http://www.ahlebayt.porsemani.ir

در آیات و روایات اخلاق پیامبر ص چگونه توصیف شده است؟
اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله از جمله موضوعاتی که قرآن مجید آن را به عظمت یاد نموده: خوش اخلاقی پیغمبر اکرم اسلام می‌باشد، چنان که در: (سوره قلم)، آیه 4 راجع به اخلاق آن حضرت می‌فرماید: (وَ إِنَّکَ لَعَلی‌ خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ و حتما تو دارای یک خلق بزرگی می‌باشی).(1) اخلاق پیامبر مطابق و هماهنگ با قرآن بود. خداوند او را به مثل این سخنان تربیت کرد که: 1- (خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ؛ با آن‌ها مدارا کن و به نیکی‌ها دعوت نما و از جاهلان روی بگردان). (سوره اعراف/199) 2- (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ وَإِیتاءِ ذِی‌الْقُرْبی‌ وَیَنْهی‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ؛ خداوند فرمان به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان می‌دهد، و از زشتی‌ها و منکرات‌ و ظلم و ستم نهی می‌کند). (سوره نحل/90) 3- (وَاصْبِرْ عَلی‌ ما أَصابَکَ؛ در برابر مصائبی که به تو می‌رسد شکیبا باش). (سوره لقمان/17) 4- (فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ؛ از آن‌ها درگذر و صرف‌نظر کن). (سوره مائده/13) 5- (ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؛ بدی را با نیکی دفع کن). (سوره فصلت/34) و آیات دیگر، سپس خداوند سیمای ظاهر و نهان آن‌ حضرت را کامل نمود، و او را چنین ستود: (وَ إِنَّکَ لَعَلی‌ خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ و تو قطعا اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری). (سوره قلم/4) آری فضل بیکران خداوند را بنگر که چگونه عطا کرد و سپس ستود. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به انسان‌ها آموخت که خداوند ارزش‌های اخلاقی را دوست دارد، و انحرافات و لغزش‌های اخلاقی را دشمن دارد، و فرمود: (بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق؛ من برای آن به رسالت مبعوث شدم که ارزش‌های اخلاقی انسان‌ها را تکمیل کنم.) سپس همه انسان‌ها را با تأکید و ترغیب فراوان به رعایت ارزش‌های اخلاقی فراخواند.(2) سعید بن هشام می‌گوید: به عایشه گفتم: ای ام‌المؤمنین، لطفا درباره اخلاق پیامبر برایم صحبت بدار، گفت: مگر قرآن نخوانده‌ای؟ گفتم: چرا. گفت: اخلاق پیامبر همانست یعنی تمام اخلاق پسندیده قرآنی را عمل می‌فرمود، این حدیث را مسلم در صحیح خود آورده است. یزید بن بابنوس می‌گوید:‌به عایشه گفتیم: اخلاق رسول خدا چگونه بود؟ گفت: اخلاق پیامبر همان اخلاق قرآن بود سپس ده آیه اول سوره مومنون را خواند و گفت اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله این چنین بود. ابودرداء هم می‌گوید: از عایشه درباره اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم. گفت: اخلاق او همان اخلاق قرآن بود. از آن چه قرآن را خشنود سازد راضی بود و از آن چه قرآن را خشمگین سازد خشمگین می‌شد. عطیه عوفی در تفسیر آیه (وَ إِنَّکَ لَعَلی‌ خُلُقٍ عَظِیمٍ) آیه 4 سوره 68 می‌گوید: منظور ادب قرآنی است، یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله مودب به آداب قرآنست. از انس روایت است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله خوش خلق‌ترین مردم بود من برادر کوچکی داشتم که تازه او را از شیر گرفته بودند و او را مواظبت می‌کردم کنیه‌اش ابوعمیر بود، پیامبر چون او را می‌دیدند می‌گفتند از شیر گرفتن چه بر سرت آورده است؟ و با او بازی می‌فرمود. این روایت را هم مسلم در صحیح خود آورده است. از ثابت، از انس روایت است که می‌گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله زیباتر و بخشنده‌تر و شجاع‌تر مردم بود. مسلم و بخاری هر دو نفر این حدیث را نقل کرده‌اند. علی بن احمد بن عبدان از انس روایت می‌کند که می‌گفت پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز دشنام نمیداد، ناسزا نمی‌گفت و لعن و نفرین نمی‌فرمود، به هنگام بازخواست حداکثر به طور شوخی می‌گفت فلانی را چه می‌شود چرا کوتاهی می‌کند. این حدیث را هم بخاری در صحیح خود آورده است. عبدالله بن عمر هم می‌گفت: پیامبر هرگز ناسزا نمی‌گفت و دشنام نمی‌داد، همواره می‌گفت گزیده‌ترین شما آن‌هایی هستند که خوش خلق‌ترند. ابوعبدالله جدلی می‌گوید: از عایشه درباره اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم، گفت: هرگز دشنام و ناسزا نمی‌گفت. در کوچه و بازار بلند صحبت نمی‌کرد، بدی ‌را با بدی پاداش نمی‌داد بلکه همواره عفو و گذشت می‌فرمود.(3) یزید بن هارون و اسحاق بن یوسف ازرق هر دو از زکریاء، از ابواسحاق، از ابوعبدالله جدلی نقل می‌کند که می‌گفته است از عایشه پرسیدم اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه چگونه بود؟ گفت: از همه مردم نیک خلق‌تر بود نه دشنام می‌داد و نه یاوه‌گو بود و نه در کوچه و بازار اهل هیاهو، بدی را با بدی پاداش نمی‌داد بلکه عفو می‌فرمود و گذشت می‌کرد.(4) امام علی علیه السلام در بیان احوال و اخلاق پیامبر خدا می‌فرماید: ...هیچ گاه دو کار برای او (پیامبر صلی الله علیه و آله) پیش نیامد، مگر این که دشوارترینِ آن دو را برگزید.(5) الطبقات الکبری به نقل از عایشه، در پاسخ این سؤال که: اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله در محیط خانه چگونه بود؟ فرمود: خوش‌خوترینِ مردمان بود. نه دشنام می‌داد و نه بدزبانی می‌کرد و نه در کوچه و بازار، هیاهو به راه می‌انداخت و نه بدی را به بدی جبران می‌کرد؛ بلکه می‌بخشید و گذشت می‌کرد.(6) اشعار زیبا در وصف اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله فاق النّبیین فی خلق و فی خلق × ولم یدا نوه فی علم ولاکرم‌ و کلّهم من رسول اللّه ملتمس × غرفا من البحر او رشفا من الدیم‌ فهو الّذی تمّ معناه و صورته × ثمّ اصطفاه حبیبا بارئ النّسم منزّه عن شریک فی محاسنه × فجوهر الحسن فیه غیر منقسم‌ پیامبر در سیمای ظاهر، و اوصاف اخلاقی بر همه پیامبران برتری یافت، و هیچ کس از آن‌ها در علم و کمال، به پایه او نمی‌رسند و همه آن‌ها در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله تقاضای اندکی از دریا و قطره‌ای از باران کمال را دارند. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله همان انسان کاملی است که در ظاهر و باطن در حد اعلای کمال قرار دارد، و خداوند خالق انسان‌ها او را به عنوان حبیب خود برگزیده است و به راستی آن حضرت در شئون نیک اخلاقی، همتائی ندارد و جوهر حسن و زیبائی او، منحصر به او است.(7) رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرمود: من به اخلاق نیک و پسندیده برانگیخته شده‌ام. امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند رسول خویش را به اخلاق نیک و پسندیده مخصوص گردانید، شما هم خود را بیازمایید، اگر آن اخلاق نیک در شما بود خدای را سپاس گفته و از او بخواهید تا آن را در شما بیفزاید. سپس امام علیه السلام آن‌ها را بدین ترتیب ده خصلت شمرد: یقین، قناعت، صبر، شکر، بردباری، خوش‌خلقی، سخاوت، غیرت، شجاعت و جوانمردی.(8) پی نوشت (1). تفسیر آسان، ج‌ 3، ص 52. (2). سیرت پیامبر اعظم و مهربان، ص 142. (3). ترجمه دلائل النبوة، ج ‌1، ص 153. (4). ترجمه طبقات کبری، ج ‌1، ص 353. (5). حکمت‌نامه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم (فارسی)، ج ‌3، ص 549. (6). حکمت‌نامه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم (فارسی)، ج ‌3، ص 551. (7). سیرت پیامبر اعظم و مهربان، ص 140. (8). آداب، سنن و روش رفتاری پیامبر گرامی اسلام، ص 23.
عنوان سوال:

در آیات و روایات اخلاق پیامبر ص چگونه توصیف شده است؟


پاسخ:

اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله

از جمله موضوعاتی که قرآن مجید آن را به عظمت یاد نموده: خوش اخلاقی پیغمبر اکرم اسلام می‌باشد، چنان که در: (سوره قلم)، آیه 4 راجع به اخلاق آن حضرت می‌فرماید: (وَ إِنَّکَ لَعَلی‌ خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ و حتما تو دارای یک خلق بزرگی می‌باشی).(1)

اخلاق پیامبر مطابق و هماهنگ با قرآن بود. خداوند او را به مثل این سخنان تربیت کرد که:
1- (خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ؛ با آن‌ها مدارا کن و به نیکی‌ها دعوت نما و از جاهلان روی بگردان). (سوره اعراف/199)
2- (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ وَإِیتاءِ ذِی‌الْقُرْبی‌ وَیَنْهی‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ؛ خداوند فرمان به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان می‌دهد، و از زشتی‌ها و منکرات‌ و ظلم و ستم نهی می‌کند). (سوره نحل/90)
3- (وَاصْبِرْ عَلی‌ ما أَصابَکَ؛ در برابر مصائبی که به تو می‌رسد شکیبا باش). (سوره لقمان/17)
4- (فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ؛ از آن‌ها درگذر و صرف‌نظر کن). (سوره مائده/13)
5- (ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؛ بدی را با نیکی دفع کن). (سوره فصلت/34)

و آیات دیگر، سپس خداوند سیمای ظاهر و نهان آن‌ حضرت را کامل نمود، و او را چنین ستود: (وَ إِنَّکَ لَعَلی‌ خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ و تو قطعا اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری). (سوره قلم/4)

آری فضل بیکران خداوند را بنگر که چگونه عطا کرد و سپس ستود. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به انسان‌ها آموخت که خداوند ارزش‌های اخلاقی را دوست دارد، و انحرافات و لغزش‌های اخلاقی را دشمن دارد، و فرمود: (بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق؛ من برای آن به رسالت مبعوث شدم که ارزش‌های اخلاقی انسان‌ها را تکمیل کنم.) سپس همه انسان‌ها را با تأکید و ترغیب فراوان به رعایت ارزش‌های اخلاقی فراخواند.(2)

سعید بن هشام می‌گوید: به عایشه گفتم: ای ام‌المؤمنین، لطفا درباره اخلاق پیامبر برایم صحبت بدار، گفت: مگر قرآن نخوانده‌ای؟ گفتم: چرا. گفت: اخلاق پیامبر همانست یعنی تمام اخلاق پسندیده قرآنی را عمل می‌فرمود، این حدیث را مسلم در صحیح خود آورده است.

یزید بن بابنوس می‌گوید:‌به عایشه گفتیم: اخلاق رسول خدا چگونه بود؟ گفت: اخلاق پیامبر همان اخلاق قرآن بود سپس ده آیه اول سوره مومنون را خواند و گفت اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله این چنین بود.

ابودرداء هم می‌گوید: از عایشه درباره اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم. گفت: اخلاق او همان اخلاق قرآن بود. از آن چه قرآن را خشنود سازد راضی بود و از آن چه قرآن را خشمگین سازد خشمگین می‌شد.

عطیه عوفی در تفسیر آیه (وَ إِنَّکَ لَعَلی‌ خُلُقٍ عَظِیمٍ) آیه 4 سوره 68 می‌گوید: منظور ادب قرآنی است، یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله مودب به آداب قرآنست.

از انس روایت است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله خوش خلق‌ترین مردم بود من برادر کوچکی داشتم که تازه او را از شیر گرفته بودند و او را مواظبت می‌کردم کنیه‌اش ابوعمیر بود، پیامبر چون او را می‌دیدند می‌گفتند از شیر گرفتن چه بر سرت آورده است؟ و با او بازی می‌فرمود. این روایت را هم مسلم در صحیح خود آورده است.

از ثابت، از انس روایت است که می‌گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله زیباتر و بخشنده‌تر و شجاع‌تر مردم بود. مسلم و بخاری هر دو نفر این حدیث را نقل کرده‌اند. علی بن احمد بن عبدان از انس روایت می‌کند که می‌گفت پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز دشنام نمیداد، ناسزا نمی‌گفت و لعن و نفرین نمی‌فرمود، به هنگام بازخواست حداکثر به طور شوخی می‌گفت فلانی را چه می‌شود چرا کوتاهی می‌کند. این حدیث را هم بخاری در صحیح خود آورده است.

عبدالله بن عمر هم می‌گفت: پیامبر هرگز ناسزا نمی‌گفت و دشنام نمی‌داد، همواره می‌گفت گزیده‌ترین شما آن‌هایی هستند که خوش خلق‌ترند.

ابوعبدالله جدلی می‌گوید: از عایشه درباره اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم، گفت: هرگز دشنام و ناسزا نمی‌گفت. در کوچه و بازار بلند صحبت نمی‌کرد، بدی ‌را با بدی پاداش نمی‌داد بلکه همواره عفو و گذشت می‌فرمود.(3)

یزید بن هارون و اسحاق بن یوسف ازرق هر دو از زکریاء، از ابواسحاق، از ابوعبدالله جدلی نقل می‌کند که می‌گفته است از عایشه پرسیدم اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه چگونه بود؟ گفت: از همه مردم نیک خلق‌تر بود نه دشنام می‌داد و نه یاوه‌گو بود و نه در کوچه و بازار اهل هیاهو، بدی را با بدی پاداش نمی‌داد بلکه عفو می‌فرمود و گذشت می‌کرد.(4)

امام علی علیه السلام در بیان احوال و اخلاق پیامبر خدا می‌فرماید: ...هیچ گاه دو کار برای او (پیامبر صلی الله علیه و آله) پیش نیامد، مگر این که دشوارترینِ آن دو را برگزید.(5)

الطبقات الکبری به نقل از عایشه، در پاسخ این سؤال که: اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله در محیط خانه چگونه بود؟ فرمود: خوش‌خوترینِ مردمان بود. نه دشنام می‌داد و نه بدزبانی می‌کرد و نه در کوچه و بازار، هیاهو به راه می‌انداخت و نه بدی را به بدی جبران می‌کرد؛ بلکه می‌بخشید و گذشت می‌کرد.(6)

اشعار زیبا در وصف اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله
فاق النّبیین فی خلق و فی خلق × ولم یدا نوه فی علم ولاکرم‌
و کلّهم من رسول اللّه ملتمس × غرفا من البحر او رشفا من الدیم‌
فهو الّذی تمّ معناه و صورته × ثمّ اصطفاه حبیبا بارئ النّسم
منزّه عن شریک فی محاسنه × فجوهر الحسن فیه غیر منقسم‌
پیامبر در سیمای ظاهر، و اوصاف اخلاقی بر همه پیامبران برتری یافت، و هیچ کس از آن‌ها در علم و کمال، به پایه او نمی‌رسند و همه آن‌ها در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله تقاضای اندکی از دریا و قطره‌ای از باران کمال را دارند. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله همان انسان کاملی است که در ظاهر و باطن در حد اعلای کمال قرار دارد، و خداوند خالق انسان‌ها او را به عنوان حبیب خود برگزیده است و به راستی آن حضرت در شئون نیک اخلاقی، همتائی ندارد و جوهر حسن و زیبائی او، منحصر به او است.(7)

رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرمود: من به اخلاق نیک و پسندیده برانگیخته شده‌ام.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند رسول خویش را به اخلاق نیک و پسندیده مخصوص گردانید، شما هم خود را بیازمایید، اگر آن اخلاق نیک در شما بود خدای را سپاس گفته و از او بخواهید تا آن را در شما بیفزاید. سپس امام علیه السلام آن‌ها را بدین ترتیب ده خصلت شمرد: یقین، قناعت، صبر، شکر، بردباری، خوش‌خلقی، سخاوت، غیرت، شجاعت و جوانمردی.(8)

پی نوشت

(1). تفسیر آسان، ج‌ 3، ص 52.
(2). سیرت پیامبر اعظم و مهربان، ص 142.
(3). ترجمه دلائل النبوة، ج ‌1، ص 153.
(4). ترجمه طبقات کبری، ج ‌1، ص 353.
(5). حکمت‌نامه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم (فارسی)، ج ‌3، ص 549.
(6). حکمت‌نامه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم (فارسی)، ج ‌3، ص 551.
(7). سیرت پیامبر اعظم و مهربان، ص 140.
(8). آداب، سنن و روش رفتاری پیامبر گرامی اسلام، ص 23.





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین