آیا عقل نظری بدون تهذیب نفس، می‌تواند به مراحل عالی کشف حقیقت برسد؟

آیا عقل نظری بدون تهذیب نفس، می‌تواند به مراحل عالی کشف حقیقت برسد؟

خیر؛ از مجموع روایات در باب خلقت (عقل)، چنین استفاده می‌شود که عقل دارای دو قوس صعود و نزول است و از آن به اقبال (روی آوردن) و ادبار (بازگشتن) تعبیر شده است.نگا: اصول کافی، ج 1، صص 10 - 21. با توجه به مضامین احادیث و تفسیر اندیشمندان بزرگ اسلامی (اقبال عقل)، روی آوردن به عالم طبیعت، اجسام، مواد و عالم کثرت است و در همین عالم، عقل در نازل‌ترین مرتبه خود قرار می‌گیرد و مردم آن را گاه در امور معاش و گاه در امور معاد خود به کار می‌برند. (عقل نزول کرده)، همان عقلی است که گاهی برای فراگیری علوم مختلف و به دست آوردن و حفظ تجربه‌ها از آن استفاده می‌شود: (العقل حفظ التجارب)؛ نهج البلاغه (تحقیق محمد عبده)، ج 4، ص 52.؛ امّا (ادبار عقل)؛ یعنی، پشت کردن به این عالم و رجوع به سوی جایگاه اصلی که همان عقل توحیدی و الهی است.شرح اصول کافی، ج 1، ص 403.
از عقل به این سو افتاده، به عقل (اکتسابی)، (جزئی)، (بشری) و (دنیایی) و از عقل به آن سو نظر کرده، به عقل (آخرتی)، (الهی)، (کلی) و (خدادادی) تعبیرمی‌کنند.
عقل کل را گفت ما زاغ البصرعقل جزوی می‌کند هر سو نظر
عقل ما زاغ است نور خاصگان‌عقل زاغ، استاد کور مردگان‌
مثنوی معنوی، دفتر 4، ابیات 1309 - 1310.
آنچه از نظر دین معتبر است، عقل سلیم الهی است؛ ولی آنچه در نزد عموم مردم هست، فرسنگ‌ها با آن عقل فاصله دارد. در فرهنگ دینی، اصل و ذات عقل، معتبر دانسته شده است و عموم مردم به بازتابی از آن توجّه دارند. از این رو هر چه از اصل عقل فاصله بیشتر باشد، فهم حقایق سخت‌تر می‌شود.
از این جهت، هر چه عقل از اصل خود بیشتر دور شود، حقایق نمایی و ارشاد و راهنمایی آن، خدشه‌دارتر می‌گردد! بدیهی است زمانی عقل می‌تواند در اندیشه‌های خود کامیاب شود که به منشأ خود بپیوندد. این پیوستن تنها در پرتو نیامیختن با هواهای نفسانی و عدم پیروی از آنها به دست می‌آید و این همان تهذیب نفس و پرهیزگاری است.نگا: چالش درون جدال تاریخی عقل و عشق، صص‌34 - 36.
در فرهنگ دینی، (عقل جزئی) باید به منشأ خود؛ یعنی، عقل کلّی متصل شود و عقل بشری رنگ عقل الهی به خود گیرد و عقل دنیایی، عقل آخرتی گردد. (عقل کلی)، همان عقلی است که موجب هدایت و وصول به مقصد می‌شود و (عقل الهی)، همان عقلی است که خود را تحت فرمان الهی قرار داده، نافرمانی در برابر او را روا نمی‌دارد.
از همین رو برای آنکه عقل جزئی و نزول یافته، با مبدأ خود ارتباط یابد و سیر صعودی به موطن اصلی‌اش را آغاز کند. و در پرتو این سیر و اتصال و توجّه، راهنمای انسان باشد؛ در اسلام (تعقّل) و (پرهیزگاری) مقارن با یکدیگر مطرح شده است.برای نمونه نگا: غافر (4)، آیه 3. در این خصوص علامه طباطبایی(رحمه الله) می‌نویسد:
(شکی نیست که قرآن مجید و روایات، تقوا را در جانب علم معتبر می‌دانند. انسان تنها با پدید آوردن زمینه‌های مناسب برای قوای شعوری، می‌تواند بر افکار خود تسلّط یابد و به معارف خود وسعت بخشد. افراط و تفریط انسان در پیروی قوه‌ای از قوای خود، موجب می‌شود که در افکار و معارفش، انحراف پدید آید؛ زیرا در اثر افراط، تمام خواسته‌های آن قوه را عملی می‌سازد و آن را بر سایر تصدیقات و افکار قوای دیگر مقدم می‌دارد و از مقتضیات دیگر قوا غافل می‌شود. بنابراین، معارف حقّه و علم‌های سودمند، تنها در صورتی فراچنگ می‌آید که بشر، اخلاق خود را اصلاح کند و فضایل انسانی و ارزنده خود را کامل نماید که این همان (تقوا) است. قرآن کریم به خاطر استقامت فکر و صواب بودن علم و خالی بودنش از خیالات حیوانی و القائات شیطانی، تقوا را در تفکّر و تعقل شرط دانسته است؛ نه اینکه در مقابل تفکر منطقی، تقوا را هم - مانند تذکر - راه مستقل و جدایی قرار دهد).المیزان، ج 5، صص 267 - 270.
باز عقلی کاو رمد از عقل عقل‌کرد از عقلی به حیوانات نقل‌
عقل کامل را قرین کن با خردتا که باز آید خرد زان خوی بد
مثنوی معنوی، دفتر1، بیت 3220 و دفتر 5، بیت 738.