده، هر چند مربوط به گذشته می‌باشد، ولی کار کرد آنها مربوط به آینده است. به عبارت دیگر هر یک از آنها، بیانگر نوعی سنت تغییرناپذیر تاریخی یا حکم و قانونی است که دارای کلیت و شمول است.
برای مثال وقتی قرآن درباره بنی‌اسرائیل می‌گوید: (آنان پس از رهایی از چنگال فرعون اظهار نارضایتی از غذای آسمانی کرده و بهانه‌جویی‌های متعددی داشتند و در نتیجه گرفتار غضب الهی گردیدند)[2]؛ نشان می‌دهد که رفاه‌طلبی، افزون خواهی و نافرمانی در برابر فرستاده خداوند، سرانجام به تباهی و تیره‌بختی خواهد انجامید!! این درس بزرگی برای همه کسانی است که پس از رهایی از بند حکومت‌های استبدادی و ظالمانه، در برابر اندک دشواری صبوری نمی‌ورزند و در جست و جوی خواست‌های مادی، بی‌تابی می‌کنند. از این رو با اطمینان می‌توان گفت؛ قرآن برای هدایت انسان‌ها، از هر نژاد و ملت و با هر سطح فرهنگی، نازل شده است؛ و همگان روند تمدن‌سازی و راهکار نجات خود را می‌توانند از این کتاب آسمانی به دست آورند. به روشنی می‌توان اثبات کرد، تمام گزاره‌های به کار رفته در قرآن، نگاهی به مردم معاصر نزول قرآن و نگاهی به انسان در طول تاریخ دارد.
[1]. برای آگاهی بیشتر در این زمینه ر.ک: بوکای، موریس، مقایسه‌ای میان تورات انجیل قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌اللّه دبیر.
[2]. ر.ک: بقره 2، آیه 61.
