امر به معروف و نهی از منکر در حکومت دینی و از جانب حاکمان در امر حکومت تا چه اندازه قابل پذیرش است؟
در این باره باید دو نکته را از یکدیگر تفکیک کرده، جداگانه مورد بررسی قرار داد:
یک. حاکمان و کارگزاران حکومت دینی باید چه موضعی در برابر (امر به معروف و نهی از منکر) اتخاذ کنند؟
دو. افراد یاد شده در عمل، چه می‌کنند و واقعیت‌های موجود در حکومت‌های دینی چه وضعیتی را نشان می‌دهد؟
حاکمان دین بایستی امور زیر را رعایت کنند:
1. بستری در جامعه فراهم کنند که افراد، بتوانند به خوبی بر رفتار آنان نظارت کرده، صحیح را از نادرست باز شناسند و به هنگام لزوم، بتوانند به راحتی، رهنمودهای لازم را به مسؤولان ارائه کنند.
2. رهنمودها و امر به معروف و نهی از منکر مردم را بدون هیچ گونه پیش داوری و با تقوای لازم، مورد مطالعه و بررسی قرار دهند. آنان اگر پس از بررسی‌های لازم، سخن مردم را درست یافتند، با شهامت و شجاعت آن را بپذیرند و تسلیم آن گردند و اگر آن را بر خطا یافتند، با منطقی استوار و بیانی نرم پاسخ دهند، و یا کریمانه از آن درگذرند.
اما اینکه حاکمان در حکومت دینی، تا چه اندازه نسبت به امر به معروف و نهی ازمنکر پذیرش دارند، باید گفت: کلمه (حاکمان)، تعبیری کلی و تا حدودی ابهام آمیز است؛ یعنی، دقیقاً مشخص نیست چه کسانی و تا چه رده‌هایی مورد نظر است. افراد بسیار متفاوتند و نمی‌توان پاسخ قاطعی - که شامل همگان شود - ارائه داد. اما باید حاکمان، از شایسته‌ترین افراد جامعه و حدالامکان افرادی حقیقت‌پذیر و واقع نگر انتخاب شوند. هر اندازه در انتخاب این افراد، دقت نظر بیشتری به عمل آید؛ میزان پذیرش امر به معروف و نهی از منکر بیشتر خواهد بود.
اما اینکه حکومت دینی در طول تاریخ، چه تجربه‌ای را نشان داده است؛ باید گفت: نمونه‌های برجسته و عینی حکومت دینی، حکومت پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) بوده است. رسول اکرم(ص) در دوران حکومت الهی خود، چنان مردمی رفتار می‌کرد و فضایی پدید آورده بود که با وجود عصمت آن حضرت؛ هر کسی می‌توانست به راحتی، در حوزه مسائل اجتماعی و رفتاری پیامبر(ص) اظهار نظر کند.
جانشین حقیقی آن حضرت، امیرالمؤمنین(ع) نیز همین گونه رفتار می‌کرد. برخوردهای امیرالمؤمنین(ع) نشانگر این واقعیت است که آن حضرت، خواستار تربیت جامعه به نحوی بودند که هرگز بین خود و مسؤولان جدایی احساس نکنند و به راحتی سخنان خود را با آنان مطرح نمایند.
یکی از سخنان ارزشمند آن حضرت - که به زیباترین شکلی از چنین رابطه‌ای پرده برمی‌دارد - این است:
(خوش ندارم گمان کنید که دوست دارم مرا بستایید و ثنا گویید ... پس با من آن‌گونه که با گردن‌کشان سخن گویند، سخن مگویید ... نمی‌خواهم مرا بزرگ انگارید ... پس از گفتن حق یا رای زدن در عدالت باز نایستید ...). (و قد کرهت ان یکون جال فی ظنّکم انی احب الاطراء و استماع الثّناء ... فلا تکلّمونی بما تُکلَّم به الجبابرة ... و لا التماس اعظامٍ لنفسی ... فلا تکفّوا عن مقالة بحقٍ او مشورةٍ بعدلٍ)؛ نهج‌البلاغه، خ 216.
چنین برخوردی، به جامعه (شخصیت) می‌دهد و آنان را برای اظهار نظر و انتقاد و امر به معروف و نهی از منکر، تا بالاترین سطوح اجتماعی، آماده می‌سازد. شبیه همین روش در سیره امام خمینی(ره) نیز مشاهده می‌شود. ایشان می‌فرماید:
(همه ملت موظفند که نظارت کنند بر امور، نظارت کنند اگر من یک پایم را کنار گذاشتم، کج گذاشتم، ملت موظف است بگوید پایت را کج‌گذاشتی، خودت را حفظ کن). ر.ک: امام خمینی(ره)، صحیفه نور، ج 7، صص 31 - 35.
نیز می‌فرماید:
(باید مسلمان این طور باشد که اگر هر که می‌خواهد باشد، خلیفه مسلمین و هر که باشد اگر دید پایش را کج گذاشت، شمشیرش را بکشد که پایش را راست بگذارد). همان، ص 34. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 45/500008)
