برای ایجاد تمرکز ذهن و دور کردن افکار نامربوط از آن به خصوص در هنگام مطالعه، خواندن دعا یا نماز خواندن و خیلی از کارهای دیگر، چه باید کرد؟

برای ایجاد تمرکز ذهن و دور کردن افکار نامربوط از آن به خصوص در هنگام مطالعه، خواندن دعا یا نماز خواندن و خیلی از کارهای دیگر، چه باید کرد؟

پاسخ:
یکی از مهم‌ترین عوامل یادگیری و یادسپاری و بازیافت اطلاعات، تمرکز حواس است و اساس آن هماهنگی ذهنی است؛ یعنی، به خود یادآوری کنیم که چه کار یا هدفی را پی می‌گیریم. اگر ما حواس خود را برای انجام کاری هماهنگ کرده، به آن کار معطوف کنیم، تمرکز حواس ایجاد کرده‌ایم و هر چه تمرکز بیشتر باشد، یادگیری دقیق‌تر، کامل‌تر و ماندگارتر خواهد بود. عدم تمرکز به گسستگی مطالب، بی‌نظمی ذهنی، آشفتگی روانی و فراموشی می‌انجامد.
عوامل ایجاد تمرکز حواس:
1. قصد ؛
تا انگیزه و نیاز به چیزی نباشد، تمرکز حواس و توجّه به آن، دقیق نخواهد بود. برای آنکه به چیزی توجّه کنیم، باید انگیزه‌ای نسبت به آن در ما پدید آید.
در خصوص امور درسی و تحصیلی، مقاصدی چون پیشرفت، موفقیت، رقابت سالم، اتمام تحصیل، یافتن شغل مناسب، مقام و منزلت اجتماعی، رفع نیازهای مادّی زندگی، ازدواج و... می‌تواند موجب تمرکز حواس گردد.
2. زمان و مکان و شرایط مطالعه ؛
مطالعه منظم در زمان‌های تعیین شده و در مکان‌های مخصوص، در ایجاد تمرکز تأثیر به سزایی خواهد داشت. وقتی در مکان تعیین شده یا مثلاً پشت میز کار خود قرار گرفتیم، به آرامی تمرکز در ما شکل می‌گیرد. البتّه باید شرطهای زیر نیز رعایت شود:
الف. لَم ندهیم.
ب. از شل شدن بیش از حد عضلات جلوگیری کنیم.
ج. از لباس خواب و راحتی بهره نگیریم.
د. ارتباط خود را با دنیای خارج قطع کنیم.
ه . گرمای مکان مطالعه را طبیعی و متوسط نگه داریم.
و. از سر و صدا دوری کنیم.
ز. از برنامه‌های تلویزیونی دور بمانیم.
3. پرهیز از خیال بافی ؛
خیال بافی، غرق شدن در خاطرات گذشته و یاد کرد مشکلات، از عوامل برهم زننده تمرکز است و سراغ کسانی می‌آید که بی‌برنامه باشند و یا به خود اجازه می‌دهند که غرق در خاطره‌ها شوند.
4. اجتناب از تعارض انگیزه‌ها ؛
برای داشتن تمرکز حواس، باید به بلا تکلیفی خود پایان دهیم؛ از میان انگیزه‌های مختلف و متنوعی که ما را احاطه کرده‌اند، با انتخاب درست، یکی را برگزینیم و بقیه را به حاشیه ذهن برانیم.
5. مرور ذهنی ؛
مرور فعالیت قبل از انجام آن - که اصطلاحاً نقشه ذهنی خوانده می‌شود - تمرکزآور است؛ چنان که آغاز کار با اضطراب و بدون برنامه و مقدمه تمرکز زدا است. وقتی سیر فعالیت علمی را در ذهن به سرعت مرور می‌کنیم، آموخته‌ها و اطلاعاتِ نهفته در حافظه دراز مدّت، به صفحه هشیار حافظه حاضر می‌شوند و در نتیجه برای تمرکز حواس در یادگیری، آمادگی فزون‌تر به دست می‌آوریم.
تمرینات تقویت حافظه و تمرکز بسیار سومند است. این تمرینات بارها در کارگاه‌های فراوان به فراگیران، آموزش داده شده و به رضایت بسیار آنها انجامیده است. مطالعه آن می‌تواند خوانندگان را در موفقیت بیشتر تحصیلی یاری دهد. در این زمینه یادکرد نکات زیر کافی می‌نماید:
الف. متخصصان فراوان معتقدند: بهترین روش، برای یادگیری بهتر و دقّت بیشتر، برخورد سؤالی با موضوع، متن یا محتوای مورد مطالعه است.
ب. تمرکز، تابع مستقیم نوع حافظه است.
دلایل پراکندگی حواس‌
(عدم تمرکز حواس)، موضوعی است که بسیاری از جوانان از آن رنج می‌برند و دلایل مختلف و متعددی دارد. تمرکز حواس در هر کاری - از جمله مطالعه و درس خواندن - از ضروریات قطعی است. تمرکز حواس، حالتی ذهنی و روانی است که در آن حالت، تمام قوای حسی، روانی و فکری انسان، روی موضوع خاصی متمرکز می‌شود و تضمین کننده امر یادگیری و انجام صحیح کارها و رهایی از خطرات احتمالی است. به هر حال در یک جمع‌بندی کلی، می‌توان گفت: بیشتر افراد به دلایل عمده زیر، با عدم تمرکز فکر و حواس مواجه می‌شوند:
1. کسانی که خود را به انجام دادن کار یا مطالعه درسی مجبور می‌کنند ؛ در حالی که تمایل درونی چندانی به آن ندارند! در این صورت تمام قوای ذهنی و روانی‌شان به طور خودکار، از آن موضوع پرت می‌شود و دچار حواس‌پرتی می‌گردند. چنین افرادی ممکن است مدت‌ها با بی‌علاقگی، کارهایی انجام دهند یا به دنبال درس یا رشته تحصیلی خاصی، تلاش‌هایی کنند و به عبارت دیگر خود را مجبور به انجام دادن آن کار یا مطالعه می‌بینند.
2. فشارهای روانی نیز از عوامل عمده تشتّت فکری است. بیشتر افراد زمانی که با مسئله‌ای مواجه می‌شوند، اگر معتقد باشند زمان کافی برای حل آن ندارند و یا توانایی حل مسئله و کسب توفیق را در خود نبینند، دچار نگرانی و اضطراب می‌شوند. این نگرانی‌ها، ترس از شکست، عدم اعتماد به نفس و خیال‌بافی‌های منفی‌گرایانه، توان عمل و ابتکار و خلاقیت را از آنان سلب می‌کند و به جای اینکه روی موضوع خاص تمرکز کنند، بر ترس و احتمال شکست خود تمرکز می‌یابند و یأس و ناامیدی بر آنها چیره شده، موجب حواس‌پرتی می‌شود.
3. گاهی بعضی از حوادث و اتفاقات، فضای روانی فرد را دچار اختلال می‌کند (نظیر حوادث ناگواری که در زندگی شخصی، تحصیلی، خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی و... رخ می‌دهد) و امکان تمرکز حواس را از بین می‌برد.
4. گاهی عدم رعایت بهداشت مطالعه و اصول و قوانین آن و بهره نگرفتن از روش مناسب مطالعه، باعث خستگی جسمی و روانی شده و آمادگی روانی لازم را برای مطالعه و درس خواندن از بین می‌برد. در نتیجه احساس بی‌علاقگی و به دنبال آن عدم تمرکز حواس بر او مستولی می‌شود.
5. تکثّر و تعدّد فعالیت‌های فرد - به خصوص اگر در توان انسان نباشد - باعث عدم تمرکز حواس می‌شود.
راه‌های مقابله با عوامل حواس‌پرتی:
برای مقابله با هر یک از عوامل فوق، باید به راه‌کار خاص و مناسب با آن توجه کرد. در عین حال نکات زیر می‌تواند به عنوان راه‌کارهای کلی، مؤثر واقع شود:
1. در ابتدا و پیش از هر چیز، برای تمام فعالیت‌های درسی و غیردرسی، برنامه‌ریزی کنید. اوقات شبانه‌روز را در یک جدول زمان‌بندی شده، از هنگام بیداری تا موقع خواب، یادداشت نموده و برای هر کاری، زمان خاص و مناسب آن را معین کنید. تا حد امکان طبق برنامه تنظیم شده، به انجام دادن همان فعالیت مشخص (کلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و...) بپردازید. حتی زمان معین و مشخصی را در طول روز، برای اندیشیدن درباره موضوعات مختلف یا تخیّلات و افکار مزاحم، اختصاص دهید. این کار حداقل دو فایده مهم دارد:
الف. نظم و انضباط در تمام فعالیت‌ها - حتی در اندیشه‌ها و افکارتان - حاکم می‌شود که خود بسیار ارزشمند است.
ب. اگر افکار مزاحم در غیر زمان معین، به سراغتان آمد و باعث حواس‌پرتی شما شد، می‌توانید به خود وعده بدهید که زمان اندیشیدن در این باره، فلان زمان خاص و معین است. تأکید می‌کنیم برای هر کار و فعالیتی، وقتی معین کنید و در آن زمان به هیچ امری، غیر از آن کار نپردازید.
2. اصول و قوانین لازم برای یک مطالعه سودمند را بشناسید و آن را به دقت رعایت فرمایید. در اینجا به چند مورد اشاره می‌شود:
الف. با مد نظر قرار دادن هدف خویش از مطالعه و درس خواندن، احساس نیاز به مطالعه را در خودتان افزایش دهید.
ب. به هنگام مطالعه یا حضور در کلاس، از افکار ناامید کننده، کسل کننده و غیرمنطقی بپرهیزید و همواره امید، قدرت و توانایی را در ذهن خود حفظ کنید.
ج. همیشه برای مطالعه یا سر کلاس، کاغذ و قلمی داشته باشید و یادداشت بردارید و یا خلاصه‌ای از مطالب را بنویسید تا در فضای روانی درس و مطالعه قرار بگرید ؛ نه اینکه به دنبال افکار و ذهنیات خود باشید.
د. با (پیش مطالعه) وارد کلاس شوید و پرسش‌هایی که درباره درس به ذهنتان می‌رسد، بلافاصله از استاد بپرسید و به خود اجازه ندهید سؤال مطرح شده، ذهنتان را به خود مشغول دارد و به تدریج از فضای روانی کلاس خارج شوید. با این روش ساده، می‌توانید فرآیند تدریجی و محتوای درسی کلاس را پی‌گیری کنید و خود را در فضای درسی یا مطالعه قرار دهید.
ه . زمان و مکان مطالعه، باید از نظر فیزیکی و روانی از شرایط مناسب برخوردار باشد و هرگونه عاملی که می‌تواند باعث حواس‌پرتی شود (نظیر سر و صداها، سرما و گرما، نور کم یا خیلی شدید و...)، از محیط مطالعه خود حذف کنید.
3. در صورتی که تعدّد کارها و فعالیت‌های غیردرسی، باعث عدم تمرکز می‌شود، آنها را به حداقل ممکن برسانید و به خود بگویید: در این دوره و زمان، مهم‌ترین وظیفه و کار من مطالعه و درس‌خواندن و ارتقای سطح علمی است و فعالیت‌های جانبی متعدد، مزاحم وظیفه اصلی من است.
4. اگر مشکلات شخصی، اجتماعی، خانوادگی و... باعث عدم تمرکز می‌شود؛ بدانید که:
الف. زندگی هیچ‌کس، خالی از مشکل نیست و ذهن هیچ فردی خالی محض نیست. از طرف دیگر با صرف فکر کردن و مشغولیت ذهنی درباره چنین مشکلاتی، هیچ دردی دوا نخواهد شد. پس به خود تلقین کنید که هنگام درس یا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانید.
ب. به هنگام هجوم آن افکار، به خود قول بدهید در این باره خواهم اندیشید (و زمانی را برای این کار در شبانه‌روز اختصاص دهید).
ج. در صورت امکان به اتفاق یکی از دوستان خود، مطالعه یا مباحثه کنید.
5. در صورتی که موضوع یا موضوعات خاص و محدودی، باعث حواس‌پرتی شما می‌شود، به دنبال راه حل مناسب آن باشید؛ چرا که آن موضوع خاص، در حکم علت عدم تمرکز حواس شما است. پس برای مقابله با آن، باید ابتدا علت و عامل اصلی را شناسایی کنید و در پی حذف یا تقلیل آن برآیید، ولی اگر موضوعات متعدد، باعث حواس‌پرتی می‌شود، به نکات چهارگانه بالا توجه کنید.
افکار بد و آلوده، بدون شک امری مذموم و نامطلوب است و باید به این نکته توجه داشت که افکار ذهنی انسان، خود نوعی عمل محسوب می‌شود که اعمال درونی و یا جوانحی نامیده می‌شود؛ در مقابل اعمال خارجی که توسط اعضای انسان (مثل دست و پا، چشم، گوش و زبان) انجام می‌شود و به آنها اعمال جوارحی گفته می‌شود.
اولیای الهی در اثر توجه کامل به مبدأ قدرت و هستی، خداوند را در تمام حالات حاضر و ناظر اعمال می‌بینند و حتی فکر گناه و اندیشه بد نیز در آنان راه نمی‌یابد، تا چه رسد به گناه بیرونی و خارجی؛ ولی چنین توجهی برای ما عملاً ممکن نیست! از این رو گاهی اوقات در اثر غفلت از یاد خدا و فراموش کردن حضور او، افکار آلوده به ذهنمان خطور می‌کند البته خداوند متعال به لطف و کرمش این گونه افکار ناشایست را برما می‌بخشد و اگر لطف او نمی‌بود مستحق عقاب و مجازات برای چنین افکاری بودیم؛ چون او از سودای قلب ما و پنهان‌ترین خطورات قلبی ما آگاه است چنان که می‌فرماید: ؛ (وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ)(بقره (2)، آیه 284. )(امور درونی و افکار و نیات شما بر خداوند آشکار است؛ چه آنها را پنهان کنید و چه آشکار سازید و خداوند در مورد آنها از شما حسابرسی می‌کند).
مطالعه چند کتاب در این زمینه سودمند است:
الف. لوتار جی سی ورت، مدیریت زمان، ترجمه: توکلی نیا
‌ب. 57 راه برای تقویت حافظه

نویسنده: ابوالقاسم بشیری