اتفاقاتی که از قبل تولد تا روز قیامت برای انسان و دیگر موجودات می افتد را توضیح دهید. لطفا بیشتر توضیح دهید.

اتفاقاتی که از قبل تولد تا روز قیامت برای انسان و دیگر موجودات می افتد را توضیح دهید. لطفا بیشتر توضیح دهید.

بررسی اتفاقاتی که قبل از تولد تا روز قیامت برای انسان و دیگر موجودات روی می دهد ، مساله ای بسیار گسترده و پیچیده که در قالب چند صفحه قابل گنجانیدن نیست. به هر حال ما تنها به ارائه گلچینی از این واقع بطور گذرا اکتفا می کنیم. هر چند بهتر بود سوال خود را بطور مشخص و روشن تر بیان می کردید تا ما نیز بهتر می توانستیم با شما وارد گفتگو شویم.

مطالب قابل طرح در این مجال :
1- آفرینش جهان
2- عالم ذر و اتفاقات آن عالم
3- آفرینش انسان
4- مراحل تولد انسان‌
5- آفرینش جهان و انسان و ... در نهج البلاغه
6- زندگی انسان
7- مرگ
8- برزخ
9- قیامت

1- آفرینش جهان
جهان از عدم به معنای ناچیز خلق نشده است؛ بلکه آفرینش جهانِ هستی ابتدایی و غیروابسته به هر ماده پیشین است. به عبارت دیگر آفرینش جهان، صرفاً مستند به اراده حق تعالی است و نیازمند ماده پیشینی نیست که خداوند جهان را از آن پدید آورد؛ برخلاف خلاقیّت و آفرینش بشری که چیزی جز تغییر صورت‌ها و ترکیب مواد نخستین برای پدید آوردن محصولی نو نیست. بنابراین حتی اگر در فیزیک کیهانی مواد نخستینی فرض شود که صورت موجود جهان، تابع تغییر آرایش آن مواد است، از نظر فلسفی آن مواد نیز مخلوق و معلول علت هستی بخش (خداوند) می‌باشد.
امام صادق(ع) درباره آفرینش جهان می‌فرماید: (خداوند جهان را از (چیزی) نیافریده است، نه اینکه از (هیچ چیز) و (عدم)، جهان را آفریده باشد).
دقت در عبارت فوق از سویی نمایانگر احاطه علمی و فلسفی امام صادق(ع) و از دیگر سو نشانگر قدرت بی‌پایان و بی‌نیازی خداوند در آفرینش جهان است.
در کتاب الاحتجاج شیخ طبرسی آمده است‌ قال الزندیق لابی عبدالله(ع) من ای شی خلق قال علیه السلام: (لا من شی فقال کیف یحیی من لاشی. قال: ان الاشیاء لاتخلوا ان تکون خلقت من شی او من غیر شی فان کانت خلقت).: (از امام صادق(ع) پرسیده شد: جهان از چه چیزی آفریده شده است؟ فرمود: از چیزی آفریده نشده است. پرسیده شد: چگونه خداوند از هیچ چیز، زنده می‌کند. پاسخ داد: موجودات یا از چیزی آفریده می‌شوند و یا از غیر شی‌ء (مادی‌) آفریده می‌شوند) محمد صالح مازندرانی، شرح اصول کافی، ج 3، ص 300 و 301..
ماجرای آفرینش الهی در قالب یک مثال ساده چنین است: همان‌طور که یک مهندس ابتدا نقشه ساختمانی را در ذهن خویش مجسّم می‌کند، سپس آن را به تصویر می‌کشد و در خارج محقّق می‌سازد. در آفرینش جهان هستی نیز حضرت حق قبل از آفرینش، به همه تار و پود و خصوصیات نظام هستی علم دارد و چون اراده کند، به معلومات خویش وجود می‌بخشد و آنها موجود می‌شوند. لذا قبل از اراده حق اشیاء نزد خداوند وجود علمی دارند و بعد از اراده پروردگار، وجود عینی و خارجی پیدا می‌کنند برای اطلاع بیشتر ر.ک: مبدأ و معاد، آیة اللَّه جوادی آملی، مقاله هشتم، نظام احسن جهان هستی..
بنابراین فرق است بین اینکه جهان (از چیزی خلق نشده باشد) و اینکه جهان از (عدم) یا (ناچیز) خلق شده باشد. سخن نخست درست و سخن دوم باطل است و اگر کسی به گونه دوم سخن بگوید، باید آن را به معنای اول فرا داد.

آفرینش جهان در قرآن
مراحل یا ایام آفرینش جهان در قرآن شش روز دانسته شده که چهار روز آن مربوط به زمین و تدبیر امور آن است. چهار روز نیز مربوط به آسمان‌ها است که دو روز آن با زمین مشترک است فصلت (41)، آیات 10 و 12.؛ لذا جمعاً شش روز می‌شود.
منظور از شش روز، شش دوره یا مرحله است؛ نه شش روز از شبانه روزهای دنیا که برابر با 24 ساعت است و یا روز در برابر شب که بخشی از زمان یاد شده است.
مسئله آفرینش جهان در شش روز، در هفت آیه از آیات قرآن اعراف (7)، آیه 54 ؛ یونس (10)، آیه 3 ؛ هود (11)، آیه 7 ؛ فرقان (25)، آیه 59 ؛ سجده (32)، آیه 4 ؛ ق (50)، آیه 38 ؛ حدید (57)، آیه 4. آمده است. در سه مورد علاوه بر آسمان‌ها و زمین، (ما بَیْنَهُما)؛ (آنچه در میان زمین و آسمان قرار دارد) نیز اضافه شده است. البته پیدایش مجموعه جهان در شش روز معمولی دنیای ما به ظاهر خلاف علم است؛ زیرا علم می‌گوید: میلیاردها سال طول کشیده تا زمین و آسمان به وضع کنونی در آمده است؛ لکن چنان که گذشت (یوم) به معنای (یک دوران) نیز به کار می‌رود؛ خواه این دوران یک سال باشد یا صد سال یا یک میلیون سال و یا میلیاردها سال و شواهدی این معنا را اثبات می‌کند:
1. در قرآن بارها کلمه یوم به معنای مدت طولانی به کار رفته است؛ مانند: (یَوْمِ الْقِیامَةِ)؛ معارج (70)، آیه 4. که حداقل پنجاه هزار سال طول می‌کشد.
2. در لغت گاهی (یوم) به مدتی از زمان به هر مقدار باشد اطلاق شده است راغب اصفهانی، مفردات، دفتر نشر الکتاب، ص 553..
3. در روایات (یوم) به معنای دوران آمده است: (الدَّهْرَ یَوْمَانِ یَوْمٌ لَکَ وَ یَوْمٌ عَلَیْکَ)؛ نهج البلاغه، نامه 72 .؛ (دنیا برای تو دو روز است: روزی به سود تو است و روزی به زیان تو). و (سته ایام) هم به (ستة اوقات) (شش وقت و دوران) تفسیر شده است ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج 6، ص 201..
4. در گفت و گوی روزمره نیز (یوم) و معادل فارسی آن به معنای دوران به کار می‌رود. برای مثال می‌گوییم: روزی زمین گداخته و سوزان بود و روز دیگر سرد شد، در حالی که دوران گداختگی زمین به میلیاردها سال بالغ می‌شود.
کلیم کاشانی می‌گوید:
به نامی حیات دو روزی نبود بیش‌آن هم کلیم با تو بگویم چسان گذشت‌
یک روز صرف بستن دل شد به این و آن‌روز دیگر به کندن دل زین و آن گذشت‌

دوران‌های ششگانه‌
از آنچه گذشت نتیجه می‌گیریم که خداوند، مجموعه زمین و آسمان را در شش دوران متوالی آفریده است؛ هر چند این دوره‌ها گاهی به میلیون‌ها یا میلیاردها سال بالغ شده است، و علم امروز مطلبی مخالف این موضوع بیان نکرده است. این دوران‌های ششگانه احتمالاً به ترتیب ذیل بوده است:
1. روزی که همه جهان به صورت توده گازی شکلی بوده که با گردش به دور خود از هم جدا گردید و کرات را تشکیل داد.
2. این کرات به تدریج به صورت توده مذاب و نورانی و یا سرد و قابل سکونت در آمدند.
3. روز دیگر منظومه شمسی، تشکیل یافت و زمین از خورشید جدا شد.
4. روز دیگر زمین سرد و آماده حیات گردید.
5. سپس گیاهان و درختان در زمین آشکار شدند.
6. سرانجام حیوانات و انسان در روی زمین ظاهر گشتند تفسیر نمونه، همان، ج 6، صص 200-202، با تلخیص و برخی اضافات..
آنچه در دوران‌های ششگانه بیان شد، با آیات قرآن نیز سازگاری دارد؛ از جمله: (او (خدا) در زمین کوه‌هایی قرار داد و برکاتی در آن آفرید و مواد غذایی مختلف آن را مقدر فرمود؛ اینها همه در چهار روز (دوره) بود، درست به اندازه نیاز تقاضا کنندگان. سپس اراده آفرینش آسمان فرمود و در حالی که به صورت دود بود، به آن و به زمین دستور داد به وجود آیید و شکل گیرید؛ خواه از روی اطاعت و خواه اکراه. آنها گفتند: ما از روی طاعت می‌آییم. در این هنگام آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز (دو دوره) آفرید و آنچه می‌خواست، در هر آسمانی مقدر فرمود. آسمان پایین را با چراغ‌هایی (ستارگان) زینت بخشیدیم و (با شهاب‌ها) از استراق سمع شیاطین حفظ کردیم. این است تقدیر خداوند دانا) فصلت (41)، آیات 10-12..
در پایان گفتنی است هر تقسیمی براساس اعتبار خاصی صورت می‌گیرد. تقسیم ادوار آفرینش به شش دوره در قرآن منافاتی، با تقسیم به دوره‌هایی کمتر یا بیشتر در علوم تجربی براساس اعتباراتی دیگر نیست و در این صورت، نباید آیات قرآن را معارض علوم بشری انگاشت.

2- عالم ذر و اتفاقات آن عالم
در مورد (عالم ذر) در میان دانشمندان، مفسران، متکلمان و ارباب حدیث، گفت و گوهای زیادی واقع شده است، و این نشانگر پیچیدگی موضوع (عالم ذر) می‌باشد. خدای سبحان در قرآن کریم می‌فرماید: ... و اذ اخذ ربّک من بنی آدم من ظهورهم ذرّیتهم و اشهدهم علی انفسهم الست بربکم...؛ به خاطر بیاور زمانی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم (ذریّه) آنها را برگرفت، آنان را گواه بر خودشان گرفت و از آنها پرسید: آیا من پروردگار شمانیستم، آنان همگی گفتند: آری، ما گواهی دادیم، این کار را خداوند به خاطر آن انجام داد که در روز قیامت نگویید ما از این موضوع توحید و معرفه الله غافل بودیم، (اعراف، آیه 172). حال این ظهور و بروز (در عالم ذر) که واقع شده و به چه صورت انجام گرفته است و منظور از عالم ذر چیست؟ 1. محدّثان در پاسخ می‌گویند: در بعضی از احادیث آمده است: فرزندان آدم تا پایان دنیا به صورت ذرّات کوچکی از پشت آدم خارج شدند و فضا را پر کردند؛ در حالی که دارای عقل و شعور بودند و قادر بر سخن و تکلم بودند. خداوند آنان را مخاطب قرار داد آیا من پروردگارشما نیستم (الست بربکم)؟ همگی در پاسخ گفتند. آری (بلی) به این ترتیب پیمان نخستین بر توحید گرفته شد). 2. گروهی از مفسران می‌گویند: منظور از (ذر)، ذرات نخستین وجود انسان (نطفه) از پشت پدران به رحم مادران انتقال یافت و به تدریج در عالم جنین به صورت انسان کاملی درآمد و همان حال خداوند استعدادهایی به او داد که بتواند حقیقت توحید را درک کند. از این روعالم ذر عالم جنین است و سؤال و پاسخ به زبان حال صورت گرفته است. 3. منظور از عالم (ذر) عالم (ارواح) است؛ یعنی، خداوند در آغاز ارواح انسان‌ها را آفرید و مخاطب ساخت و از آنان اقرار بر توحید گرفت. 4. منظور از (ذر) اجزای بسیار کوچک نیست؛ بلکه ذر به معنای ذریّه (فرزندان) است؛ خواه کوچک و صغیر باشند یا بزرگ و کبیر. بنابراین سؤال و جواب در میان انسان و خداوند، به وسیله پیامبران به زبان (قال) می‌باشد. 5. سؤال و جواب (در عالم ذر) بین انسان و خداوند، به زبان حال، صورت گرفته است؛ آن هم بعد از بلوغ و کمال و عقل. 6. علاّمه طباطبائی می‌گویند: موجودات دارای دو نوع وجودند، یک وجود جمعی در نزد خدا که در قرآن به عنوان ملکوت از آن یاد شده است و دیگر وجودات پراکنده که با گذشت زمان به تدریج ظاهر می‌شوند. به این ترتیت عالم انسانیت دنیوی، مسبوق به عالم انسانیت دیگری است که در آن جا هیچ موجودی محجوب از پروردگار نیست و با شهود باطنی او را مشاهده کرده و به واحدیت. او اعتراف می‌کند و سؤال و جواب در عالم (ذر) مربوط به آن جا می‌شود، (المیزان، ج 8، ص 320 - 333) آیه میثاق از آیاتی است که مفسران , سؤال های زیادی درباره ی آن مطرح کرده اند که مفسران بیان فرموده اند, به شرح ذیل است : 1. این میثاق الهی در چه عالمی انجام گرفته است ؟ 2. این پیمان , در چه شرایطی واقع شده است ؟ 3. آیا این عهد به صورت دسته جمعی بوده است , یا تک تک انسان ها حضور داشته اند؟ پیش از آن که به آرای صاحب نظران اشاره کنیم , لازم است توجه کنیم گرچه نکات مبهم و دقیقی در این بحث وجود دارد ولی این آیه به روشنی دلالت می کند که خدا با فرد فرد انسان ها مواجهه داشته و به آن ها گفته است : (آیا من خدای شما نیستم ؟) آن ها گفته اند: (آری , تویی خدای ما). منشاء ابهام در این است که ما خودمان چنین چیزی به خاطر نداریم . برخی از این مطلب روشن , نتیجه ای جالب گرفته اند و گفته اند که چنین مکالمه ی حضوری و عذربراندازی که خطای در تطبیق را هم نفی می کند, جز با علم حضوری و شهود قلبی حاصل نمی شود; از این رو, معرفتی که در آیه به آن اشاره شده است , معرفتی شخصی خواهد بود, نه شناختی کلی که با مفاهیم عقلی حاصل می شود, تفاوت اولی با دومی در این است که در اولی شخص خالق و اوصاف آن همچون یگانگی و ربوبیت او مشخص می گردد ولی در دومی تنها نفس خالق کلی , بدون تشخص معلوم می شود, (مصباح یزدی , محمدتقی : معارف قرآن , ج 2 - 1, ص 47 - 37) آرای صاحب نظران درباره ی موطن میثاق به قرار زیر است : 1. این نظریه ی عالم ذر می گوید که ارواح انسان ها قبل از تعلق به بدن , به ذرات ریزی تعلق گرفته است . آن ذرات با تعلق ارواح زنده و آگاه شدند. پس از آن , خداوند این مطلب را میثاق گرفت . بر اساس نظر این گروه , آیه ناظر به عالم ذر است ; یعنی خداوند از صلب آدم ذرات ریزی را استخراج کرد و با تعلق ارواح به آن ها از آنان عهد و پیمان گرفت . علامه مجلسی و آقا جمال الدین خوانساری به این نظریه قائلند, (کیهان اندیشه , شماره 58, مقاله نگاهی به عالم ذر از محمدحسن قدردان ). نقد: الف . این نظریه با ظاهر آیه مخالف است ; زیرا آیه می گوید که خدا از صلب بنی آدم ذریه ی آن ها را اخراج کرد, نه از صلب آدم . ب . نظریه ی فوق مستلزم تناسخ است و تناسخ به حکم عقل باطل است ; زیرا بر این اساس , تمام انسان ها یک بار به این جهان گام نهاده اند و پس از یک زندگی کوتاه , از این جهان رخت بربسته اند و بار دیگر به تدریج به این جهان بازگشته اند. این همان تناسخ است , (علامه طباطبایی : تفسیر المیزان , ج 8, ص 327 - 325). 3. اگر این پیمان با آگاهی کامل اخذ شده است , چرا کسی فعلا از این پیمان خبری ندارد؟, (سبحانی , جعفر: منشور جاوید, ج 2, ص 67). 2. برخی چون زمخشری , بیضاوی , شیخ طوسی , سید قطب , علامه شرف الدین عاملی و میرداماد و از معاصرین مانند استاد محمدتقی جعفری و دیگران قائلند که این آیه در مقام بیان واقع نیست , بلکه از طریق تمثیل به مسئله ی فطرت اشاره دارد به نظر این ها منظور آیه این است که خداوند با اعطای نعمت های بی شمار و اعطای عقل به انسان , گویا توقع و انتظار دارد انسان در مقابلش تعظیم کند, و انسان هم طبق ذات و فطرت خود, به این خطاب مجازی خداوند لبیک گفته است , (ر.ک : کیهان اندیشه , همان ). نقد علما: مهم ترین اشکال آن , مخالفت با ظاهر کلام الهی می باشد; زیرا آیه با کلمه ی )اذ( که علامت گذشته می باشد, نازل گردیده است . 3. شیخ مفید اصل عالم ذر را به صورت حقیقی و تکوینی پذیرفته است ; ولی خطاب های رد و بدل شده خدا و انسان ها را به نحو حقیقی منکر شده و همه آن ها را به تمثیل و مجاز حمل کرده است , (کیهان اندیشه , همان ). نقد علما: انتقادهای وارد بر نظریه های اول و دوم را بر این نظریه هم وارد دانسته اند. 4. به اعتقاد علم الهدی عالم ذر واقعا بوده است ; لکن تمام ذریه ی آدم در آن عالم حاضر نبوده اند, بلکه اختصاص به اولاد کفار دارد, (غرر الفوائد, سبزواری , ج 1, ص 20, چاپ سنگی ). نقد علما: 1. این نظریه با ظاهر آیه که دلالت بر اخذ میثاق از عموم دارد, مخالف است . 2. اگر تنها میثاق اولاد مشرکین مقصود بود, باید به نحوی روشن ادا می گردید, (منشور جاوید, ج 2, ص 80). 5. استاد جواد آملی معتقد است که مراد از آیه , بیان واقعیت خارجی است و خداوند متعال به لسان عقل و وحی و با زبان انبیا, از انسان میثاق گرفته است ; یعنی خداوند در برابر درک عقلی و رسالت وحی , از مردم پیمان گرفته است که معارف دین را بپذیرند. وی در تایید نظریه ی خود به 5 نکته اشاره می کند و می گوید: )این معنا, تحمیلی بر ظاهر آیه مورد بحث نیست ; زیرا برای عقل و وحی , نحوه ای تقدم نسبت به مرحله ی تکلیف وجود دارد. لذا ظاهر کلمه )اذ( محفوظ می ماند. منظور از نحوه ی تقدم , این است که اول پیامبران می آیند و مقدمات پذیرش را فراهم می کنند; سپس تکلیف حادث می شود.(, (جوادی آملی , عبدالله : فطرت در قرآن , ج 12, ص 137 - 122, مرکز نشر اسرا). نقد: این نظریه به تأویل نزدیک تر است تا تفسیر; زیرا از اذهان همگان دور است . افزون بر آن , خطاب های آیه را طبق این تفسیر, باید بر مجاز حمل کرد نه حقیقت . علامه طباطبایی هم در نقد نظریه فوق می گوید: )اگر منظور از اخذ میثاق , همان زبان وحی باشد, مانند سایر احکام می فرمود: )به مردم چنین ابلاغ کن (, نه این که بگوید: )شما به یاد بیاورید(, (تفسیر المیزان , ج 8, ص 334). 6. علامه طباطبایی معتقد است که مقصود آیه , جنبه ی ملکوتی انسان هاست ; یعنی جای شهود و اشهاد و موطن میثاق , ملکوت انسان هاست , زیرا با توجه به ظاهر آیه که فرمود )و اذ اخذ; یعنی به یاد بیاور(, استفاده می شود که اولا, قبل از این موطن محسوس , موطن نامحسوس دیگری وجود داشته است که در آن جا میثاق انجام گرفته است . ثانیا, صحنه ی اخذ میثاق بر نشئه ی حس و طبیعت مقدم است . ثالثا, چون این دو موطن با هم متحدند و از هم جدا نیستند, خداوند به انسان ملکی و مادی امر می کند که به یاد آن موطن ملکوتی باشند و وقتی به یاد آن موطن باشند, آن را حفظ می کنند. نقد علما: این نظریه در میان علما مورد توجه جدی قرار گرفته است . آنان نظرهای مختلفی درباره ی آن اظهار کرده اند که می توان از استاد جوادی آملی و استاد جعفر سبحانی و شهید دکتر بهشتی نام برد. برای طولانی نشدن مطلب , می توانید به منابع ذیل مراجعه کنید: جوادی آملی , فطرت در قرآن , ج 12, ص 129 سبحانی : منشور جاوید, ج 2, ص 76 علامه طباطبایی : تفسیر المیزان , ج 8, ص 336 - 334 شهید بهشتی , محمدحسین : خدا از دیدگاه قرآن , ص 48, نشر بعثت و کیهان اندیشه , شماره ی 58 بحث درباره عوالم هستی بسیار است و عرفاء و فلاسفه در این موضوع بسیار سخن گفته اند و تقسیمات متعددی نیز بیان کرده اند اما به طور خلاصه با استفاده از آیات و روایات می توان سه عالم را اثبات کرد: 1. عالم دنیا که عالم مادی و تغییر و تحول است. از آن به عالم ملک هم تعبیر می شود. 2. عالم مثال که عالم برزخ است و احکام عالم مادی را ندارد، اما برخی از ویژگی های آن را دارد که از آن به عالم ملکوت هم تعبیر می شود. 3. عالم مجردات که عالم جبروت است که از آن به قیامت هم تعبیر می توان کرد. اما کیفیت خلق این عوالم به این گونه است که خداوند متعال ابتداء مجردات تام را خلق کرد و به واسطه آنها عالم مثال و ملکوت را آفرید و در نهایت عالم مادی و ملک را خلق فرمود.

3- آفرینش انسان

خداوند متعال انسان را آفرید تا خلیفة الله باشد ؛ لذا قبل از آفرینش اوّلین فرد انسانی ، خطاب به برترین موجودات آن روز ، یعنی فرشتگان و برخی جنّهایی که در صف ملائک قرار گرفته بودند ، فرمود: ( من قرار دهنده ی خلیفه ای در زمین هستم. فرشتگان گفتند: پروردگارا! آیا کسی را در آن قرار می‌دهی که در آن فساد و خونریزی کند؟! در حالی که ما تسبیح و حمد تو را بجا می‌آوریم، و تو را تقدیس می‌کنیم. پروردگارت فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید. ) (بقره:30)
امّا آن چه رازی بود که ملائک از آن بی خبر بودند و خدا از آن آگاه بود؟ از ادامه ی آیات سوره ی بقره چنین فهمیده می شود که آن امر مجهول و آن راز پنهان ، حقیقت خلافت الهی بوده که فرشتگان از آن بی خبر بوده اند. در ادامه ی آیات آمده است: ( سپس آموخت به آدم اسماء‌ را جملگی. بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: (اگر راست می‌گویید، اسامی اینها را به من خبر دهید!) فرشتگان عرض کردند: (منزّهی تو! ما چیزی جز آنچه به ما تعلیم داده‌ای، نمی‌دانیم؛ تو دانا و حکیمی.) فرمود: (ای آدم! آنان را از اسمائشان آگاه کن!) هنگامی که آنان را آگاه کرد، خداوند فرمود: (آیا به شما نگفتم که من، غیب آسمانها و زمین را می دانم؟! و نیز می دانم آنچه را شما آشکار می کنید، و آنچه را پنهان می داشتید؟)
از این آیات فهمیده می شود که حقیقت خلیفةالله بودن ، همانا داشتن علم الاسماء می باشد. البته باید توجّه داشت که داشتن علم الاسماء دانستن الفاظ یا معانی اسماء الهی نیست ؛ بلکه مقصود این است که کسی مظهر آن اسماء گردد ؛ به این معنی که حقیقت وجودی تمام آن اسماء را بالفعل در وجود خود داشته باشد. به تعبیر دیگر ، خلیفة الله کسی است که همچون آیینه ، که تمام خصوصیّات انسان را می نمایاند ، اسماء و کمالات حقّ تعالی را بنمایاند ؛ و از همین روست که در زبان فارسی او را نماینده ی خدا می گویند ؛ چون نماینده یعنی آنکه دیگری را می نمایاند. و هم از این رو بود که خداوند متعال فرشتگان را امر فرمود که بر آدم سجده نمایند ؛ چرا که او آیینه ی خدانما بود و سجده بر او ، سجده بر اسماء الله بود نه سجده بر ماسوی الله.
پس غرض از خلقت آدمی این است که در سیر صعودی خود ، از پایین ترین رتبه ی وجود ، شروع به حرکت تکاملی نموده ، حقیقت و کمال وجودی تک تک موجودات را به دست آورد و به جایی برسد که از تمام ملائک نیز فراتر رفته جامع جمیع کمالات امکانی گردد. بلکه پا فراتر از آن نیز گذاشته به مقام آیینگی تامّ و مقام فنا می رسد ؛ که در آنجا بنده خودی در میان نمی بیند تا سخن از دوگانگی و یگانگی یا امکان و وجوب باشد ؛ آن سان که صورتِ نقش بسته در آیینه در مقایسه با شخص بیرون از آیینه خودی برای خود نمی بیند. و این است آن غرض و کمالی که انسان برای آن آفریده شده و این است آن مقام عبودیّت و معرفت ؛ و این است لقاء الله ، که انسان در خود جز خدا را نبیند ، همان گونه که صورت نقش بسته در آیینه خودی جز صاحب صورت ندارد ؛ در این حالت ، تمام وجود شخص مترنّم به این نغمه می گردد که :( گر بشکافند سراپای من جز تو نیابند در اعضای من). این همان حقیقتی است که فرشتگان و ابلیس از درک آن عاجز بودند و هستند و خواهند بود. لذا خداوند در محاجّه با ابلیس فرمود: ( یا إِبْلیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالینَ ای ابلیس! چه چیز مانع تو شد تا بر مخلوقی که با دو دست خویش او را آفریدم سجده کنی؟! آیا تکبّر کردی یا از برترینها بودی؟! ) (ص:75) ؛ مراد از دو دست خدا اسماء جلال و جمال او هستند که آدم بالفعل ، مظهر جمیع آنهاست. دیگر موجودات ، مظهر برخی اسماء الهی هستند ولی انسان بالفعل شده ، مظهر تمام اسماء الهی است. همچنین در حدیثی قدسی به انسانهای بالفعل نشده و غافل از هدف خلقت آدمی فرمود: ( یا بن آدم! خلقتُ الأشیاءَ کُلّها لِأجلِک ، و خَلقتُک لِأجلی ، و أنت تَفِرّ مِنّی. ای فرزند آدم ! همه ی اشیاء را برای تو آفریدم و تو را برای خویش ساختم ، در حالی که تو از من فرار می کنی.) (تحریر المواعظ العددیة ، ص574 ) ؛ یعنی همه چیز جلوه ای از کمالات انسانند و همه در خدمت اویند تا او به کمال نهایی خویش برسد ؛ از عرش برین و جبرئیل امین گرفته تا شیطان رجیم ، خواسته یا ناخواسته ، دست به دست هم داده اند تا زمینه ی رشد و ترقّی آدمی به مقام خلیفة اللّهی را فراهم نمایند.
در این گردونه ی عالم که انسان مرکز گردش آن می باشد ، گروهی از موجودات ، چون ملائک الهی چون مربّیانی هستند که در حدّ توان خود انسان را مدد می رسانند تا به بام عالم پا نهاده ، وارد عالم اسماء الهی گردد ؛ و شیاطین و دار و دسته ی آنها ، همچون حریفانی قَدَر می باشند که انسان در مبارزه با آنها ، استعدادهای وجودی خود را شکوفا می کند ؛ لذا جهان مادّی صرفاً میدان مسابقه است و بس و میدان مسابقه جای سبقت گرفتن و به مقصد رسیدن است نه جای اقامت و خوشی ؛ ( فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمیعا پس در نیکیها بر یکدیگر سبقت جویید! بازگشت همه ی شما، به سوی خداست)(المائدة:48) و فرمود: ( وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ و امّا پیشی گیرندگانِ پیشی گیرندگان ، آنهایند مقرّبان.) (الواقعة:10). آنانکه در این مسابقه بازنده باشند و به سلامت از خطّ پایان نگذرند( إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ آنها در آن روز از پروردگارشان محجوبند.) امّا آنانکه از خطّ پایان بگذرند ، بهشت را ، که وصف آن از حد بیرون می باشد ، جایزه می برند ؛ و آنها که نفرات برگزیده باشند به فراتر از بهشت راه یافته در جنّة الاسماء به رحیق مختوم می رسند که تنها نوشندگان دانند چیست. اینان چنانند که ( تَعْرِفُ فی‌ وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعیمِ ؛ یُسْقَوْنَ مِنْ رَحیقٍ مَخْتُومٍ ؛ خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فی‌ ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ ؛ وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنیمٍ در چهره‌هایشان طراوت و نشاط نعمت را می‌بینی و می‌شناسی. آنها از شراب زلال و دست ‌نخورده و سربسته‌ای سیراب می‌شوند ؛ مهری که بر آن نهاده شده از مِشک است ؛ و پیشی گیرندگان ، در این باید بر یکدیگر پیشی گیرند. این شراب آمیخته با(تسنیم) است‌.)(مطففین: 23 27 ) امّا آنانکه حتّی از برگزیدگان نیز برگزیده ترند ، فراتر از جنةالاسماء به جنّةالذات بار می یابند و از چشمه ی فنا که چشمه ی تسنیم باشد سیراب می گردند ؛ همان چشمه ای که ذرّه ای از آن در رحیق مختوم ریخته و رحیقیان را مست نموده است ؛( عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُون چشمه ای که مقرّبان از آن می نوشند.) ‌.)(مطففین:28)
در آخر گفتنی است که این همه گفتار نقش خیالی بیش نیست ؛ که شنیدن کی بود مانند دیدن. ملائک از درک آنچه قرار است انسان بدان راه یابد عاجزند پس چون حقیری که به فرض ترقّی وجودی ، مسیر کمال را تا سر کوی نیز نرفته است ، چگونه می تواند آن حقایق را وصف نماید. فقط همین اندازه می توان گفت که ما هم اکنون در میدان مسابقه ای بس بزرگیم ، و هدف در درجه ی اوّل به سلامت گذشتن از خطّ پایان و در درجه ی دوم جزء نفرات برگزیده شدن و در درجه ی بالاتر ، اوّل شدن و با اهل بیت (ع) همراه شدن است ؛ آن سان که سلمان فارسی شد و مدال ( سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْت ) را از دست مبارک رسول الله و امیر مومنان و امام صادق (ع) گرفت . و امّا قانون این مسابقه ، شریعت الهی ؛ و داور آن ، انبیاء و ائمه(ع) و داور داوران ، حضرت خاتم الانبیاء (ص) می باشند. (فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی‌ هؤُلاءِ شَهیدا حالِ آنها چگونه است آن روزی که از هر امّتی، شاهد و گواهی می‌آوریم، و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد؟ ) (النساء:41)

4- مراحل تولد انسان‌

قرآن می‌فرماید (اِنّا خَلَقْنَا الْاِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ اَمْشاجٍ نَبْتَلیهِ فَجَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً) [ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم، و او را میþآزماییم پس او را شنوا و بینا قرار دادیم.] (نُطْفَه) در لغت به معنی آب صاف، یا به معنی آب کم است. با پیشرفت علم و گسترش تحقیقات دانشمندان، امروز این معنی به ثبوت رسیده است که این قطرات ناچیز منی که تعبیر دیگرش (نطفه) است، از آبهای متعددی که غدد مختلف بدن ترشح میþکنند ترکیب شده است، و عمدتاً ترشحات پنج غده دست به دست هم میþدهند تا منی را بسازند، و آنها عبارتند از دو غده به نام (بیضه) که در کیسهþهای تخمی نزدیک غده (پروستات) قرار داردند، و دیگری خود غده (پروستات) است، و همچنین غدهþهای (کوپر) و (لیتره) که در کنار مجاری ادرار قرار دارند. این آبهای پنجگانه با نسبت دقیق و حساب شدهþای به هم میþآمیزند و ماده حیات آفرین (نطفه) را تشکیل میþدهند. (دکتر بوکای) دانشمند فرانسوی، معتقد است تعبیر به (امشاج) که در قرآن وارد شده، اشاره به همین نکته دقیق است که هنگام نزول آیات قرآن از چشم جهانیان و دانشمندان آن عصر، پوشیده و پنهان بوده است. قابل توجه اینکه در ذیل آیه فوق، میþفرماید (ما او را شنوا و بینا قرار دادیم) (فَجَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً) یعنی نعمت گوش، قبل از نعمت چشم بیان شده است، ممکن است به این دلیل باشد که به گفته دانشمندان، اولین حس نوزاد که به کار میþافتد، همان حس شنوایی است، که در همان روزهای اول آماده گرفتن صداها میþشود، بلکه قبل از آن در عالم جنین نیز فعالیت محدودی دارد، ولی چشم مدتی بعد از آن (شاید دو هفته بعد) آمادگی دیدن پیدا میþکند، زیرا چشمان بسته در محیط تاریک رحم، هیچþگونه آمادگی برای مشاهده امواج نور را ندارد، و به همین دلیل چشم نوزاد، مدتی بعد از تولد نیز بسته است تا تدریجاً به نور عادت کند. گذشته از پردهþهای سه گانهþای که از هر سو، جنین را احاطه کرده (پوست شکم مادر، ساختمان رحم، کیسه مخصوصی که جنین درون آن قرار دارد) هر جنینی در میان کیسهþای که اطراف داخل آن را آب لزجی فرا گرفته شناور است، و تقریباً در یک حالت بیþوزنی بدون اتکاء بر چیزی، در آنجا قرار دارد، و بسیاری از ضربهþهایی که از اطراف بر بدن مادر وارد میþشود برای او قابل تحمل است، چرا که در واقع ضربهþها بر همان (کیسه آب) وارد میþشود، نه مستقیماً بر خود جنین و به تعبیر دیگر، آن کیسه و محتوای آن را میþتوان یک دستگاه ضد ضربه نامید که مانند فنرهای نرم اتومبیل ضربهþهای سنگین موجها و دستþاندازهای جاده را خنثی میþکند، و از این گذشه نمیþگذارد اعضای بدن جنین روی هم فشار بیاورد، زیرا این فشار برای آن جسم لطیف، مسلماً زیان آورد است. این نکته نیز شایان اهمیت است، که قرآن مجید هنگامی که سلسله مراحل تکاملی جنین را بازگو میþکند، در آیه 14 سوره مؤمنون میþفرماید (ثُمَ خَلَقْنا النُّطفَةَ عَلَقَةً، فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةَ فَخَقَلْنَا المُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً، ثُمَّ اَنْشَأناهُ خَلْقاً آخَرَ، فَتَبارَکَ اللهُ اَحْسَنُ الْخالِقینَ) [سپس (نطفه) را به صورت (علقه) (خون بسته) و (علقه) را به صورت (مضغه) (چیزی شبیه گوشت جویده) و (مضغه) را به صورت (استخوانهایی) درآوردیم، سپس بر استخوانها (گوشت) پوشاندیم، و از آن پس آن را آفرینش تازهþای دادیم، پس بزرگ و پر برکت است خداییکه بهترین خلق کنندگان است!] جالب این است که علم جنین شناسی، امروز ثابت کرده که وقتی جنین مرحله علقه و مضغه را پشت سر گذاشت، تمام سلولهای آن تبدیل به سلولهای استخوانی میþشود، و بعد از آن تدریجاً عضلات و گوشت روی آن را میþپوشاند و این دقیقاً همان چیزی است که در آیه فوق آمده که میþفرماید (مضغه را تبدیل به استخوان میþکنیم، سپس لباس گوشت بر استخوانها میþپوشانیم) و این یکی از معجزات علمی قرآن مجید است، چرا که در آن روز چیزی به نام علم (تشریح جنین) وجود نداشت، مخصوصاً در محیط جزیره عربستان که از سادهþترین مسائل علمی نیز خبری نبود. (سید قطب، (فی ظلال) 6/16) پیام قرآن ج 8، حضرت آیت الله مکارم شیرازی و سایر همکاران به نقل از سایت تبیان
[پایان کد انتخابی][کامل از کد99841]
در این باره مقاله قرآن و رویان شناسی نگاشته حمیدرضا شاکرین از مجله حوزه و دانشگاه تقدیم می گردد.
قرآن و رویان شناسی
پیش از ارسطو، رحم زن را چون کشتزاری برای رشد و تکامل منی مرد به حساب می‌آوردند، سپس ارسطو برآن شد که جنین از خون حیض پدید می‌آید و منی نقشی جز درانعقاد آن ندارد، همان طور که پنیر مایه، موجب انعقاد شیر می‌شود. یکی دیگر از نظریه‌های پذیرفته شده تا نیمه قرن هفدهم م. فرضیه‌آفرینش خود به خودی. (Generation Spontaneous) است که مورد توجه فیزیولوژیست‌های برجسته‌ای مانند ویلیام هاروی بود.
دیدگاه دیگری که درقرن هفدهم و هیجدهم حاکمیت‌یافت، نظریه تکامل (Evolution) بود که بعدا عنوان ( Performation) به خود گرفت و کسانی چون لایب‌نیتز، هالر و بونه، طرفدار سرسخت آن بودند. در آن موقع اکثر محققان می‌پنداشتند که یا یک حیوان به شکل مینیاتور (خیلی کوچک) در تخمک وجود دارد که اسپرماتوزوئید باعث تحریک رشد آن می‌شود و یا اینکه زن و مرد در اسپرماتوزئید مینیاتور می‌شود، (شکل 1)
و با قرار گرفتن این مینیاتور در داخل اوول، رشد شروع می‌شود. آنها معتقد بودند میلیونها از این مینیاتورها یکی در داخل دیگری (مثل جعبه‌های چینی) در داخل تخمدان حوا و یا در بیضه حضرت آدم وجود داشته و موقعی که آخرین و کوچکترین مینیاتور خارج شود نسل بشر پایان می‌یابد!... بر اساس این دیدگاه، در روند تکامل جنین، هیچ چیز جدیدی به وجود نمی‌آید و تکامل آن جز به معنای ظهور و شکوفایی آن نیست، همانند گلی که از غنچه می‌شکفد و سر برمی‌آورد. نقطه مشترک همه آرای جنین شناختی تا نیمه قرن هیجدهم عدم اعتقاد به ارتباط زیستی (Biologic) جنین به پدر و مادر و مشارکت واقعی آن دو در پیدایش آن می‌باشد.
پس از اختراع میکروسکوپ در سال 1677، لیون هوک و هام به وجود اسپرم در منی انسان پی بردند و در قرن هیجدهم سپالانزانی و ولف در پی آزمایش‌های بسیار، روشن ساختند که زن و مرد هر دو در پیدایش جنین نقش آفرینند. (ولف‌) معتقد بود که جنین به صورت کامل نه در اسپرم وجود دارد و نه در اوول، بلکه در آغاز کاملا بسیط می‌باشد، سپس به تدریج رشد نموده و دارای اجزا و اعضای مختلف می‌شود. درسال 1829 (شلیدن‌) (Schleiden) و (شوان‌) ( Schwan) اعلام کردند که موجودات زنده، مرکب از یاخته‌ها می‌باشند. این دیدگاه زیر بنای تشریح، بافت‌شناسی و رویان شناسی جدید قرار گرفت و در سال 1859 دانشمندان به این نتیجه رسیدند که اسپرم و اوول چیزی جز همین یاخته‌های حیاتی نیستند.
در سال 1875 برای اولین بار (هرتویگ‌) (Hertwig) توانست چگونگی گشنگیری (Fertilization) اسپرم و اوول را مؤثرند و درسال 1883 (وان بندن‌) ( VanBeneden) ثابت کرد که آن دو در تکوین جنین نقشی برابر دارند.

گذری بر جنین شناسی نوین
جنین شناسان مراحل حیات درون رحمی را به سه دوره تقسیم می‌کنند: دوره زایگوتیک، دوره جنینی و دوره فیتال.
1- دوره زایگوتیک (Zygotic Period)
هفته اول:
این مرحله از هنگام گشن‌گیری (Fertilization) آغاز و تا پایان هفته سوم ادامه می‌یابد. عمل گشنگیری یا لقاح با ترکیب سلول (نرینه‌) (Spermatazoa) و (مادینه‌) (Ovum) در رحم صورت می‌گیرد و به دنبال آن تخم ( Zygote) پدید می‌آید. در میان دویست تا سیصد میلیون اسپرماتوزوئید پرتاب شده در رحم، تنها یکی برای انجام گشنگیری کافی است و بقیه اسپرماتوزون لقاح کننده را جهت نفوذ بهتر به داخل اووسیت (Ouvsite) کمک می‌کنند. (شکل 2)

برای آمادگی عمل گشنگیری هسته و سیتوپلاسم نطفه مذکر و مؤنث تغییراتی می‌کنند. این تغییرات برای دو منظور است:

1- برای کاهش تعداد کروموزوم سلولهای جرم به نصف سلولهای سوماتیک، یعنی از 46 به 23 کروموزوم، کاهش کروموزوم برای بقای گونه (Maintenance of Species) ضروری است.
2- ... سلول جرم ماده که در ابتدا تقریبا 30 میکرون قطر دارد به علت افزایش سیتوپلاسم آن بسیار بزرگ می‌شود و قطر آن به 200 میکرون می‌رسد. در مقابل سلول جرم نر تمام سیتوپلاسمش را از دست می‌دهد و دارای یک دم شده و فوق العاده متحرک می‌گردد. (شکل 3)

تقسیمات پیاپی (Cleavage)
نطفه پس از گشنیده شدن به تقسیمات پیاپی میتوزی می‌پردازد. با گذشت چهار روز به شکل یک دانه توت در می‌آید که آن را (مرولا) (morulla) می‌گویند. سپس مانند مایعی از حفره رحمی (Uterus Cavity) به داخل فضاهای بین سلولها حفره‌ای به نام بلاستولا (Blastocele) پدید می‌آید. و مرولا به تدریج‌به صورت دایره‌ای میان تهی به نام بلاستولا (Blastola) در می‌آید. این عمل یک هفته تمام به طول می‌انجامد. در این هنگام، یاخته‌های بلاستولا به دو گروه سلولی داخلی (Mass Imner Cell) و توده سلولی خارجی (Mass Outer Cell) تبدیل می‌شود.

هفته دوم و سوم
در این هفته، تکامل جنین با عمل الصاق و لانه گزینی (Attachment Implanation) آغاز می‌شود. و سلولهای خارجی (Trophoblasts) به نفوذ در بین سلولهای اپیتالیال مخاط رحم می‌پردازند.
در روز هشتم سلولهای آمبریوبلاست (Embryoblast Cells) به صورت دو لایه زاینده اندودرمال ( Endodermal) واکتودرمال (Ochtodermal) در آمده و جنین به صورت یک صفحه دو لایه‌ای (Bilaminar Germ Disk) ظاهر می‌شود. روز نهم در استرومای اندومتری که تروفوبلاست را احاطه می‌کند، احتقان و پرخونی مشاهده می‌شود. نیز غشاء هوزر (Heuser Membrane) تشکیل و با اتصال آن به لبه‌های اندودرم پوشش داخلی کیسه زرده اولیه (Primitive yolk Sac or Exo - Coelomic Cavity) را تشکیل می‌دهند.
در روز یازدهم و دوازدهم خون مادر وارد سیستم لاکونار (Lacunar System) شده و جریان خون رحمی - جفتی ( Uter Placental Circulation) برقرار می‌گردد. (شکل 3)
در آغاز هفته سوم لایه زاینده مزودرمال (Mesodermal) تشکیل می‌شود. در روز هیجدهم مجرای نوتوکورد ( Notochord) به کیسه زرده متصل می‌شود و مجرای موقتی به نام کانال نوروآتریک (Neuro - entric Canal) بین کیسه زرده و حفره آمنیون (Amnion Cavity) پدید می‌آید. در خلال هفته سوم، جنین که در آغاز گرد یا بیضی می‌نمود تدریجا به صورت گلابی نمایان می‌شود و در انتهای آن یکسری مویرگهای کوچک خملی (Tertiary Villi) پدید می‌آید که با مویرگهای ساقه اتصالی و مزودرم خارج جنین مرتبط شده و درخلال هفته چهارم با سیستم گردش خون داخل جنین ارتباط برقرار می‌کند.
(البار) بارزترین ویژگی این مرحله را پیوند و آویختگی می‌داند. وی در تبیین این (آویختگی‌) می‌گوید: (یاخته‌های خارجی دارای ریز خملهای (Microvilli) متعددی است که آنها را به سلولهای اندوتلیال (Endothelial cells) مخاطی رحم (Endometrium) متصل می‌سازد. این خملها در هم تنیده‌اند. سپس تروفوبلاستها ( Trophoblasts) شروع به چسبیدن و شکستن یاخته‌های مخاطی رحم می‌کنند تا به داخل آن راه یابند... آنگاه تعلق آنها به واسطه سینسیتیو تروفوبلاستها (Syncytiotrophoblasts) که به خملهای کوریون (Chorionic Villi) تبدیل خواهد شد، آغاز می‌گردد و درست مانند آویختگی پلاستولا به جدار رحم است. سپس پلاستولا تقسیم به دو توده سلولی خارجی تغذیه کننده: (Trophoblasts) که وظیفه‌اش چسبیدن به جدار رحم و تغذیه از آن است.
(و شامل 90 درصد یاخته‌های پلاستولا می‌باشد) و توده سلولی داخلی (Inner Cell Mass) می‌کند (که 10 درصد مجموع یاخته‌های پلاستولاست) و خداوند جنین را از این توده داخلی می‌آفریند. آنگاه جنین بواسطه ساقه اتصالی ( Connecting Stalk) به کوریون (Chorion) مرتبط و پیوسته می‌شود.

در این مرحله، پیوندها و آویختگیهای متعددی وجود دارد:
1) آویختگی از طریق ریزخملها (Microvilli)
2) آویختگی به وسیله تروفوبلاستها (Trophoblasts)
3) آویختگی به وسیله خملهای کوریون (Chorionic Villi)
4) آویختگی بین‌جنین حقیقی و کوریون از طریق ساقه اتصالی (Connecting Stalk) (شکل 4)

2- دوره جنینی (Embryonic Period)
این دوره از هفته چهارم آغاز و تا آخر هفته هشتم امتداد می‌یابد. در خلال این‌مدت تمام دستگاههای اصلی بدن ساخته می‌شوند. در مرحله اول این دوره (روز 20 تا30) قرینه‌وار در دو سوی خط وسط توده‌های متراکمی به‌نام سومایت ( Somite) تشکیل می‌شود و به جنین منظره بندبندی می‌دهد. (شکل 5)
در خلال همین هفته، لوله قلب اولیه ((Heart Tube) ایجاد و در داخل حفره پریکارد آویزان‌می‌شود. با پیدایش عروق نافی و زرده‌ای، دستگاه گردش خون خارج جنین تشکیل و با جوانه زدن مداوم، وارد بدن جنین شده و به دستگاه گردش خون داخل جنینی متصل می‌شود. قوسهای برانشی، ساختمان واضحی را در سطح خارجی جنین پدید می‌آورند و دهان اولیه (Stomodeum) ظاهر می‌شود. نیز صفحه عصبی (Neural Plate) ، ناودان عصبی (Groove Neural) ، لوله عصبی Neural Tube) و صفحه شنوایی (Otic - Placode) و سپس حباب شنوایی (Otic - Vesicle) پدید می‌آیند.
ماه دوم: در آغاز هفته پنجم دستها و پاها بصورت جوانه‌های پارو مانندی ظاهر می‌شوند. انتهای تحتانی جوانه‌ها پهن و از قسمت فوقانی متمایز می‌گردد ولی قسمت فوقانی استوانه‌ای می‌شود و با ایجاد حلقه تنگی بین این دو قسمت، مچ پدید می‌آید. با پیدایش چهار ناودان شعاع مانند، پنج قسمت ضخیم‌تر در قسمت انتهایی جوانه‌ها مشخص می‌شود که بعدا تشکیل دهنده انگشتان خواهد بود. همزمان با تشکیل انگشتان، حلقه تنگتر دیگری ناحیه فوقانی جوانه‌ها را به دو قسمت تقسیم می‌کند و بدین‌ترتیب بازو، ساعد، ران و ساق مشخص می‌شوند. (شکل 6)

3- دوره فیتال (Fetal Period)
از ماه سوم تا مرحله تولد را دوران فیتال و جنین را در این مرحله فتوس (Fetus) می‌نامند، در این مرحله بدن رشد سریعتری دارد برخلاف سر، که رشد کندتری دارد. در آغاز سومین ماه، سر تقریبا نصف طول جنین نشسته را تشکیل می‌دهد و در آغاز ماه پنجم، یک سوم طول بدن ایستاده و به هنگام تولد حدودا یک چهارم آن است. در خلال سومین ماه، صورت شباهت‌بیشتری به انسان می‌یابد و در آخرین ماه جنس فتوس قابل تشخیص است و در خلال ماههای چهارم و پنجم فتوس به سرعت قد می‌کشد. در نیمه‌های حیات درون رحمی تقریبا جنین نصف طول بدن در هنگام تولد (23 سانتیمتر ایستاده و 16سانتیمتر نشسته) را دارد. ولی وزن آن تا پایان ماه‌پنجم به 500 گرم نرسیده است. در این ماه معمولامادر حرکات جنین را حس می‌کند. در نیمه دوم زندگی درون رحمی، وزن جنین رو به ازدیاد نهاده و در دو ماه ونیم آخر به اندازه 50 درصد وزن موقع تولد به آن افزوده می‌شود، پوست جنین ابتدا به واسطه فقدان بافت همبند و چربی زیر جلدی چروکدار می‌نماید، ولی در دو ماه آخر پوست کشیده‌شده و حالت عادی به خود می‌گیرد. در اواخر این دوره محیط جمجمه از محیط دیگر قسمتهای بدن‌بزرگتر است و این یکی از عوامل مهم عبور جنین از مجرای زایمان (مجرای رحمی - مهبلی) است. در هنگام تولد معمولا بیضه‌ها پایین آمده و در کیسه بیضه جایگزین شده‌اند و بند ناف تقریبا در وسط شکم قرار دارد.

ادوار شکل‌گیری جنین در قرآن
برخی از پژوهشگران مانند (البار) مراحل پیدایش و تکامل جنین از دیدگاه قرآن را هفت مرحله دانسته‌اند: 1- نطفه 2- علقه 3- مضغة (مخلقة وغیرمخلقة) 4- عظام 5- لحم 6- تسویه، تصویر و تعدیل 7- نفخ روح.
عمده آیاتی که در این رابطه مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از:
(... انا خلقنا الانسان من نطفة امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعا بصیرا) دهر/2
(و.. جعل نسله من سلالة من ماء مهین ثم سواه و نفخ فیه من روحه‌) سجده/8
(خلق الانسان من علق‌) علق/2
(هو الذی خلقکم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم یخرجکم طفلا) مؤمن/67
(ایحسب الانسان ان یترک سدی الم یک نطفة من منی یمنی ثم کان علقة فخلق فسوی‌) قیامت/38
(یا ایها الناس ان کنتم فی ریب من البعث فانا خلقناکم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم من مضغة مخلقة و غیرمخلقة‌) حج/5
(ولقد خلقنا الانسان من سلالة من طین ثم جعلناه‌نطفة فی قرار مکین ثم خلقنا النطفة علقة فخلقناالعلقة مضغة فخلقنا المضغة عظاما فکسونا العظام لحما ثم انشا ناه خلقا آخر فتبارک الله احسن‌الخالقین‌) مؤمنون/14
اکنون با توجه به اهمیت و بحث انگیزی افزونتر، به‌بررسی سه مرحله نخست از ادوار هفتگانه فوق ومیزان انطباق و سازگاری آنها با دستاوردهای علمی‌می‌پردازیم.

1- نطفه
نطفه در لغت‌به معنی (آب اندک‌) می‌باشد و استعمال آن در (منی‌) از همین روست. این واژه همچنین در سلول نرینه (اسپرم‌) و (مادینه‌) (تخمک) و یا ترکیب آندو (تخم) نیز استعمال می‌شود. چنانکه از آیه شریفه (...ا لم یک نطفة من منی یمنی...) قیامت/38
همین معنا قابل‌استفاده‌است.درترجمه‌های‌فارسی‌قرآن از ابتدا تاکنون معمولا اصل این واژه استفاده شده و معادل‌پارسی‌در برابرش ننهاده‌اند، ولی در ترجمه‌های انگلیسی قرآن به جای آن واژه‌های زیر آمده است:
Sperm Drop (Arbery), Life Germ Shakir, Droped Sperm (H. Palmer),Drop of Seed (Pickthall), Living Germ,Semen.
اختلاف مترجمان در معادل گزینی تا حدودی ناشی از استعمال گوناگون و وجوه مختلف معنایی این کلمه می‌باشد.

نطفه امشاج
امشاج جمع مشیج و مشج‌به معنای آمیخته ومختلط می‌باشد.
در رابطه با اینکه مقصود آیه از ترکیب نطفه چه مؤلفه‌هایی است، احتمالات گوناگونی وجود دارد که اهم آنها عبارتنداز:

1- آمیختگی و لقاح نطفه زن و مرد. این نگرش، رایجترین دیدگاه در میان مفسران پس از نزول وحی تا زمان حاضر بوده است. و کسانی مانند طبری، ابن کثیر، مراغی، طبرسی و.. آن را پذیرفته‌اند. برخی چون مجاهد در تایید این معنا آیه شریفه (...انا خلقناکم من ذکر وانثی...) را گواه گرفته‌اند. در (مسند احمد بن حنبل‌) نیز آمده است که پیامبر درباره چگونگی آفرینش انسان فرمودند: (من نطفة الرجل و من نطفة‌المراة‌)
2- ترکیب نطفه از عناصر و اجزای گوناگون.

موریس بوکای در این زمینه می‌گوید: مایع منوی از ترشحات مختلفی که از غدد زیر ناشی می‌شود تشکیل شده است:
الف) بیضه‌ها: ترشح غده تناسلی مرد حاوی اسپرماتوزوئیدهاست، سلولهای دراز واجد تاژک دراز، و غوطه‌و