چرا اسلام به یکباره بردگی را الغا نکرد؟

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلی‌ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثی‌ بِالْأُنْثی‌ فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْ‌ءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسانٍ ذلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدی‌ بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِیمٌ) بقره (2)، آیه 178.؛ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، درباره کشتگان، بر شما (-(حق)-) قصاص مقرر شده، آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن و هر کس که از جانب برادر (-(دینی)-)اش (-(یعنی ولیّ مقتول)-)، چیزی (-(از حق قصاص)-) به او گذشت شود، (-(باید از گذشت ولیّ مقتول)-) به طور پسندیده پیروی کند و با (-(رعایت)-) احسان، (-(خون‌بها را)-) به او بپردازد. این (-(حکم)-) تخفیف و رحمتی از پروردگار شماست؛ پس هر کس، بعد از آن، از اندازه درگذرد، وی را عذابی دردناک است).

در این باره باید به چند نکته اساسی زیر توجه کرد:
الغای بردگی‌
الغای یک باره بردگی، به طور کامل، در آن زمان به دلایل زیر ممکن نبود:
1. نظم اقتصادی مردم آن روز به هم می‌خورد و زندگی از هم می‌پاشید. از این جهت، اسلام راه دیگری را پیش گرفت که ضمن آن، بردگی به تدریج از بین می‌رفت؛ بدون آن که نظام اجتماعی و اقتصادی جامعه، از هم گسسته شود. از این رو، در مرحله نخست، همگان را ترغیب به کار و کوشش و دوری از تنبلی، بی‌کاری و عیاشی نمود؛ تا جامعه از وضعیت سابق - که همه کارها بر دوش بردگان بود - فاصله گیرد؛ سپس راه‌های زیادی برای رهایی بردگان قرار داد؛ تا به تدریج، هم بردگی لغو گردد و هم مردم به زندگی فعال و به دور از عیاشی، عادت کنند.
2. برخی از اندیشمندان، آزادی دفعی بردگان را خطرآفرین می‌دانستند. منتسکیو درباره رها ساختن دسته جمعی بردگان در یک زمان، چنین می‌نویسد: (آزاد کردن عده بی‌شماری از غلامان به وسیله وضع یک قانون مخصوص، صلاح نیست؛ زیرا موجب اختلال نظم اقتصادی جامعه می‌گردد و حتی معایب اجتماعی و سیاسی دارد؛ برای مثال در ولسینی، چون غلامان آزاد شده حق رأی دادن در انتخابات را پیدا کرده بودند، حائز اکثریت گردیده و قانونی وضع کردند که به موجب آن، هر کس از افراد آزاد عروسی کند، یکی از غلامان آزاد شده باید در شب اول عروسی با دختر تازه عروس بخوابد و شب دوم او را تسلیم داماد کند! بنابراین، آزاد کردن غلامان، باید تدریجی و همراه با فرهنگ سازی‌های لازم و مناسب باشد؛ برای مثال، قانون‌گذار ممکن است اجازه دهد، غلامان از عواید کارهایشان خود را از ارباب خویش خریداری نموده و یا دوره غلامی را محدود کنند) منتسکیو، روح‌القوانین، تهران: امیرکبیر، چاپ هفتم، 1355، ص 428.. به این کار، مکاتبه می‌گویند که قرن‌ها قبل از منتسکیو، در قوانین اسلامی وضع شده و جزئیات آن در کتاب‌های فقهی آمده است.
3. گوستاو لوبون می‌نویسد: (از آن جایی که بردگان از دیرزمان، تحت رقیت زیست کرده و در اثر زندگی طفیلی خود، بی‌تجربه و بی‌استعداد بار آمده‌اند، از این جهت، اگر اسلام، همه آنها را یک باره از قید بردگی آزاد می‌ساخت، ممکن بود در اثر نداشتن تجربه کافی و لیاقت، قادر به تشکیل زندگی مستقل و اداره آن نباشند. در نتیجه، مانند غلامان قدیم آمریکا - که بعد از آزاد شدن بر اثر علت یاد شده، به کلی نیست و نابوده شده‌ اند - از بین می‌رفتند) گوستاو لوبون، تمدن اسلام و عرب، ص 482.. از این رو، قانون‌گذار اسلام، در عین آن که برای خلاصی بردگان، فکری اساسی و برنامه کاملی تنظیم کرده، از امور یاد شده نیز غفلت نورزیده است.
4. امکانات حکومت تازه تأسیس آن زمان، به گونه‌ای نبود که بتواند اسیران جنگی را در مکان‌های خاصی مثل زندان‌ها، نگه‌داری کند و اصولاً این کار صحیح نبوده است. بدین جهت، اسیران در میان جنگاوران تقسیم می‌شدند و آنان بردگان را به خانه‌های خود می‌بردند؛ تا هم امنیت جانی‌شان تضمین شود و هم پراکنده شده و امکان اجتماع و شورش نداشته باشند. از طرف دیگر، ناچار به تغذیه آنان بودند و در مقابل، از کار آنها نیز استفاده می‌کردند.
مارسل بوازار در این باره می‌نویسد: (اسلام به خاطر تأمین جانی و جلوگیری از تجاوز به اسیران جنگی، آنها را طبق ضوابطی در قبایل عرب، به عنوان برده یا کنیز تقسیم می‌کرده، ولی به تدریج، آنان را از تمامی حقوق شهروندان مسلمان، بهره‌مند می‌ساخته است) اسلام و حقوق بشر، ص 49..
5. در جنگ‌هایی که بین مسلمانان و غیرمسلمانان روی می‌داد، کافران، اسیران مسلمان را برده می‌ساختند. از این رو، اسلام ناچار به مقابله به مثل بود و اگر می‌خواست غیر از این عمل کند، موجب تضعیف جبهه اسلام می‌گردید؛ زیرا برده شدن مسلمانان، زمینه تضعیف روحی آنان و جنگ روانی کافران را فراهم می‌کرد.

پرسش‌ها و پاسخ‌های قرآنی- جلد36(تفسیر آیات برگزیده) - نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها - اداره مشاوره و پاسخ