با توجه به اینکه در نظام اسلامی تنها قانون خدا معیار عمل است، دیگر چه حاجتی به مجلس قانون‌گذاری وجود دارد و جایگاه، نقش مجلس و حدود تأثیرگذاری آن چیست؟

با توجه به اینکه در نظام اسلامی تنها قانون خدا معیار عمل است، دیگر چه حاجتی به مجلس قانون‌گذاری وجود دارد و جایگاه، نقش مجلس و حدود تأثیرگذاری آن چیست؟

نظام اسلامی در عین آنکه الهی است، مردمی نیز می‌باشد. مهندسی نظام اجتماعی و سیاسی اسلام، نه مانند نظام‌های استبدادی و دیکتاتورانه است که جایگاهی برای مردم و مشارکت آنان در امور باقی نگذارد و نه مانند دمکراسی‌های سکولار و دین‌گریز است که هواهای نفسانی و خواست‌های نفس آدمیان، جای را بر خدا تنگ کند و خود بنیاد همه هنجارها، برنامه‌ریزی‌ها و قوانین باشد.
این بدان معنا نیست که نظام اسلامی سرشتی دو گانه و دوآلیستی (Daulistic) دارد. مردم در نظام اسلامی در عرض خدا قرار نمی‌گیرند. در چنین نظامی منشأ حاکمیت خداوند است؛ خدایی که خالق، مالک، رب و پرورش دهنده انسان‌ها و دوستدار و خیرخواه مردم است. او به اراده حکیمانه خود، مردم را به مشارکت طلبیده و از آنان خواسته است که در چارچوب اصول، قوانین و هنجارهای الهی، سرنوشت خویش را در دست گیرند و در پدیدآوری نظام اسلامی و حفظ و صیانت از آن بکوشند. بنابراین مشارکت مردم -آن هم مردمی مؤمن، دین‌باور و دین‌خواه چیزی است که خداوند اراده نموده و زمینه‌های آن را فراهم کرده است. آموزه‌های دینی، نمایشگر جایگاه بلند شورا در نظام اسلامی است تا به این وسیله، مجالی فراخ برای مشارکت مردم و تضارب آرا و در نهایت رشد و بالندگی جامعه اسلامی فراهم آید.
یک. شورا در قرآن‌
قرآن مجید در مواردی چند، مسأله شورا، رایزنی و تضارب آرا را مطرح کرده است. مواردی که قرآن در آن بر مشورت تأکید نموده، از جزئی‌ترین مسائل خانوادگی (چون از شیر برگرفتن کودک)بقره (2)، آیه 233. تا مسائل کلان اجتماعی را شامل می‌شود. از طرف دیگر خداوند در قرآن مجید، پیامبر خود را نیز امر به مشورت و نظرخواهی از مؤمنان می‌کند و به این وسیله برای احیای نهاد مشورت در جامعه اسلامی، فرهنگ‌سازی می‌نماید. اهتمام به مشورت از ویژگی‌های مؤمنان و وجه بارز جامعه اسلامی است. برخی از آیات قرآن در این باب عبارت است از:
1. (فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ)؛آل‌عمران (3)، آیه 159.
(پس به [برکتِ‌] رحمت الهی، با آنان نرم‌خو [و پر مهر ]شدی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی، قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند. پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار[ها] با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکّل کن؛ زیرا خداوند توکّل‌کنندگان را دوست می‌دارد).
2. (وَ الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوری‌ بَیْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ)؛ شوری (42)، آیه 38. (و کسانی که [ندای ]پروردگارشان را پاسخ [مثبت ]داده و نماز برپا داشته و کارشان در میانشان مشورت است و از آنچه روزی‌شان داده‌ایم، انفاق می‌کنند). دو. شورا در روایات‌
روایات بسیاری در رابطه با شورا وجود دارد. آیه اللَّه استادی 200 روایت را در این باب گردآورده‌ر.ک: استادی، رضا، شورا در قران و حدیث. و بر آن است که با پژوهش بیشتر چه بسا روایات افزون‌تری فراگرد آید. اکنون به جهت اختصار تنها به ذکر یک روایت از امام علی(ع) بسنده می‌شود. این روایت برای شناخت جایگاه بلند شورا در نگرش اسلامی کافی است. آن حضرت می‌فرماید: (الاستشاره‌عین الهدایه و قد خاطر من استغنی برأیه)؛ (مشورت‌جویی عین هدایت است و آن که به رأی خویش بسنده کند، به خطر افتاده است).نهج‌البلاغه، حکمت 211 و 54. سه. شورا در سیره معصومان(ع)
1. سیره و روش حکومتی پیامبر(ص) نشانگر پای‌بندی به اصل مشورت و رایزنی در امور است. امیرالمؤمنین(ع) در این باره می‌فرماید: (ان رسول اللَّه کان یستشیر اصحابه ثم یعزم علی ما یرید اللَّه‌؛ (پیامبر همواره یاران خود را به رایزنی می‌طلبید [و چون آنان رأی خود را باز می‌گفتند] بر اساس آنچه خداوند می‌خواست، عمل می‌کرد).
نمونه‌هایی از این مسأله را می‌توان در جنگ بدر، خندق، احد و تنظیم عهدنامه‌ها یافت.
2. امام علی(ع) همواره مردم را به رایزنی دعوت و برای فعال نمودن جامعه و نظردهی آنان، فضاسازی کرده است. آن حضرت خطاب به مردم فرمود: (... فلاتکفوا عن مقاله بحق او مشوره بعدل فانی لست فی نفسی بفوق ان أُخطی‌ء و لا امن ذلک من فعلی الا ان یکفی اللَّه نفسی ما هو املک به منی...)؛ نهج‌البلاغه، خ 216.. چهار. فواید شورا:
1. استفاده از دانسته‌ها و آرای دیگران؛ امام علی(ع) دراین باره می‌فرمود: (من شاور الرجال شارکها فی عقولها)؛ (کسی که با دیگران مشورت کند، در خردمندی و دانایی آنان سهیم گشته است). نهج‌البلاغه، قصار، 161.
2. شخصیت دادن به دیگران و احترام گذاشتن به آنها؛
3. بازشناسی کاردانان و متخصصان از دیگران؛
4. بازشناسی انگیزه‌ها؛ امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: (با دشمنان خود رایزنی کن تا از رأی آنان میزان دشمنی و تصمیمات آنها را بازشناسی). (استشر اعدائک تعرف من رأیهم مقدار عداوتهم و مواقع مقاصدهم...) (غررالحکم و دررالکلم، ج 2، ص 233).
5. راهی برای افکار سنجی جامعه و به کار بستن اقدامات لازم و تصمیم‌گیری‌های متناسب با آن؛
6. کاستن از انتقادها در صورت تلخ کامی و شکست در برنامه‌ها؛ امیرمؤمنان(ع) فرمود: (کسی که به رایزنی بپردازد در صورت موفقیت، تحسین دیگران را از دست نمی‌دهد و اگر شکست بخورد نکوهش نمی‌شود).(من استشار لم یعدم عن الصواب مادحاً و عندالخطاء عاذراً)، (بحارالانوار، ج 72، ص 104).
7. پرورش عقول جامعه و به کاراندازی نیروی فکر و اندیشه؛
8. نزول رحمت و عنایت الهی چنان که؛ در روایت از پیامبر اکرم(ص) آمده است: (یداللَّه مع‌الجماعه)؛میزان‌الحکمه، ج 2، ص 758.
9. شناخت آسیب‌ها و روش‌های آفت‌زا؛ امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: (هر کس آرای گوناگون را دریافت کند، لغزشگاه‌ها را باز خواهد شناخت).(من استقبل وجوهن الآراء عرف مواقع الأخطاء). پنج. گستره مشورت‌
مشورت و رایزنی در هر جامعه و نظامی، شرایط، جایگاه و گستره خاص خود را دارد. اسلام نیز بر اساس مبانی الهی و حکمت‌های و فلسفه خاص خود، گستره معینی را در این باب مشخص کرده است. برای آشنایی بیشتر در این باره، باید حدود سلبی و ایجابی مسأله را کاوید. بررسی تفصیلی این مسأله از حوصله این مختصر خارج است؛ لیکن به اختصار چند وجه سلبی و ایجابی را بیان می‌کنیم: 1. بعد سلبی‌
جهت سلبی آنجا است که مشورت بردار نیست و حکم تعیین شده، دارای اعتبار نهایی، لازم‌الاجرا و تخلف‌ناپذیر است. این موارد عبارت است از:
1-1. آنجا که حکمی الزامی، روشن، ثابت و تغییرناپذیری وجود دارد. در چنین مواردی حکم الهی لازم الاجرا است و هیچ کس حق تغییر آن را ندارد. بنابراین بایستن و نبایستن اجرای چنین مواردی، از دایره رایزنی و مشورت خارج است. پس دقیقاً آن‌گونه که خداوند حکم نموده، باید اقدام کرد و هر اقدامی برخلاف آن -بر اساس نظر فردی یا جمعی مساوی با کفر(و من لم یحکم به انزل اللَّه فاولئک هم الکافرون)، (مائده (5)، آیه 44).، ظلم‌(و من لم یحکم به انزل اللَّه فاولئک هم الظالمون)، همان، آیه 45. و فسق‌(و من لم یحکم به انزل اللَّه فاولئک هم الفاسقون)، همان، 47). است.
2-1. دستورات و احکام الزامی صادره از پیامبر(ص) و امام(ع) یا ولی فقیه در حوزه عناوین ثانوی و احکام تغییرپذیر.جهت آگاهی بیشتر ر.ک: علامه طباطبایی، ولایت و زعامت (مقاله)؛ در کتاب: بررسی‌های اسلامی، ص 180. البته این مسأله پس از مرحله صدور حکم است؛ ولی پیش از آن مشاوره و رایزنی مطلوب است. 2. بعد ایجابی‌
جهت ایجابی موارد مشورت‌پذیر است. پاره‌ای از این موارد عبارت است از:
1-2. موضوع‌شناسی و تطبیق احکام اولی الهی بر موضوعات خارجی؛
2-2. روش‌شناسی و کشف راه‌های بهینه در جهت اجرای احکام الهی و کاربردی کردن آنها؛
3-2. مشورت در جهت کشف و استنباط احکام غیر بیّن الهی، با به کارگیری روش و منطق فهم و استنباط؛
4-2. رایزنی در جهت تشخیص موضوعات احکام ثانویه و مصلحت‌آمیز؛
5-2. تصمیم‌گری در تدوین خط مشی اجرایی معین در جهت چگونگی انجام دادن وظایف حکومت و گزینش یکی از راه‌های بدیل در حوزه مباحات و مواردی که خالی از حکم الزامی معین شرعی است. نتیجه:
(شورا) یکی از ارکان اساسی نظام اسلامی است. از این رو مجلس شورای اسلامی، نقش مهمی در جهت شناختن نیازهای جامعه، کشف قوانین الهی در رابطه با آن نیازها، عملیاتی کردن هنجارهای دینی از طریق شیوه‌های بهینه و روزآمد، کشف موضوعات و مصادیق ضرورت و احکام ثانوی شرکت در در تصمیم‌گیری‌ها و قانون‌گذاری در عرصه مباحات دارد. البته همه این امور باید در چارچوب موازین شرعی و هماهنگی با اهداف و اصول نظام اسلامی باشد. از این رو اصل 4 قانون اساسی اشعار می‌دارد: (کلیه قوانین و مقررات مدنی، جزایی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و غیر اینها باید بر اساس موازین اسلامی باشد. این اصل بر اطلاق و عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است و تشخیص این امر بر عهده فقهای شورای نگهبان است).
در اصل 72 نیز آمده است: (مجلس شورای اسلامی نمی‌تواند قوانینی وضع کند که با اصول مذهب رسمی کشور یا قانون اساسی مغایرت داشته باشد).
افزون بر این در نظام اسلامی اصل نظارت و کنترل حاکمان و رفتارهای سیاسی و اجتماعی آنان، از اهمیت والایی برخوردار است. مجلس شورای اسلامی در نظام جمهوری اسلامی ایران، رسالت بزرگی در این زمینه بر عهده دارد و ضمن آنکه وجود آن موجب تفکیک قدرت است؛ وظیفه و اختیارات نظارتی وسیع و فراگیری نسبت به همه امور کشور دارد. اصل 76 قانون اساسی می‌گوید: (مجلس شورای اسلامی حق تحقیق و تفحص در تمام امور کشور دارد).
نظارت مجلس شورای اسلامی در مواردی با دخالت همراه است؛ مانند نظارت مجلس بر تشکیل دولت که بر اساس اصل 87 قانون اساسی بدون دخالت و رأی اعتماد نمایندگان تحقق‌پذیر نیست. همچنین مجلس از طریق تذکر، مورد سؤال قرار دادن رئیس جمهور و وزیران‌ر.ک: اصول 88 تا 137 و 122 قانون اساسی.، استیضاح‌ر.ک: اصل 89 قانون اساسی. و نیز تصویب بودجه، انتخاب دیوان محاسبات‌ر.ک: اصل 54.، نظارت بر دعاوی‌ر.ک: اصل 54. و اطلاع از رسیدگی به اتهام مجریان بلندپایه نظام‌ر.ک: اصل 14.، نقش مهمی را در کنترل و نظارت بر قدرت ایفا می‌کند.ر.ک: اصول 88 تا 137 و 122 قانون اساسی. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 76/500015)