برای افزایش صبر باید چه کار کنم؟ حدود یک ساله که خیلی حساس شدم، سریع عصبی می شم، به طور کلی بی صبر شدم ... لطفا کمکم کنید!

برای افزایش صبر باید چه کار کنم؟ حدود یک ساله که خیلی حساس شدم، سریع عصبی می شم، به طور کلی بی صبر شدم ... لطفا کمکم کنید!

پرسشگر گرامی، خوشحالیم که پاسخگوی شما هستیم. آگاهی از وجود مشکلی در زندگی قدم اول برای حل آن مشکل می باشد. به شما بخاطر تفکر منطقی که دارید آفرین می گوییم. شما راه درستی را در پیش گرفته اید. حل علمی مشکلات زندگی بهترین کاریست که می توانید انجام دهید. برای اینکار باید عوامل خشم و پرخاشگری را در خودتان پیدا کنید و ببینید که چه چیزی باعث گردیده است تا شما کنترل هیجانی خود را از دست بدهید و آرامش زندگی تان برهم بخورد. خودتان را عذاب دهید و دیگران نیز با شما روابط دوستانه نداشته باشند و آنگاه با برطرف نمودن آن شرایط و مشکلات، آرامش را به زندگی تان بازگردانید.
شایسته بود که توضیح مفصّلی از شرایطی که دارید برای ما ارسال نمایید. از قبیل اینکه معمولا با چه کسانی به مشکل برمی خورید؟ آیا در این چند وقت اتفاق خاصی در زندگی تان رخ نداده است که موجب حالات فعلی شما شده باشد؟ راجع به خانواده تان و مسائلی که موضوع تعارض بین شماست توضیح دهید؟ راجع به صفات شخصیتی تان توضیح دهید؟ تاریخچه ای از زندگی تان و نوع برخورد شما و دیگران با شما را بیان نمایید. به طور واضح به هر میزان که آگاهی ما از شرایط شما بیشتر باشد، راهنمایی بهتری به شما ارائه خواهیم داد. ولی با همه این وجود ما سعی می نماییم تا توضیحاتی راجع به خشم و پرخاشگری و زمینه های آن و نوع مهار آن به شما ارائه دهیم . شما با عمل به این توصیه ها می توانید تا حد زیادی، خشم خود را مهار کنید و صبر خود را بالا ببرید.
پرسشگر محترم، لازم است بدانید؛ عصبانیت، جلوه خشم و غضب است و غضب در واقع یک حالت نفسانی و درونی است که آدمی را وادار به رفتاری پرخاشگرانه وغلبه و انتقام نسبت به دیگری می‌کند. البته اصل (قوه غضب) در حفظ و بقای انسان نقش به سزایی ایفا می‌کند؛ اما این قوه نیز مانند سایر قوای نفسانی باید کنترل و در جهت صحیح از آن استفاده شود و از افراط و تفریط نسبت به آن اجتناب گردد؛ زیرا افراط در آن موجب ناکارآمدی فکر و عقل می‌شود و خطرات و خسارات جبران ناپذیری را در پی دارد. تفریط در آن نیز موجب جبن و خواری می‌شود و از پیامدهای بد آن بی‌غیرتی و بی‌تفاوتی نسبت به مسئولیت‌های فردی و اجتماعی است. البته بحث ما در اینجا، بیشتر مربوط به جنبه افراطی غضب و (عصبانیت) است؛ از این رو زیان‌هایی که ناشی از شعله‌ور شدن غضب را به اختصار بیان می‌کنیم، راه‌کارهایی به منظور کنترل آن بیان می‌کنیم.
از آثار بد غضب این است فرد غضبناک و عصبانی رفتارهای نادرستی - مانند فحش دادن و پرخاشگری کلامی، شماتت، مسخره کردن، فاش کردن اسرار و بدگویی از دیگران - را از خود بروز می‌دهد. علاوه بر این موجب دشمنی دوستان و شماتت دشمنان، انزوای اجتماعی، افسردگی و بیماری‌های جسمانی و روانی می‌شود. بنابراین کنترل عصبانیت امری بایسته و اجتناب‌ناپذیر است؛ وگرنه موجب هلاکت انسان و خسارات جبران ناپذیری می‌شود.
غضب، فکر و عقل انسان را ناکار آمد و زمین گیر می‌کند؛ چنان که پیامبر اکرم(صل الله و علیه و آله) فرمود: (غضب، دل مرد دانا را هلاک می‌کند) خشم و غضب نابه‌جا، آتشی شیطانی است که از درون انسان شعله کشیده و انسان را به سوی آتشی ابدی رهنمون می‌شود. امام باقرعلیه السلام می فرمایند:(ان هذا الغضب جمرة من الشیطان توقد فی قلب ابن آدم...)[1](خشم پاره آتشی شیطانی است که در قلب انسان شعله‌ور می‌شود...)همچنین می فرمایند:(ان الرجل لیغضب فما یرضی ابداً حتی یدخل النار...) ([گاه ]شخصی به خشم می‌آید و در آن پیش می‌رود و راضی نمی‌شود تا آن گاه که داخل آتش شود).[2]
در مقابل، حلم و بردباری برآورنده بزرگ‌ترین آرزوی سالکان الی اللَّه و رسیدن به رضوان الهی است. امام صادق‌علیه السلام می‌فرماید: (من کظم غیظاً، ولو شاء ان یمضیه امضاه، املأ اللَّه قلبه یوم القیامة رضاه) (هر کس خشم و غضب خود را بشکند - در حالی که اگر بخواهد می‌تواند آن را عملی کند - خداوند در روز قیامت قلب او را با رضوان خود پر می‌سازد).[3]
آنچه مهم است اینکه شخص عزم راسخ و جدی بر پالایش نفس خویش از خشم و کژخلقی داشته و آن را به زیور حلم و بردباری بیاراید. بنابراین برای تقویت حلم و بردباری، باید طبق برنامه‌ای جدی، به تقویت اراده پرداخت و همواره بر خود مسلط باشد. در این رابطه راه‌های مختلفی وجود دارد؛ ولی مهم آن است که در راه درمان آن، مصمّم باشید و مطالب پیشنهادی را بدون کمترین کاستی به اجرا گذارید:
عوامل بسیاری وجود دارد که می توانند زمینه خشم و پرخاشگری را ایجاد کنند از جمله: مشکلات زندگی مثل مشکلات مالی، بی توجهی اطرافیان، عدم امنیت روانی و اجتماعی، مشکلات جسمی و درد های بدنی، حسادت به دیگران، شکست های پی درپی در زندگی، احساس حقارت، نداشتن استراحت و تفریح کافی در زندگی، ناامیدی، ضعف باور های مذهبی و توکل به خداوند.
عواقب و پیامدهای خشم و پرخاشگری
1. اضطراب و استرس مداوم: فردی که با کوچکترین مشکل از کوره در می رود، مدام اضطراب را تجربه می کند و زندگی را برای خود به جهنمی سخت تبدیل می کند که قبل از هر کسی خود در این جهنم خواهد سوخت.
2. بیماری های روحی و جسمی: مسلّما با وجود چنین عذاب روحی و اضطراب زیادی که فرد در زندگی دارد به بیماری های جسمی نیز مبتلا خواهد شد. دانشمندان امروزه دریافته اند که ریشه بسیاری از بیماری های جسمی ، حالات روحی و روانی می باشد.
3. سست شدن روابط اجتماعی و برهم خوردن دوستی ها: بازخورد بدی که یک فرد عصبی به دوستان خود می دهد و برخورد بدی که با آنها دارد، آنها را از خود می راند و باعث انزوا و تنهایی خود می گردد. چه بسا با این نوع برخورد، دیگر روابط صمیمی خانوادگی نیز از بین برود و افراد خانواده نتوانند درد و دل و مشکلات خود را با او مطرح نمایند.
4. از دست دادن فرصت های مناسب زندگی مثل ازدواج، فرصت های شغلی، دوستان خوب
5. تسریع در روند فرسودگی و پیری:
6. ضعف ایمان: همانطور که قبلا گفتیم، خشم و غضب ایمان را از بین می برد و ریشه بسیاری از گناهان همچون تهمت و غیبت و آزار مومن می گردد.
توصیه هایی برای حفظ آرامش در زندگی و عصبانی نشدن
1. مطمئن باشید که می‌توانید روحیه خود را تغییر دهید؛ ولی برای نتیجه‌گیری شتاب نکنید. بیندیشید که باید مدتی طولانی، رفتارهای خود را به دقت کنترل کنید و اگر چنین کردید، پس از آن حتماً دگرگونی رفتاری خواهید داشت.
2. از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
3. در هر مسئله‌ای، ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را برای تحمل آن آماده کنید. این نکته باعث می‌شود، برخوردهای خوب بیش از انتظار، در شما ایجاد خشنودی کند. اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
4. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطی، برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندی سر زد، خود را جریمه کنید. برای مثال تصمیم بگیرید - یا در صورت امکان نذر کنید - اگر بر سر کسی فریاد زدید، فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز روزه بگیرید. این گونه جریمه معنوی نباید نگاه انسان به عمل نیک را منفی کند؛ بلکه باید آن را با یک تیر دو نشانه زدن به حساب آورد؛ یعنی از طرفی رشد و تعالی معنوی و کسب تقرب مستقیم به سوی خدا و از طرف دیگر بازداشتن از بدی‌ها و زشتی‌ها. کارآیی این روش، بسیار بالا است و بسیاری از علمای بزرگ، بدین سان تمرین عملی و خودسازی کرده‌اند.
5. در تصمیم‌گیری‌ها، با افراد عاقل و پخته مشورت کنید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
6. با افراد خوش خلق و غیر عصبی معاشرت کنید.
7. از موقعیت‌هایی که زمینه تندخویی در آن فراوان است، اجتناب کنید و در موقعیت‌هایی حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آنجا دیده نمی‌شود و از شرایطی که شما را به رفتارهای تند دعوت می‌کند، دوری گزینید.
8. قبل از هر عملی، در مورد پیامد آن بیندیشید و آن گاه اقدام کنید. با تمرین به این راه‌کار در تمام امور، اندک اندک کنترل خویش را بر تمام رفتارها توسعه بخشید.
9. به رفتارها و حالاتی که از افراد سر می‌زند و شما را عصبانی می‌کند، بی‌توجه باشید. برای مثال اگر کسی با حرف ناروا شما را بر می‌افروزد، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وی بپرهیزید و یا محیط را ترک کنید. به گفته‌های او توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید. نسبت به دیگر اعمال فیزیکی و رفتارهای پرخاشگرانه و تحریک کننده نیز همین طور واکنش نشان دهید و راه بی‌توجهی و سهل‌گیری را پیش گیرید.
10. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفکّر از زشتی، ناپسندی و جبران اعمال پرخاشگرانه بالا ببرید. روایات، آیات و داستان‌هایی را در این زمینه، مطالعه و در مورد آنها فکر کنید. در برخی از موارد، به آثار بد رفتار تند خود، توجه و زشتی آن را در ذهن مرور کنید تا به یک حالت خود هشداری از درون دست یابید. همچنین آثار فردی و اجتماعی و پیامدهای حیثیتی آن عمل زشت را در ذهن خود، حاضر و به زشتی آن توجه کنید تا از درون از آن عمل متنفّر شوید.
11. از خواندن قرآن به مقدار زیاد و در نوبت‌های متعدد در روز غفلت نورزید. قرآن تأثیر زیادی در رسیدن به حالت سکینه و آرامش درونی دارد. عبادت‌های خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب کامل به جا آورید که تأثیر بزرگی در رسیدن به اطمینان خاطر دارد و آدمی را از درون به آرامش می‌رساند.
12. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پای خود را تا قوزک، با آب سرد بشویید.
13. دیگر رفتارهای عادی و روزمره خود را با تسلّط کامل بر رفتار و بدون شتابزدگی انجام دهید و آنها را آرام آرام تعقیب کنید، تا نرم‌خویی و پرحوصلگی، بر تمام رفتارهای شما حاکم شود.
14. شرح موارد یاد شده را در جدولی بنویسید و موارد انجام شده و یا تخلّف از آن را یادداشت کنید. همواره بکوشید موارد تخلف را کاهش داده و بیش از پیش خود را به انجام آنها مقید سازید. حتی قبل از بروز آن موقعیت‌ها و به صورت مستمر، این راه‌کارها را سرلوحه اعمال خود قرار دهید. از آن به بعد، باید میزان موارد پرخاشگری شما کاهش یابد. آنها را نیز یادداشت کنید و کم کم از میزان آنها در طول روز، هفته و ... بکاهید.
15. یک نفر محرم اسرار برای خود برگزینید. این رابطه نزدیک و صمیمانه، باید به گونه‌ای باشد که بتوان در مورد موضوعات بی‌اهمیت با او درد دل کرد و حتی بدون اینکه احساس کنید وقت او را تلف کرده‌اید به او تلفن بزنید و موضوع را با وی درمیان گذارید. در این صورت است که با پدید آمدن هرگونه مشکل جسمی یا روانی، می‌توان با تکیه کردن به او و بیان مشکل خود، احساس آرامش کر
16. شوخ طبع باشید و احساسات منفی و تندتان را نسبت به دیگران با تمرین به احساسات مثبت تبدیل کنید. البته نباید شوخ طبعی حالت تهاجمی به خود گیرد و از طریق شوخی و خندیدن به شکست‌های دیگران، به گونه‌ای پرخاشگری بروز داده شده و با شوخی‌های آزار دهنده و متلک‌های غیراخلاقی یا ضد اخلاقی به انتقام جویی از دیگران پرداخت. پس با شوخ طبعی می‌توان در برخورد با مسائل جدی، فشارها و مشکلات زندگی خود را کاهش داد؛ زیرا لذت بردن از شوخ طبعی، خنده سرگرم کننده و شادی آفرین، در فرد هیجان و احساس مثبت ایجاد کرده و در درازمدت بر کاهش میزان عصبانیت می‌انجامد.
17. پرهیز از محرک های عصبی؛ بعضی از مواد به طور طبیعی سیستم اعصاب و دستگاه قلبی - عروقی را تحریک می‌کند. نوشابه‌های گازدار، شکلات‌ها و برخی داروهای غیرمجاز، محرک‌هایی است که سبب تشدید واکنش افراد حساس به محرک‌های اطراف آنها می‌شود؛ به طوری که در مواقع لزوم نمی‌توانند واکنش مناسب نشان دهند. آنها برای به دست آوردن آرامش قادر نیستند به موقع از سیستم پاراسمپاتیک خود استفاده کنند و برای مدت طولانی در حالت عصبی باقی می‌مانند. بنابراین توصیه می‌شود از مصرف چنین مواد تحریک کننده به حداقل ممکن اکتفا کنند.
18. چنانچه رفتاری از فرد مقابل شما را آزار می دهد، بصورت مودبانه احساس ناراحتی خود را از آن رفتار بیان کنید. بسیاری از افراد زمانی که از رفتار فرد مقابل ناراحت می شوند بجای آنکه ناراحتی خود را اعلام کنند تا مشکل حل شود، اقدام به مقابله به مثل می کنند و این برخورد به یک روش غلط در برخود اجتماعی و روابط بین فردی آنها تبدیل می شود که رفته رفته مشکل بیشتر و پیچیده تر می گردد.بنابراین بصورت کاملا خونسرد و صادقانه ناراحتی خود را بیان کنید تا علاوه بر تخیله هیجانی و راحت شدن، فرد مقابل به رفتار اشتباهش پی ببرد مثلا بگویید دوست من فلان رفتار شما مرا ناراحت می کند به قدری که نمی توانم خودم را کنترل کنم. فقط باید دقت کنید که این کلام شما حاوی تحقیر، توهین و تمسخر فرد مقابل نباشد. در اینصورت معمولا بازخورد خوبی از فرد مقابل خواهید گرفت. البته ممکن است ابتدا در دفعات اول مورد پذیرش قرار نگیرید. ولی شما باید مقداری صبر به خرج دهید.
19. برای توجیه رفتارهای خلاف انتظار دیگران، توجیه مناسبی داشته باشید و آنها را مقصر تلقی نکنید؛ مثلاً بگویید: خودم از این فرد بدتر رفتار می‌کنم، او اشتباه گرفته و مقصر نیست. اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است.
20. همیشه خود و رفتارتان را درست و صحیح تلقی نکنید و احتمال خطا در کارهای خود را بدهید.
21. به عنوان تمرین گاهی با افرادی که سلیقه آنها را نمی‌پسندید، برخورد کوتاه مدت داشته باشید.
22. با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطی، برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندی سر زد، خود را جریمه کنید. برای مثال تصمیم بگیرید - یا در صورت امکان نذر کنید - اگر بر سر کسی فریاد زدید، فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز روزه بگیرید این گونه جریمه معنوی نباید نگاه انسان به عمل نیک را منفی کند؛ بلکه باید آن را با یک تیر دو نشانه زدن به حساب آورد؛ یعنی از طرفی رشد و تعالی معنوی و کسب تقرب مستقیم به سوی خدا و از طرف دیگر بازداشتن از بدی‌ها و زشتی‌ها. کارآیی این روش، بسیار بالا است و بسیاری از علمای بزرگ، بدین سان تمرین عملی و خودسازی کرده‌اند.
23. از تفریحات سالم، آرامش‌بخش و تقویت کننده اراده - مانند کوهنوردی، شنا، دو پیاده‌روی و گردش در طبیعت و... استفاده کنید.
24. به رفتارها و حالاتی که از افراد سر می‌زند و شما را عصبانی می‌کند، بی‌توجه باشید. برای مثال اگر کسی با حرف ناروا شما را بر می‌افروزد، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وی بپرهیزید و یا محیط را ترک کنید. به گفته‌های او توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید. نسبت به دیگر اعمال فیزیکی و رفتارهای پرخاشگرانه و تحریک کننده نیز همین طور واکنش نشان دهید و راه بی‌توجهی و سهل‌گیری را پیش گیرید.
25. به مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی خود بهبود ببخشید. افرادی که مهارت‌های ارتباطی بسیار ضعیف و نامناسبی دارند، سهم زیادی در عصبانیت و تندی در جامعه را به خود اختصاص می‌دهند.[4] بنابراین قراردادن وقت کافی و مناسب برای ارائه خدمات نیکوکارانه به دیگران، نقش خوبی در کاهش آن ایفا می‌کند و احساس ارتباط و همبستگی با دیگران را دو چندان می‌کند. این گونه مشارکت‌ها، علاقه فرد را برای خدمت ایثارگرانه به دیگران افزایش می‌دهد و با افزایش حس همدردی نسبت به دیگران، فرد قادر می‌شود تا شناخت بیشتری از آنها به دست آورد. درک انگیزه‌ها سبب کاهش بدبینی و قضاوت عادلانه‌تری در مورد رفتار آنان خواهد شد و در نتیجه به دور از افکار پرخاشگرانه و احساسات منفی، ستیزه‌جویانه و خشم‌آلو، با خود استدلال می‌کند و خویشتن را آرام می‌سازد؛ زیرا قضاوت‌های بدبینانه و غیرواقعی از دیگران نقش عمده‌ای، در نحوه تعامل و برخورد منفی با آنان دارد.
26. در این مسیر از خداوند طلب یاری نمایید و به ائمه اطهار توسل جویید.
توصیه هایی برای لحظه عصبانیت
1. هر گاه عصبانی شدید این مطلب را به خود متذکر شوید که من الان عصبانی هستم، در واقع خودآگاهی هیجانی مقداری از عصبانیت شما می کاهد.
2. به هنگام بروز عصبانیت و تندخویی، سریع حالات خود را تغییر دهید. برای مثال اگر ایستاده‌اید، بنشینید و اگر نشسته‌اید، دراز بکشید و صورت خود را با آب سرد بشویید. یک لیوان آب خنک بیاشامید و خود را از آن موقعیت دور سازید.
3. به هنگام عصبانیت چند نفس عمیق بکشید و سعی کنید به چیزی فکر نکنید.
4. یکی از راهکارهای مفید برای کاهش خشم و عصبانیت این است که در هنگام عصبانیت با دوستان دیگر ارتباط برقرار کرده و با آنها راجع به مسائل دیگری غیر از مسئله خشم آور صحبت کنید. شاید این عمل در حین عصبانیت کار سختی باشد ولی اگر شما خواهان آرامش هستید باید این کار را انجام دهید صحبت کردن راجع به مسئله دیگر به شما کمک می کند تا نتوانید به موضوع خشم آور فکر نکنید.
5. اگر امکان دارد، هنگام عصبانیت یا بی‌حوصلگی و کسالت، یک دوش آب ولرم بگیرید. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پای خود را تا قوزک، با آب سرد بشویید.
6. وضو با آب سرد می تواند تا حد زیادی از عصبانیت شما بکاهد.
7. چند لحظه دراز بکشید و چشمان خود را ببندید و همه ماهیچه‌های خود را شل کنید تا آرامش عضلانی پیدا نمایید. فکر خود را از آنچه موجب عصبانیت شما شده است، منصرف کنید و به عضلات بدن خود تمرکز یابید.
8. به خودتان تلقین کنید: که اتفاق خاصی نیفتاده؛ مگر آسمان به زمین آمده است؟ دیگران در چنین مواردی چه می‌کنند؟ آیا همه عزا می‌گیرند؟ هر کس به کاری مشغول می‌شود و به این گونه موارد اعتنایی نمی‌کند.
9. اگر گاهی سریع سخن گفتید و عجولانه تصمیم گرفتید و رفتار نابجا از شما سرزد؛ به سرعت خود را سرزنش و حتی در لفظ، اظهار پشیمانی کنید و وعده‌ها و قول‌های خود را در ذهن خویش، حاضر سازید.
ذکر (لا حول و لا قوة الا باللَّه) را زیاد بر زبان جاری سازید و سوره (والعصر) را زیاد بخوانید. تکرار اذکار (استغفراللَّه ربی و اتوب الیه) و (اعوذ باللَّه من الشیطان الرجیم) نیز مفید است.
امام صادق(علیه السلام) فرمودند: (خداوند به برخی از انبیا وحی کرد،: ای فرزند آدم! در وقتی که غضبناک گردیدی، مرا یاد کن تا من هم تو را در وقت غضبم یاد کنم و تو را هلاک نسازم) بنابراین یاد خدا علاوه بر اینکه آتش خشم را خاموش می‌کند، موجب آرامش انسان می‌شود و در قیامت نیز آثار مثبتی به دنبال دارد.
10. وقتی که با امور عصبانیت آفرین مواجه هستید، برای مدتی (حدود 10 تا 15 دقیقه)، راه دریافت‌های حسی خود را سد سازید برای مثال جلوی گوش خود را بگیرید و چشمان خود را ببندید و سر خود را پایین اندازید تا دریافت‌های عصبانیت را تحت کنترل شما در آیند و موجب تحریک بیشتر شما نشوند.
اگر رفتار و یا صفتی که در شخصی هست، موجب عصبانیت شما شده، آن را شوخی تلقی کنید و به شکلی، خود را از تیررس او دور در نظر بگیرید. یعنی؛ از در نظر گرفتن خویش به عنوان مخاطب رفتارهای دیگران پرهیز کنید؛ مثلاً از مشاهده کسی که فحش می‌دهد با خود بگویید مخاطب او من نیستم و در این هنگام از صحنه دور شده و راه دریافت‌های حسی را سد سازید تا بیشتر مورد هجوم قرار نگیرید.
از مکاتبه شما با این مرکز کمال تشکر را داریم.
منتظر مکاتبات بعدی شما هستیم.
پی نوشت:
[1] . الکلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح و تعلیق: علی‌اکبر غفاری، (تهران: دارالکتب الاسلامیه)، ج 2، ص 304.

[2] . همان، ص 302.
[3] . همان، ص 110.
[4] . هافمن، کارل (و دیگران)، روانشناسی عمومی از نظریه تا کاربرد، ترجمه سیامک نقشبندی و دیگران، (تهران: ارسباران، 1378)، ص 309.
نویسنده:هادی عبدلی