تعریف دین از منظر گوناگون چیست؟

تعریف دین از منظر گوناگون چیست؟

معنای لغوی دین، انقیاد، خضوع، پیروی، اطاعت، تسلیم و پاداش است. امّا معنای اصطلاحی آن، مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسان ها باشد.

در تفسیر (دین)، آرا و مطالب گوناگونی از سوی غربیان مطرح شده است. (جان هیک) در کتاب (فلسفه دین) تعاریف گوناگونی از دیدگاه های مختلف درباره‌ دین نقل می‌کند:

أ ) تعریف روان‌شناختی: (دین احساسات، اعمال و تجربیات افراد در هنگام تنهایی، آن گاه که خود را در برابر هر آنچه که الهی می‌نامند، می‌یابند). (ویلیام جیمز)

ب) تعریف جامعه شناختی: (مجموعه‌ای از باورها، اعمال، شعایر و نهادهای دینی که افراد بشر در جوامع مختلف بنا کرده‌اند). (تالکوت پارسونز)

ج) تعریف طبیعت گرایانه: (مجموعه‌ای از اوامر و نواهی که مانع عملکرد آزاد استعدادهای ما می‌شود). (اس. رایناخ) و همان رویکرد با همدلی بیشتر: ( دین همان اخلاق است که احساس و عاطفه به آن تعالی، گرما و روشنی بخشیده است). (ماتیو آرنولد)

د) تعاریف دینی، مانند: (دین اعتراف به این حقیقت است که کلیه موجودات تجلیّات نیرویی هستند که فراتر از علم و معرفت ماست). (هربرت اسپنسر)[1]

تنوع این تفسیرها به گونه‌ای است که اندیشمندان مغرب زمین را وادار کرده تا اعتراف کنند: (اصطلاح دین دارای یک معنای واحدی که مورد قبول همه باشد، نیست. بلکه پدیدارهای متعدد فراوانی تحت نام دین گرد می‌آیند که به گونه‌ای با هم ارتباط دارند. ارتباطی که لودویک ویتگنشتاین آن را شباهت خانوادگی[2] می‌نامد).[3]

در تعابیر قرآنی (دین) در معنای اصطلاحی به دو معنا استعمال شده است:

1 – هر گونه اعتقاد به قدرت غیبی، چه حق باشد و چه باطل: (لکم دینکم ولی دین).[4]

2 – خصوص ادیان الاهی: (ان الدین عندالله الاسلام).[5]

در تعریف دین، توجه ما به همان استعمال دوم لفظ (دین) است، که خاص ادیان الاهی و دارای سطوح و مراحل مختلفی، مانند دین نفس الامری و دین مرسل، است.[6]

منابع برای مطالعه بیشتر:

مهدی هادوی تهرانی، ولایت و دیانت، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، قم، چاپ دوم، 1380٫

مراحل دین
در این بحث توجه ما به همان استعمال دین در قرآن به معنای ادیان الاهی است که دارای سطوح و مراحل مختلفی است:

أ- دین نفس الامری: آنچه در علم الاهی و مشیت ربانی برای هدایت انسان به سوی رستگاری وجود دارد، دین نفس الامری است.

ب- دین مرسل: آنچه از سوی خداوند متعال برای هدایت انسان به سوی رستگاری به واسطه رسولان الاهی ارسال شده است، دین مرسل را تشکیل می دهد.

دین نفس الامری واحد است:

چون افراد آدمی با تمام تفاوت های ظاهری از گوهری مشترک برخوردارند، دین نفس الامری به همین گوهر مشترک نظر دارد.

دین مرسل متعدد است:

واقعیت تاریخی ادیان، به شهادت تاریخ و قران گواه صادقی بر تعدد ادیان مرسل به تعداد رسولان الاهی است. در این جا مراد از رسول، نبی صاحب شریعت و مأمور به ابلاغ آن می باشد.[7]

ادیان توحیدی و غیر توحیدی
ادیان از دید کلی به دو مجموعه تقسیم می‌شوند: توحیدی و غیرتوحیدی. مجموعه ادیان توحیدی (شامل یهودیت، مسیحیت، آیین زردشت و اسلام) به سه اصل توحید، نبوت و معاد قائلند، ولی ادیان غیرتوحیدی هیچ یک از این سه اصل را قبول ندارند: آن ادیان به جای توحید، از شرک و به جای نبوت، از حکمت[8] و به جای معاد، از تناسخ سخن می‌گویند. البته توحید مسیحیت با تثلیث و توحید آیین زردشت با ثنویت همراه است و پیروان هر دو دین می‌کوشند تثلیث و ثنویت خود را به هر قیمتی با اصل توحید هماهنگ کنند. درجه توفیق آنان در ایجاد این هماهنگی به داوری افراد گوناگون بستگی دارد: برخی از پیروان ادیان توحیدی بی‌درنگ آن را از ایشان می‌پذیرند، ولی برخی دیگر تسلیم تأویل‌های آنان نمی‌شوند و به پیروی از قرآن مجید[9] تثلیث را کفر می‌دانند.

در یک نگرش کلی، حقیقت همه ادیان توحیدی – که پیامبران الاهی مروج و مبلغ آن بوده‌اند – یکی است و بر اصول اعتقادی یگانه – که از جانب خداوند متعال بیان شده – استوار است. اساساً در منطق قرآن کریم، (ادیان) نداریم؛ بلکه (دین) داریم و تمام پیامبران، منادی (دین واحد) بوده‌اند که از آن به (اسلام) (تسلیم در برابر خداوند واحد) تعبیر شده است: (ان الدین عندالله الاسلام ؛ همانا دین در نزد خداوند فقط اسلام است) و (و من یبتغ غیرالاسلام دینا فلن یقبل منه ؛ هر کس غیر از اسلام دینی را برگزیند از او پذیرفته نیست).

قرآن کریم دین را فقط (اسلام) و همه پیامبران را (مسلمان) می‌خواند: (ما کان ابراهیم یهودیا و لا نصرانیا ولکن کان حنیفا مسلما)، ابراهیم نه یهودی بود و نه مسیحی؛ بلکه یکتاپرستی مسلمان بود.
بنابراین از دیدگاه قرآن مجید، همه پیامبران، مردم را به دین واحد؛ یعنی، اسلام، تسلیم و عبودیت در برابر خدای یگانه دعوت کرده‌اند و اصول و ارکان اعتقادی واحدی را تبلیغ کرده‌اند. بر این اساس، همه پیامبران از یک سلسله اصول مشترک و سنت های ثابت و واحدی پیروی می‌کردند، اصولی چون دعوت به تقوا، نفی شخصیت‌پرستی، دعوت به وحدت، تبشیر و انذار، تحمل دشمنی و استهزای جاهلان، دعوت به تعالی و… .[10]

اما در عین حال به سه جهت پیامبران و ادیان با یک دیگر متفاوت بوده‌اند:

الف) تفاوت محیط و سطح و احتیاج و استعداد مردم:

این جهت غیر قابل انکار است که پیامبران برای هدایت مردم آمده‌اند؛ از این رو، نوع دستورها و سطح مطالب و معارف باید در حدود رشد و درک جامعه و نیازهای محیط باشد. طبعا بشر در قرون اولیه روابط اجتماعی بسیار محدودی داشت و نظام اجتماعی وی گسترش و تفصیل زیادی نداشت؛ از این رو، قوانین محدودی زندگی او را اداره و رهبری می‌کرد و همین طور آراء، اهواء، افکار و عقاید مختلفی در جامعه ابراز نشده بود، تا برای اصلاح، نیاز به تذکرات فراوان باشد و این گسترش افکار، روابط، شناخت و برخورد با عوامل طبیعی و نیازمندی ها رفته رفته موجبات پیدایش دعوت و رسالت و پیامبر جدیدی را فراهم می‌کرد تا سرانجام محیط دعوت اسلامی و شرایط آن، ابلاغ دعوت نهایی و کامل را ایجاب کرد.
ب) تحریف:

بدون شک در طی زمان تحریف و انحرافی در ادیان گذشته توسط پیروان نادان و رهبران مذهبی و مقامات خودخواه و سود پرست جامعه به وجود می‌آمد، در این صورت لازم بود تا پیامبر دیگری بیاید و جهات انحراف و تحریف را خاطرنشان ساخته و دین گذشته را از الودگی‌ها پیراسته سازد. تا این که دوران اسلام که شروع زمان تسلط بشر به ضبط و تدوین و حفظ آثار خود بود، فرا رسید.

ج) تفاوت در نوع گمراهی:

نوع گمراهی و کج روی در زمان ظهور پیامبران تفاوت داشت. مثلاً حضرت موسی در جامعه‌ای که با ذلت و اسارت و نداشتن نظام اجتماعی و قدرت و حکومت و ظلم کشیدن خو گرفته بودند، پیدا شد و این ایجاب می‌کرد تا آنان را به زندگی و به دست آوردن قدرت و مبارزه و کوشش دعوت کند، از این رو، در دعوت حضرت موسی جنبه‌های این جهانی و زندگی دنیوی و خشونت به چشم می‌خورد، امّا حضرت عیسی در محیط تزارها و سرداران خون آشام و توسعه طلب و جنگجو و دوران زورآزمایی‌ها و قهرمانی و توجه شدید به مادیّات و دنیادوستی و چپاول اموال قیام کرد و از این رو ایجاب می‌کرد که در دعوت خود، محبّت و نوع دوستی و دل برکندن از مادّیات، و زهد و توجه به معنویات را مطرح کند، البته در اسلام چون مواجه با بشریت است و مخصوص منطقه یا نژاد خاصی نیست، نوع دعوت و اصول و برنامه یک جهت نبود و به هر نوع انحراف و کج روی و افراط و تفریطی که ممکن است در بین اقوام و امم به وجود آید، ناظر است.[11]

بر این اساس، هر چند اصل دعوت پیامبران یکی بوده است، لکن با توجه به شرایط محیطی و سطح استعداد و آگاهی مردم کم‌کم شریعت رو به تکامل رفته است تا آمدن پیامبر اسلام که سطح آگاهی به حدی رسیده که هم دین و شریعت را می‌توانستند از تحریف مصون نگه دارند و هم امکان بیان دقایق عقاید و معارف و اخلاق و نیز بیان تمام دستورات فردی و اجتماعی که در سعادت بشر نقش دارد، میسر شد. به همین جهت اسلام را دین کامل می‌نامیم. می‌توان گفت دین الاهی بسان نهر بزرگی است که انسان‌ها در طی اعصار و قرون با کمک شریعت‌های الاهی به آن راه یافته‌اند؛ امّا راز تفاوت آنها این است که برای پاسخ‌گویی به آداب، سنن، فرهنگ و زندگی هر قوم و جامعه‌ای یک شریعت خاص شکل گرفته است و اگر فرض کنیم این تغییر تکاملی است، شریعت هم به سوی کمال می‌رود.

در نتیجه، دین و خطوط کلی نیز به صورت دقیق‌تری عرضه می‌شود. بر این اساس دقایق معارف توحیدی قرآن کریم، در تورات و انجیل وجود ندارد و معارف بلندی که در کلمات اهل‌بیت(ع) هست، در کلمات وارثان انبیا و حواریون نیست. به بیان دیگر، آن چه از تفاوت‌ها در ادیان دیده می‌شود، تغییر و تکامل دین در دقایق عقاید و معارف، اخلاق و نیز در ناحیه شریعت و احکام است که بر حسب ضرورت و تحول نیازهای بشر، متحول می‌گردد.

استاد مطهری می‌نویسد:(بشر در تعلیمات انبیا مانند یک دانش‌آموز بوده که او را از کلاس اول تا آخرین کلاس بالا برده‌اند. این تکامل دین است نه اختلاف ادیان).[12]

همه ادیان الاهی در طول تاریخ، صراط مستقیم حق را پیموده و همه بر حق‌اند، اما با آمدن شریعت جدید، شریعت پیشین به دلیل تحولات جدید نسخ می‌گردد و راه نجات منحصر در پیروی از شریعت جدید می‌شود. حال عمل به شریعت پیشین، با آگاهی از شریعت جدید پذیرفته نخواهد بود.

بنابراین، در هر دوره از تاریخ، یک شریعت الاهی به عنوان شریعت حق وجود داد که روح و جوهر همه شرایع آسمانی نیز یک چیز (توحید) بوده است (دعوت همه پیامبران بر همین محور بوده است؛ اما با شریعت‌های گوناگون).

دین حقیقی
از آن جا که دین، برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسان ها است، هماهنگی قوانین و مقررات آن با نیاز واقعی جامعه و مناسب آن با تحولات اجتماع و مطابقت آن با سرشت و سیر جوهری انسان میزان حق بودن آن است.

پس تنها آن کس که انسان و جهان را آفریده است، به انسان و جهان و ربط و پیوند این دو، شناخت و آگاهی تمام داشته و در نتیجه از توان هدایت و رهبری انسان برخوردار است. با این مقدمه دانسته می شود. دین حق، دینی است که عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات آن از طرف خداوند نازل شده و دین باطل دینی است که از ناحیه غیر خداوند تنظیم و مقرر شده باشد.[13]

مطالعه ادیان و پذیرش دین حق
اگر انسان به خدای یگانه و پیامبران الاهی ایمان داشته باشد، و پذیرفته باشد که دین اسلام آخرین دین الاهی است، و پس از آن دین دیگری نخواهد آمد، همین مقدار برای مسلمان بودن کفایت می کند، و نیاز به مطالعه تمام ادیان الاهی نیست؛ زیرا آن خدایی که ادیان و شرایع از سوی او به وسیله پیامبران برای هدایت بشر فرستاده شد، همو فرمود که آن ادیان برای امت های گذشته بود و تاریخ آنها به سر آمد و اسلام کامل ترین دین است. گذشته از این همان گونه که روشن است ادیان گذشته به مرور زمان دچار تحریف شده اند، لذا منابع صحیح و دست نخورده برای مطالعه و دریافت حقیقت وجود ندارد!

ولی شناخت حقایق متعالی اسلام در ابعاد مختلف آن وظیفه اصلی هر مسلمان و بلکه هر انسانی است ضمن اینکه عمل به دستورات اسلام خود ابواب مختلفی از معرفت را به روی انسان باز می کند. بنابراین اسلام حقیقت راستین همه ادیان است که برای نیل به آن باید در درجات عمل و معرفت همواره مجاهده نمود آن گاه است که مطالعه تمامی ادیان الهی را می توان پیش رو گرفت و مطالب حق و باطل و تحریفات انجام شده را در پرتو نورانیت شکوفا شده عقل و معرفت قدسی باز شناخت و این تحقیق و مطالعه جز بر یقین یک مسلمان نخواهد افزود و به گفته مولوی:

نام احمد نام جمله انبیاست

چونکه صد آمد نود هم پیش ماست[14]

چرا که دین خاتم دربر دارنده تمامی معارف انبیاء گذشته و کامل کننده تمامی آن هاست و به حکم خاتمیت، حقایق برتری را مطرح نموده که تا روز قیامت راهگشای طالبان حقیقت خواهد بود.

برای مطالعه در این زمینه به نمایه های زیر مراجعه کنید:

دلایل حقانیت اسلام، 275 (سایت اسلام کوئست: 73).

دین اسلام، 3299 (سایت اسلام کوئست: 3939).

تحریف انجیل و بشارت عیسی (ع) به آمدن پیامبر اسلام، 3661 (سایت اسلام کوئست: 4390).

ویژگی ها و برتری اسلام بر سایر ادیان
در قرآن کریم پیامبر اکرم (ص) به عنوان خاتم النبیین معرفی شد و با بعثت آن حضرت پرونده نبوت بسته شد. این ویژگی نه از این باب بود که فضل و کرم خداوند متوقّف شد، و نه از این جهت بود که هنوز نیازی به نبی بود و خدا نخواست که پیامبری بفرستد، بلکه از این جهت بود که با آمدن آن بزرگوار، نیاز به نبوت از بین رفت.

در توضیح و تبیین این مطلب باید گفت: اسلام دو ویژگی دارد که در پرتو این دو ویژگی نیاز به نبوت از بین می رود، و جایی برای نبوت دیگری نیست.

1٫ این دین، دین خاتم است؛ یعنی در بردارنده همه آنچه که باید از طریق وحی برای انسان بیان می شده است.

2٫ دیگر این که دین اسلام مصون از تحریف است. مشکلی که برای ادیان گذشته اتفاق افتاد، این بود که منابع اصلی آنها از بین رفت و تحریف شد؛ به گونه ای که امروز دست یابی به آموزه های اصیل بسیاری از آنها برای ما بسیار مشکل است، اما اسلام با ویژگی هایی که داشته و دارد، در طول قرون و اعصار مصون از تحریف باقی ماند. خداوند ضمانت کرد، بزرگ ترین منبع اسلام؛ یعنی قرآن را حفظ کند و چنین کرد؛ همان گونه که بر قلب نبی خاتم (ص) نازل شد، و همان گونه با راهنمایی وحی و با نظارت پیامبر (ص) کتابت قرآن تنظیم شد، به همان شکل تا امروز به دست ما رسیده است. قرآن کریم منبع حیات بخشی است که اگر ما به حقیقت آن توجه کنیم، -به گفته یکی از اندیشمندان اسلامی-[15] این کتاب در بردارنده همه علم الاهی است و در پایین ترین سطح خودش که در دسترس همگان است، این علم الاهی است که در دسترس همه قرار گفته است. این جایگاه دین خاتم است.

اما این که اسلام دین کامل است، کمالش به این است که همۀ صحنه های زندگی بشر را که در آن جا نیازی به هدایت و راهنمایی وحی وجود دارد، تبیین کرده است، و کارکرد عقل را در کنار نقل و وحی، توضیح داده و هم جایگاه عقل را تثبیت کرده است؛ چون اسلام دینی است که بر عقل و عقلانیت تأکید دارد و این مجموعه؛ یعنی مجموعه موزون و معقولی که از عقل و نقل، عقل و وحی، عقل و دین، علم و دین و … را اسلام عرضه کرده است. این خصوصیت و ویژگی، این توانایی را به اسلام می دهد که در صحنه های مختلف، شرایط مختلف، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی بتواند راهنمای انسان در ابعاد مختلف باشد، نه فقط بُعد فردی، و نه فقط رابطه انسان با خدا، بلکه در تمام ابعاد به ویژه در حوزۀ عمل اجتماعی که این بخش بسیار مهم دین اسلام است. حضور اجتماعی و سیاسی اسلام یک امر برجسته ای است که تمام دین شناسان به آن معترف اند که؛ اسلام که یک دین سیاسی و اجتماعی است و در همۀ زمان ها و مکان ها قابلیت تطبیق – با توجه به شرایط – را دارد. البته این ویژگی بر می گردد به این که اسلام در واقع شاخص ها و معیارهایی را عرضه کرده است که بر فطرت انسان استوار است؛ و چون بر حقیقت وجودی انسان استوار است و این حقیقت وجودی در طول تاریخ ثابت باقی می ماند – علی رغم همه تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی – آن جذابیت اسلام در تمام شرایط باقی می ماند؛ یعنی هیچ گاه اسلام جاذبه خود را از دست نمی دهد.

گفتنی است که مقاله ای از یک نویسنده مسیحی در یک کنگره ای عرضه شده است که وی در آن مقاله به این بحث اشاره می کند که چرا ما مسیحیان از پیامبر اسلام (ص) به عنوان یک الگو استفاده نمی کنیم؛ چرا از آن همه ارزش هایی که در وجود مبارک این حضرت است بهره نمی گیریم. این نویسنده به عنوان یک مسیحی این حرف را می زند نه به عنوان یک مسلمان.

به هر حال اگر کسی مقداری انصاف داشته باشد! نزدیک بشود به حقیقت اسلام و حقیقت زندگی مبارک پیغمبر (ص) که تجلی عینی اسلام است، جذابیت ها و ارزش های اسلامی را در آن می بیند. ارزش هایی که بخش هایی از آن در حقایق ادیان گذشته وجود دارد؛ چون بخشی از ادیان گذشته تحریف شده است، ولی بخشی دیگر حقیقتی بوده است که آنچه حقیقت بوده است با اسلام تطابق کامل دارد که: “ان الدین عند الله الاسلام”؛[16] همه ادیان در واقع از یک حقیقت گفت و گو می کنند، ولی کامل ترین شکل آن در پیام نبوی تجلی پیدا کرده است.

برای آگاهی بیشتر در این باره نمایه های زیر را مطالعه کنید:

اسلام و عقلانیت، 50 (سایت اسلام کوئست: 286).

دلایل پذیرش اسلام، 1146 (سایت اسلام کوئست: 1168).

اسلام و زمان، 1447 (سایت اسلام کوئست: 1471).

دلایل حقانیت اسلام، 275 (سایت اسلام کوئست: 73).

سرّ خاتمیت دین اسلام، 2954 (سایت اسلام کوئست: 3503).

دین اسلام، 3299 (سایت اسلام کوئست: 3939).

تاثیر شرایط اقلیمی در ادیان
در این باب در تمامی ادیان دو دیدگاه وجود دارد: 1٫ دیدگاهی که نقش عوامل غیر دینی اعم از آبجکتیو و عینی(عوامل غیر معرفتی مثل عوامل محیطی) یا سوبژکتیو و ذهنی (عوامل معرفتی مثل معتقدات فلسفی) را در پدید آمدن دین پررنگ می سازد؛ یعنی دین گوهری دارد و با حفظ آن گوهر بقیه عناصر که از محیط و … متأثر شده است و دایرۀ آن نیز گسترده است، در محدوده دین نمی گنجند، لذا اگر این دین در جای دیگر یا شرایط دیگری نازل می شد تمام این عناصر تغییر می کرد.

2٫ دیدگاهی دیگر که نقش این عوامل را در شکل گیری دین به کلی انکار می کند یا کم اهمیت می داند؛ یعنی تمام یا اکثر آن چه را در دین یافت می شود گوهر دین به حساب می آورد به گونه ای که اگر این دین در جای دیگر و با یک فرهنگ دیگری نیز فرستاده می شد، باز هم همین گونه بود که الان است.

طرفداران دیدگاه نخست غالباً از میان روشنفکران سکولار هستند.

جالب است که دیدگاه نخست، حداکثر به نفی حقانیت ادیان و حداقل به طرد دین از جامعه و محصور داشتن آن در حوزه شخصی افراد منجر می شود و دیدگاه افراطی دوم نیز حداکثر به تعطیل فکر و تکفیر هر گونه اندیشه دینی و حداقل به قشری گرایی و نژادپرستی می انجامد.

درباره دین اسلام نیز این دو دیدگاه وجود دارد. طبق دیدگاه نخست، اسلام یک دین عربی است که بسیاری از احکام آن برگرفته از کتاب تورات (عهد عتیق) می باشد و قرآن کتاب محمد(ص) است نه کتاب خدا، بنابراین قرآن را قرآن محمدی می نامند و معتقدند قرآن حاشیه ای بر متن جامعه عربستان قرن هفتم میلادی است.

طبق دیدگاه دوم نیز که جنبه افراطی دارد ما تنها به ظواهر مکلفیم و نبایستی در دین به نحوی فردی بیاندیشیم و راه نجات فقط در تقلید ظواهر است و اقتضائات محیطی و زمانی هیچ تأثیری در دین ندارد و همگی اموری جزمی هستند که باید مورد تقلید قرار گیرند. در این دیدگاه حتی تقلید از عربیت و سنت های قومی که ارتباطی به دین ندارد هم جزو محسنات و گاه ضروریات محسوب می شوند.[17]

از نظر ما هر دو دیدگاه دچار افراط و تفریط هستند و از مسیر حق و عدالت منحرف شده اند. دیدگاه درست، دیدگاه میانه ای است که از جاده معرفت دینی می گذرد. مطمئناً شرایط زمانی و مکانی و معرفتی مردم هرعصری در نحوۀ بیان و تبلیغ و ارشاد پیام الاهی از جانب پیامبر آن قوم اثرگذار است، اما این اثر گذاری در حد تغییر محتوای پیام نیست. مسلماً هر پیامبری به زبان قوم خویش و در حد فهم آنان سخن گفته است و این واقعیت نباید منجر شود تا ما نتیجه بگیریم که فهم پیامبر برای خودش یا حداکثر قوم و قبیله اش حجت است یا این که برعکس گرفتار یک نژادپرستی عربی و تقلیدی و ناآگانه از پیامبر شویم.

بر این اساس اگر پیغمبری در بین مردمی که به زبان عبری صحبت می‌کنند، به پیامبری مبعوث شود باید با آنها عبری سخن بگوید تا سخن او را بفهمند. از سوی دیگر، باید برای تمثیل و توضیح پیام خود از مفاهیمی بهره بگیرد که آنها می‌توانند درک کنند. پس حقیقت تاریخی زمانه‌ای که در آن به پیامبری برگزیده شده است، در زبان قالب و محتوای پیام او تأثیر می‌گذارد و به این ترتیب عناصر موقعیتی در کنار عناصر ثابت در دین ظهور پیدا می‌کنند. با این وصف، اگر پیامبر اکرم(ص) در یک سرزمین انگلیسی زبان به پیغمبری مبعوث می‌شد، بی‌شک قرآن به زبان انگلیسی نازل می‌گشت و اگر در آن سرزمین به جای شتر، مردم با پنگوئن سر و کار داشتند، به جای اشاره به شگفتی‌های خلقت شتر، شاید به حیوان دیگر در آن منطقه که دارای شگفتی های آفرینش بود به آن اشاره می‌شد.

اما این امر باعث نمی‌شود که مطالب قرآن قداست و ارزش خود را از کف بدهد؛ زیرا اولاً این تفاوت‌ها اگر پیدا می‌شد، فقط به حوزه عناصر موقعیتی که با پوسته زندگی انسانی ارتباط دارند، مربوط می‌شد و به ساحت عناصر ثابت که ناظر به هویت آدمی هستند، سرایت پیدا نمی‌کرد. به دیگر سخن، پیام جاودان دین خاتم در هر زمان و مکان یکسان است، هر چند ممکن است اگر در زمان و مکان دیگری ظهور پیدا می‌کرد، زبان و قالب و محتوای آن در بخش موقعیتی دستخوش تغییر می‌شد.[18]

و از همین باب است توصیف بهشت و جهنم در قرآن. توضیح اینکه، عناصری که در تصاویر ارائه شده از بهشت و جهنم ارائه شده در تطابق با فطرت انسانی بوده و تمثل معانی و حقایق و تجسم اعمال محسوب می شوند؛ یعنی از نظر زیبایی شناختی، زیبایی های وصف شده در بهشت با روح و فطرت انسان گره خورده است و همگان خواهان او هستند و اساساً در بهشت هر آنچه را انسان طلب کند برایش فراهم است.[19] بله ممکن است بیان برخی خصوصیات و تأکید بر آن ها، متأثر از محیط مخاطبین باشد که این هم امری طبیعی محسوب می شود. لذا باید بین این دو نکته ظریف تمایز قائل شد.

از طرفی می دانیم که محل نزول قرآن طبق نص قرآن و روایاتِ حضرات معصومین (ع)، ذهن یا عقل پیامبر نبوده، تا عوامل سوبژکتیوی و معرفتی (ذهنیت پیامبر) در خلق آن تأثیر ذاتی داشته باشد، بلکه (قلب) ایشان محل نزول کلام حق بوده است که محل دریافت حقایق امور است.

برای مطالعه بیشتر در این زمینه می توانید به نمایه های زیر هم مراجعه کنید:

2660 (سایت اسلام کوئست: 3067)، 426 (سایت اسلام کوئست: 446)، 7312 (سایت اسلام کوئست: 8229)، 2946 (سایت اسلام کوئست: 3175).

یکی بودن ادیان الاهی
در قرآن کریم از دین الاهی با عنوان اسلام یاد شده و درباره ثبات و دوام آن براهینی اقامه شده است.

برهان اولی که برای ثبات دین اقامه شده است، مبتنی بر مبدأ فاعلی دین است. این برهان از انضمام دو آیه حاصل می شود. آیه اوّل در سوره شریفه آل عمران است که می فرماید: “ان الدین عند الله الاسلام”؛[20] یعنی تسلیم و انقیاد در برابر حق تنها دینی است که در نزد خداوند به رسمیت شناخته شده است. آیه دوم در سوره نحل است که می فرماید: “ما عندکم ینفد و ما عندالله باق”؛[21] یعنی آن چه در نزد شما است فناپذیر و از بین رفتنی است. آن چه در نزد خداوند است همیشگی و باقی است. برهانی که از این دو آیه استفاده می شود، خلاصه اش این است که اسلام نزد خداوند است و آن چه در نزد خداوند است باقی است، پس اسلام باقی است. برهان دوم مبتنی بر فطرت انسانی است که مبدأ قابلی دین است، به این بیان که اسلام برای پرورش و شکوفایی فطرت انسانی نازل شده است و فطرت انسان امری ثابت و تغییر ناپذیر است، پس دینی که برای تربیت فطرت انسان ها تنظیم می شود ثابت و مشترک خواهد بود.

قرآن کریم در این مورد می فرماید: “فاقم وجهک للدین حنیفاً فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله”؛[22] یعنی چهره خویش را بر آیین و دین راست استوار دار، این فطرت الاهی است که آدمیان بر آن آفریده شده اند و در خلقت خداوند تبدیل و دگرگونی نیست.

خداوند سبحان از آن دین واحد که مورد توصیه همه پیامبران اولی العزم و مورد وفاق تمامی شرایع الاهی است به این گونه یاد می فرماید: “شرع لکم من الدین ما وصی به نوحاً و الذی اوحینا الیک و ما وصینا به ابراهیم و موسی و عیسی ان اقیموا الدین و لا تتفرقوا فیه کبر علی المشرکین ما تدعوهم الیه الله یجتبی الیه من یشاء و یهدی الیه من ینیب؛[23] یعنی خداوند دینی را برای شما تشریع نموده، که نوح (ع) را به آن سفارش کرده است و آنچه را که به سوی تو ای پیامبر وحی نمودیم و به ابراهیم و موسی و عیسی (ع) سفارش کردیم، این است که دین خداوند را برپا دارید و در آن اختلاف و تفرقه روا ندارید و آنچه تو به آن دعوت می کنی بر مشرکان سنگین و گران می آید. خداوند هر کس را که مشیتش اقتضاء کند به سوی خود بر می گزیند و هر کس را که به تضرع به سوی او دعا نماید هدایت می کند.[24]

نتیجه ثبات و وحدت دین الاهی این است که تفاوت ادیان الاهی هرگز در اصل دیانت که همان اسلام باشد، نیست، بلکه تفاوت در مذاهب و شرایع است؛ زیرا اصل دین که همان مسئله توحید، وحی، نبوت، قیامت و اموری از این قبیل است، همان خطوط کلی است که انسان بر اساس فطرت و سرشت الاهی خویش، مسیر، هدف و حرکت خود را بر آن استوار می دارد، اما دستورات جزئی و فروع عملی، متناسب با ابعاد طبیعی و مادی آدمی و خصوصیات فردی و قومی افراد به مقتضای زمان ها و مکان های گوناگون تغییر می یابند.

در قرآن کریم تا آن جا که محور گفتار، اصول دین یا خطوط کلی آن است سخن از تصدیق انبیا نسبت به یک دیگر است. “مصدقاً لما بین یدیه من الکتاب و مهیمنا علیه”.[25] قرآن کتاب های الاهی را که در پیش روی دارد تصدیق کرده و مهیمن بر آنها است.

اما آن جا که محور گفتار، فروع جزئی دین است، سخن از تعدد، تبدیل، تفسیر و نسخ است. “لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً”.[26] برای هر امت شریعت و روش خاصی قرار دادیم.

شریعت های گوناگون راه های مختلف و یا نسخه های متفاوتی هستند که هر یک به فراخور استعداد امم و به تناسب مقام و شایستگی اولیا و انبیای آنها شکل می گیرند و کثرت آنها یا از ناحیه ارایه چهره های گوناگون همان حقیقت واحد است که در طی اعصار و قرون یکی پس از دیگری ظهور می نماید و یا آن که به بیان دقیق تر متناسب با مراتب فهم و ادراک بشر از آن رکن وثیق و اصل اصیل است.

چه این که وحی الاهی ریسمان واحد است که یک سوی آن در دست آدمیان و سوی دیگر آن نزد خداوند است و انسان هر چند در این مسیر فراتر می رود به ادراکی والاتر از آن نایل می گردد، بدون آن که ادراک برین نافی ادراک پایین باشد و یا آن که ادراک پایینی حجاب دیدار مراتب برتر گردد.

این همان ریسمان الاهی است که خداوند به تمسک به آن فرمان داده است. “و اعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرّقوا”؛[27] یعنی همه به ریسمان الاهی چنگ زده و از تفرقه و جدایی پرهیز نمایید.

مراتب این ریسمان از الفاظ و حروف رایج در میان آدمیان آغاز می شود و تا به مقام “دنی فتدلی فکان قاب قوسین او ادنی”[28] ادامه می یابد؛ از این رو هر گاه کامل ترین انسان ها که خاتم انبیا است با ظهور خود فتح این مقام را نوید دهد، دگرگونی و تفسیر و تبدیل و یا نسخ شرایع که ره آورد مقامات این مسیر است به پایان می رسد و با ابلاغ شریعت این پیامبر است که خطاب نهایی نازل می شود. “الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً”؛[29] یعنی امروز دین را برای شما کامل کرده و نعمت را بر شما تمام نموده و اسلام را به عنوان دین برای شما پسندیدم.[30]

نکته پایانی اینکه: تصدیق قرآن نسبت به کتب دیگر انبیا که همراه با برتری و هیمنه آن است، بزرگ ترین خدمت را نسبت به آنها انجام داده است.

فقیه نامدار شیعه، مرحوم کاشف الغطاء در این مورد می گوید: اگر رسول اکرم (ص) و قرآن نمی بود، هرگز نامی از مسیحیت و یهود باقی نمی ماند؛[31] زیرا تورات و انجیل تحریف شده که خدای را در مصاف با یعقوب (ع) وصف می کنند و انبیا (ع) را میگسار معرفی می نمایند و زنان پاکدامن را در معرض اتهام قرار می دهند، هرگز توان بقا و دوام ندارند.

قرآن کریم همراه با نشر توحید، دامن تمام انبیا را از این گونه اتهام ها مبرا نمود و ابراهیم خلیل و سایر انبیا (ع) را به عزت و عظمت ستود و مریم عذرا (س) را به طهارت و پاکی وصف نموده و درباره او فرموده: “ان الله اصطفاکِ و طهرکِ و اصطفاکِ علی نساء العالمین”؛[32] یعنی به درستی که خداوند تو را از لحاظ گوهر نفس برگزید و تو را پاک گردانید و بر زنان عالم رجحان داده است.[33]

هدف از ارسال ادیان متعدد و تکمیل دین
یکی از جلوه های لطف خداوند متعال به بندگانش این است که هیچ امتی را در هیچ زمانی بدون راهنما رها نکرده است؛ زیرا انسان مسافری است که عوالمی را پشت سر گذاشته و عوالمی را در پیش روی دارد و در این جهان بدون راهنمای الاهی و مرتبط با وحی نمی داند از چه عوالمی آمده و به کجا می بایست سیر کند و چگونه باید سیر کند. برای پاسخ به این نیاز است که خداوند می فرماید: (وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی‌ کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً)،[34] محققاً در هر امتی رسولی را فرستادیم[35]؛ ( وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فیها نَذیر)[36] و هیچ امتی در هیچ زمان بدون پیامبر نبوده است؛ و ( ثُمَّ أَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا)[37] ما رسولان خود را پی در پی فرستادیم[38] تا هادی و راهنمای انسان ها باشند.

بر اساس آیات الاهی و روایات معصومان (ع) و براهین عقلی، زمین هیچ گاه از وجود حجت الاهی و نگهبانان و مبلغان دین خدا تهی نبوده است. لَمْ یکُنِ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّی تَأْتِیهُمُ الْبَینَةُ[39]. در حقیقت این آیه اشاره به قاعده لطف دارد که در علم کلام مطرح می‌باشد. و خداوند برای هر قوم و ملتی دلائل روشنی را برای اتمام حجت خواهد فرستاد.[40] اگر چه ادیان الاهی از نظر درجات کمال یکسان نبوده اند، اما محتوای دعوت اصلی همه پیامبران الاهی (علی رغم تفاوت های زمانی و مکانی و شرایط اجتماعی و قومی ) یکسان بوده است و همه آنان مردم را به پرستش خداوند و دوری از طاغوت دعوت کرده اند: وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی‌ کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوت‌[41] همانا در هر امتی رسولی را برگزیدیم که مردم را به پرستش خدا و دوری از طاغوت فرا خواند. چرا که اگر پایه‌های توحید محکم نشود، و طاغوت ها از جوامع انسانی و محیط افکار طرد نگردند، هیچ برنامۀ اصلاحی قابل پیاده کردن نیست.[42]

اما در این جا سؤالی مطرح می شود این که چرا خداوند از ابتدا یک دین کامل نفرستاد و همان دین را توسط پیامبرانش حفظ نکرد، بلکه ادیان متعدّد پی درپی فرستاد؟

در پاسخ باید گفت همان گونه که پدر و مادر در تربیت فرزند خردسال خود از ابتدا همۀ مسائل اخلاقی و دستور العمل های تربیتی را به او نمی گویند و از او انتظار ندارند از همان ابتداء تمام مسائل را رعایت کند، بلکه مرحله به مرحله تکالیف را به وی می گویند و در هر مرحله در همان حد انتظار عمل را دارند، تا زمانی که فرزند به حد بلوغ می رسد و عقلش کامل می شود دراین هنگام تمام دستور العمل به او تعلیم داده می شود و بر طبق آنها از او وظیفه می خواهند،[43] در مورد انسان نیز امکان عرضه کامل ترین دین از مرحلۀ ابتدای ارسال پیامبران ( دوره حضرت آدم ) وجود نداشته است؛ زیرا بشر دارای دوره های مختلف فکری بوده و هر چه رشد فکری بیشتری یافته، از طرفی نیازهای فکری و روانی او نیز بیشتر و پیچیده تر شده و از طرف دیگر قابلیت دریافت و عمل به دستور العمل های بالاتر و سخت تری را پیدا کرده است و گرنه از ابتدا چنین قابلیت و استعدادی نداشته است. براین اساس لازم بود ابتدا شریعت هایی با معارف و احکام آسان تر و قابل فهم تر برای او فرستاده شود تا در مراحل بعدی توانایی دریافت معارف اسلام را پیدا کند.

لذا حضرت آدم به عنوان اولین پیامبر دستوراتی بر اساس ظرفیت انسان های نسل اول به آنان ارائه می داد. در زمان های بعد و در عهد انبیاء بعدی با رشد و تکامل انسان ها و گسترده تر شدن ظرفیت ها دستورالعمل های کامل تری صادر می شد که این عمل دین قبلی را نیز تکمیل می کرد تا آن جا که در زمان پیامبر عظیم الشأن حضرت محمد (ص) کامل ترین و آخرین دین در اختیار بشریت قرار گرفت و بعد از آن دینی نخواهد آمد.

گرچه همه پیامبران الاهی انسان ها را به سوی خدای واحد دعوت می نمودند، اما اعتبار شریعت هریک تا زمان فرود آمدن شریعت پیامبر بعدی است که در دین قبلی از آن خبر داده شده است و بعد از آمدن دین جدید از طرف خداوند و مبعوث شدن پیامبر جدید به همراه معجزات و نشانه ها، همه پیروان ادیان قبل موظف بودند از دین جدید پیروی کنند.

بنابر این با آمدن اسلام تمام ادیان قبلی نسخ و پیروانشان موظفند دستورات اسلام را به عنوان آخرین و کامل ترین دین الاهی اطاعت کنند.

با این بیان دو نکته آشکار می شود:

اولاً مسألۀ تصحیح تحریف ادیان سابق یکی از دلایل تجدید بعثت انبیا بوده است نه تمام دلیل .

ثانیاً: بعد از نزول دین کامل و وجود افرادی که توانایی دریافت این حقایق را دارند، زمینۀ بقا، حفاظت و صیانت از این دین در بین آن مردم از طریق بعضی از افراد که می‌توانند خود را به جوهر و گوهر دین برسانند و آن جوهر و گوهر را در اختیار دیگران قرار دهند، وجود دارد.

برای آگاهی بیشتر مراجعه شود به:

1٫ نمایه: دلایل حقانیت اسلام، سؤال شماره 275 (سایت اسلام کوئست: 73).

2٫ نمایه: حقانیت شیعه، سؤال شماره 1523 (سایت اسلام کوئست: 2011).

3٫ هادوی تهرانی، مهدی، کتاب مبانی کلامی اجتهاد، ص 61 به بعد.

4٫ هادوی تهرانی، مهدی، کتاب باورها و پرسش ها، سرّ خاتمیت، ص 33٫

چرایی توجه مضاعف قرآن به پیامبران بنی اسرائیل
در راستای تبیین این موضوع ضروری است به چند نکته توجه داشته باشیم:

1٫ طبق روایات، ده ها هزار پیامبر از طرف خداوند مأمور به تبلیغ و هدایت مردم بودند که بر اساس بیشتر منابع شمار آنان، 124000 نفر بوده است.[44] قرآن نیز اعلام نموده است که صرف نظر از برخی امتیازاتی که تعدادی از پیامبران بر دیگر انبیا داشته اند،[45] اما با توجه به این که پیامشان یکی بوده و همۀ آنان، مردم را به یک هدف راهنمایی می نمودند، نمی توانیم از این لحاظ، میان آنان تفاوتی قائل شویم.[46] از طرفی، خداوند به پیامبرش اعلام نمود، با این که ماجراهای فراوانی از پیامبران گذشته در قرآن وجود دارد، اما داستان بسیاری از پیامبران نیز نقل نشده است،[47] و این موضوع نیز طبیعی است؛ چون تنها ذکر نام تمام آن پیامبران، حجمی به اندازۀ کل کلمات قرآن را اشغال می نمود، چه رسد به این که به ماجرای آنان نیز پرداخته شود! براین اساس و با توجه به مشترک بودن پیام تمام آنان، ذکر چند نمونه، برای هدفی که قرآن کریم از نقل داستان گذشتگان دنبال می نمود، کافی بود و چه بهتر و شیواتر که این نمونه ها به گونه ای انتخاب شوند که به سادگی، قابل دست رسی و تحقیق باشند.

اگر قرآن کریم، پیامبرانی از چین و هند و قارۀ آمریکا و اروپا را نام می برد، مخاطبانی که گاه حقایق مسلم را نیز انکار می نمودند، به سادگی می توانستند مدعی شوند که تمام مطالب ارائه شده، دروغ بوده و قابل اثبات نیست، اما ماجرای پیامبرانی چون یوسف و موسی و عیسی (ع)، به سادگی قابل انکار نبود؛ چراکه تقریباً تمام جهان متمدّن آن روز، اجمالاً از داستان آنان با خبر بودند و به همین جهت، مخاطبان اولیۀ قرآن نیز توانایی تحقیق در این زمینه را داشته و حتی خود قرآن نیز آنان را بدین کنکاش و جست و جو فرا می خواند.[48]

بنابراین، ذکر نام برخی پیامبران در قرآن؛ حتی اگر بیشتر آنان از بنی اسرائیل باشند، نشانگر آن نیست که دیگر پیامبران مورد تأیید قرآن نیستند، بلکه گزینش آنان همانند بیان برخی نعمت های بهشت است که همانند نهر آب و شیر و عسل و شراب،[49] یا زیرانداز و بالش و متکاهای رنگارنگ،[50] در قرآن بدان تصریح شده است، اما این بدان معنا نیست که نعمت دیگری در بهشت نباشد، بلکه در آن جا هرچه بخواهند، وجود داشته[51] و علاوه بر خواسته هایشان، نعمت های بیشتری نیز در اختیارشان قرار خواهد گرفت.[52]

2٫ مطابق با عقیده مسلمانان به طور عام و شیعیان به طور خاص، نمی توان به خداوند اعتراض نمود که چرا گروهی را بر گروه دیگری ترجیح داده؛ به عنوان نمونه، بیشتر پیامبران را از بنی اسرائیل و امامان شیعه را از خاندان پیامبر (ص) برگزیده است. خداوند در قرآن بیان می دارد که برخی خانواده های اصیل را بر دیگر جهانیان ترجیح داده است و فرمود: “او خاندان ابراهیم و عمران را از میان عالمیان برگزیده است”.[53] حال، دلیل این انتخاب چه بوده است، موضوعی است که با توجه به حکیم و عادل بودن خداوند، نمی توان آن را امری تصادفی و اتفاقی دانست، بلکه به طور قطع و یقین، دلایلی برای آن وجود دارد که برخی از آنها به ما اعلام شده و برخی نیز از نظر ما پنهان مانده است. یکی از دلایلی که استمرار سلسلۀ نبوت را در خاندان ابراهیم (ع) توجیه می نماید، پاسخ به فداکاری خود او در راه دین خداوند و استجابت دعای او بوده است که خواستار چنین امری شده است.[54] پاسخ خدا این بود که دو فرزندش اسحاق و اسماعیل را نیز پیامبر خود گرداند و تا ظهور آخرین پیامبر، بیشتر پیامبران را از نسل اسحاق قرار داده و نبی خاتم را که دین او تا قیام قیامت استمرار خواهد داشت، از سلالۀ اسماعیل انتخاب نماید. بنابراین، ما نمی توانیم معترض باشیم که چرا بیشتر پیامبران، از نسل ابراهیم (ع) هستند[55]و چرا بیشتر منادیان ادیان ابراهیمی از بنی اسرائیل برخاسته اند، همان گونه که دوام نسل امامت در فرزندان امام حسین (ع) و وجود نداشتن امامی از نسل امام حسن (ع) را نیز از تدابیر الاهی می دانیم که باید در مقابل آن سر تسلیم فرود آوریم.

3٫ با این که تقریباً می توان گفت شکی نیست که بیشتر پیامبرانی که بعد از ابراهیم مبعوث شده اند از میان فرزندان یعقوب (ع) و یا همان بنی اسرائیل بوده اند، اما در قرآن کریم به پیامبران دیگری نیز اشاره شده که از این قوم و طایفه نبوده اند، به عنوان نمونه:

1-3٫ پیامبران قبل از ابراهیم (ع)؛ مانند آدم و نوح و هود و ادریس که هرچند از ادیان ابراهیمی به شمار نمی آیند، اما قرآن به بیان ماجراهای آنان پرداخته است.

2-3٫ شکی نیست که اسماعیل (ع)[56]؛ فرزند بلا فصل ابراهیم (ع) که نام او دوازده بار، صریحاً در قرآن بیان شده و نیز لوط (ع) پیامبر معاصر با ایشان که نام او 27 بار در این کتاب آسمانی آمده است،[57] از جمله پیامبرانی بودند که دین ابراهیمی داشتند، اما از بنی اسرائیل به شمار نمی آمدند.

3-3٫ شعیب نبی (ع)- پیامبری که موسی (ع) بعد فرار از فرعون نزد او پناه برده و دخترش را به همسری برگزید-، از بنی اسرائیل نبوده، بلکه از نوادگان ابراهیم و از نسل فرزندی از او به نام “مدین بن ابراهیم” متولد شده است.[58] ایوب نبی (ع) نیز طبق برخی روایات از این طایفه به شمار نمی آمد.[59]

4-3٫ و از همه مهم تر، خود پیامبر اکرم (ص) که به تعبیر قرآن، از بهترین منادیان دین ابراهیم است،[60] از بنی اسرائیل نیست، بلکه از فرزندان اسماعیل بود.

در نهایت باید گفت: پیامبرانی که نام آنان در قرآن بیان شده؛ حتی آنانی که بعد از ابراهیم (ع) بودند منحصر در بنی اسرائیل نیستند و اگر هم چنین انحصاری وجود داشت؛ به دلیل آن که محتوای پیام تمام انبیا، یکی است، ضرری به هدف قرآن در هدایت مردم وارد نمی کرد.

امام زمان (عج) و ادیان
معرفی موعود آخرین دوران زندگی بشر امری است که از دیرباز ادیان و مکاتب مختلف به آن اهتمام ورزیده اند. لکن تعدد ادیان از یک سو و وسعت دایرۀ این موضوع از سوی دیگر بررسی همۀ زوایای مربوط به آن را ناممکن می سازد. از طرفی تحریفات بی شمار و عدم امکان دسترسی به نسخه های اولیۀ کتب آسمانی ادیان (به جز اسلام) باعث شده تا نتوان سخنی کامل و متقن از دیدگاه این ادیان بیان نمود.

در این کوتاه سخن سعی شده با رعایت اختصار بیشتر تکیه بر کتب و منابع موجود ادیان شود و نظر اسلام، یهود، مسیحیت، زرتشت و بودا مطرح گردد.

کلیات بحث را می توان این گونه طبقه بندی کرد:

الف- دیدگاه های مشترک ادیان:

1٫ وعدۀ بشارت ظهور

2٫ شخصیت والا و منتخب منجی

3٫ حکومت جهانی

4٫ برقراری صلح و عدالت و شکست بساط ظلم

5٫ وارث زمین شدن صالحان و مظلومان

ب- دیدگاه های متفاوت ادیان:

1٫ هویت منجی موعود و القاب وی

2٫ جایگاه و مراتب معنوی موعود

الف- وجوه مشترک ادیان

1٫ وعدۀ بشارت ظهور:

اسلام

این مسئله جزو عقاید مسلم اسلام است و در قرآن و روایات اسلامی (مخصوصاً در تشیع) به تفصیل در این مقوله بحث شده است.[61]

خداوند سبحان، در آیۀ “وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض…”،[62] وعدۀ ظهور را داده است. از امام محمد تقی (ع) روایت شده که فرمود: “قائم ما همان مهدی موعود است… به آن خدایی که محمد را به پیغمبری فرستاد و ما را به امامت مخصوص داشت سوگند که اگر از عمر دنیا یک روز بیش هم باقی نمانده باشد خدا آن روز را طولانی می گرداند، تا مهدی ظاهر شود و زمین را از عدل و داد پر کند، چنان که از ظلم و جور پر شده است.[63]

یهودیت

در آیین یهود نیز بارها بشارت ظهور ماشیح (mashiah) آمده است.[64] “در آن روز سرور بزرگ مکائیلی خواهد ایستاد و … از خوابندگان در خاک زمین (مردگان) بسیاری بیدار خواهند شد بعضی در جهت حیات ابدی و بعضی برای شرمساری و حقارت ابدی”.[65]

در این کلام به بحث رجعت در زمان ظهور مهدی (عج) که در عقاید اسلامی نیز مورد تأیید است اشاره شده است.

مسیحیت

پیروان دین مسیح (کاتولیک ها، ارتودکس ها، پروتستان ها) نیز در انتظار منجی موعودند. “و چون فرزند انسان در جلال خود جمع خواهد آمد، جمیع ملائکه مقدسه بر کرسی بزرگ خود قرار خواهد گرفت…”.[66]

“و من از پدر سؤال می کنم و تسلّی دهنده ای دیگر به شما عطا خواهد کرد تا همیشه باشد؛ یعنی روح راستی که جهان نمی تواند او را ببیند…”.[67]

زرتشت

پیروان این آیین منتظر سه موعودند که هر یک به فاصلۀ هزار سال از یک دیگر ظهور خواهند کرد که همگی از فرزندان زرتشت خواهند بود که سومی (استوت ارته) آخرین موعود است.

“فر کیانی نیرومند مزدا آفریده را می ستاییم؛ … در هنگامی که گیتی را نو سازد… در آن هنگام که مردگان اگر برخیزند و به زندگان بی مرگی روی کند…”.[68]

2٫ شخصیت والا و منتخب:

در تمام ادیان شخصیت منجی موعود در جایگاهی ممتاز واقع شده، اما اسلام در رأس این ادیان ویژگی های فوق العاده ای برای حضرت مهدی (ع) درنظر گرفته است.

از دیدگاه اسلام (به ویژه تشیع) منجی دوران آخر در اوج ویژگی های مثبت انسانی و برگزیدۀ ویژه خدا است. عصمت، واسطۀ فیض الاهی، دریچۀ نزول مواهب و برکات خداوند، محور هستی و باعث آرامش نظام هستی از جمله شاخصه های برجسته ای است که اسلام به حضرت ولی عصر (عج) منسوب می دارد. در سایر ادیان نیز همواره از جلال و شکوه موعود به زیبایی یاد شده است که گوشه ای از آنها در خلال متون منقول در این یادداشت قابل برداشت است.

3٫ حکومت جهانی

بیشتر ادیان بزرگ حکومت منجی را حکومتی فراگیر و جهان گستر دانسته اند، به طوری که همۀ ملل، ادیان و فرهنگ ها زیر یک پرچم و با خوشی و رضایت مندی اجتماع خواهند کرد.

اسلام

“او خدایی است که رسولش را با هدایت و دین حق فرستاد تا بر تمام ادیان غالب گردد، اگرچه مشرکان خوش نداشته باشند”.[69]

از این آیه برداشت می شود با ظهور مهدی (عج) نور اسلام به سراسر دنیا تابیده و تمام افراد بشر یا سر تسلیم و فرمان برداری فرود می آورند، یا در زیر تیغ عدالت هلاک خواهند گشت و پرچم اسلام در همه جا برافراشته و عزت مند خواهد گشت.

یهود

در زبور داود (ع) آمده است: “ای خدا، شرع و احکام خود و ملک و احکام خود را به ملک زاده عطا فرما تا … از دریا تا دریا و از نهر تا نهر تا دورترین نقاط زمین سلطنت کند…”.[70]

مسیح

“… همۀ قبایل نزد وی جمع خواهند آمد…”.[71]

4٫ عدل و صلح جهانی

برقراری عدل و صلح جهانی و برچیده شدن سلطۀ ظلم و جور مبحثی است که غالباً هر جا که از منجی صحبت به میان آمده مورد تأکید بوده است.

اسلام
مبارک ترین بشارتی که به مؤمنان داده شده وعدۀ حکومت بر زمین، غلبه بر ظلم و جور و زندگ