در علم حدیث شناسی (درایة الحدیث)؛ هر حدیثی که در متن، یا سند آن چندگانگی اتفاق افتاده باشد، طوری که یک بار به گونه ای و باری دیگر به گونه ای دیگر نقل شده باشد، «مضطرب» نامند؛[1] اعمّ از آن که این چندگانگی از ناحیۀ راویان متعدد صورت گرفته باشد، یا راوی واحد، یا مؤلّفان و یا کاتبان در آن نقش داشته باشند.[2] انواع اضطراب اضطراب در علم حدیث بر دو نوع است: 1. اضطراب در سند: اضطراب گاه در سند اتفاق می افتد؛ نظیر این که راوی یک بار روایتی را از پدرش از جدّش نقل کند، و یک بار از جدّش بدون واسطه و گاه نیز از راوی دیگر نقل کند؛ به عنوان نمونه شیخ طوسی(ره) روایتی را که در سلسله سند آن جَمِیل بن دَرَّاج وَ حَمَّاد بن عُثمان وجود دارد،[3] دارای اضطراب در سند می داند؛ زیرا هر دو گاهی از امام صادق(ع) حدیثی را بدون واسطه نقل می کنند و گاهی هم به واسطۀ حلبی؛ همچنین، جمیل بن درّاج نیز گاهی حدیثی رابه صورت مُرسل نقل می کند.[4] 2. اضطراب در متن: اضطراب گاه در متن تحقق می یابد؛ به این معنا که یک روایت، با دو متن مختلف نقل شده باشد؛ نظیر روایتی که در آن آمده است: هرگاه در تشخیص خون حیض، با خون زخم اشتباه شود، زمانی خون حیض است که از طرف راست خارج شود، و اگر از سمت چپ خارج شود، خون زخم است، در حالی که در روایت دیگر عکس آن آمده است.[5] گفتنی است که اضطراب در سند یا متن،[6] باعث ممانعت از عمل به روایت می شود؛ یعنی روایت را از اعتبار در سطحی بالا ساقط می کند، مگر آن که با قرائنی اضطراب آن رفع شود؛[7] چون اضطراب در سند و متن دلالت می کند بر این که راوی ضابط نبوده است و حال آن که ضبط[8] یکی از شرط های توصیف خبر به صحّت است. [1] . کرکی (محقق ثانی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج 1، ص 283، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ دوم، 1414ق؛ نصیری، علی، حدیث شناسی، ج 2، ص 73، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، 1383ش. [2] . حدیث شناسی، ج 2، ص 73. [3] . متن روایت: «فَأَمَّا مَا رَوَاهُ الْحُسَینُ بْنُ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ وَ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ الْأُمُّ وَ الْبِنْتُ سَوَاءٌ إِذَا لَمْ یدْخُلْ بِهَا یعْنِی إِذَا تَزَوَّجَ الْمَرْأَةَ ثُمَّ طَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ یدْخُلَ بِهَا فَإِنَّهُ إِنْ شَاءَ تَزَوَّجَ أُمَّهَا وَ إِنْ شَاءَ ابْنَتَهَا»؛ یعنی مادر و دختر هر گاه مدخول بها واقع نشدند فرق ندارند، هر کدام را که تزویج کرده و بدون دخول طلاق داده باشد دیگری را می تواند به زوجیّت خود در آورد. این معنا از حدیث که می تواند دختر را طلاق دهد و مادر را به همسری بگیرد مخالف صریح قرآن است که می فرماید: «حُرِّمَتْ عَلَیکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُم ... و أُمَّهاتُ نِسائِکُمْ»(نساء، 23)؛ که ازدواج با مادر زن را بدون قید و شرط حرام می داند. شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج 7، ص 273 و 274، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق. [4] . «مُضْطَرِبُ الْإِسْنَادِ لِأَنَّ الْأَصْلَ فِیهِ جَمِیلٌ وَ حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ وَ هُمَا تَارَةً یرْوِیانِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع بِلَا وَاسِطَةٍ وَ أُخْرَی یرْوِیانِهِ عَنِ الْحَلَبِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع ثُمَّ إِنَّ جَمِیلًا تَارَةً یرْوِیهِ مُرْسَلًا عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا وَ هَذَا الِاضْطِرَابُ فِی الْحَدِیثِ مِمَّا یضْعِفُ الِاحْتِجَاجَ بِهِ»؛ تهذیب الاحکام، ج 7، ص 275. [5] . ر.ک: جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج 1، ص 283 و 284؛ مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة، ج 1، ص 386 – 391، مؤسسه آل البیت(ع)، بیروت، 1411ق؛ سیوطی، جلال الدین، تدریب الراوی، ج 1، ص 220، دارالکتاب العربی، بیروت، 1414ق. [6] . مضطرب از جمله اصطلاحات پرکاربرد در حدیث شناسی است. [7] . نصیری، علی، حدیث شناسی، ج 2، ص 73، انتشارات سنابل، قم، چاپ اول، 1383ش. [8] . مقصود از ضبط آن است که راوی از چنان حافظه و قدرت تمییزی برخوردار باشد که بتواند روایات را بدون غلط، تصحیف و تحریف نقل کند و حداقل، قدرت ضبط و حفظ او بیشتر از سهو و اشتباهش باشد؛ حدیث شناسی، ج 2، ص 95.
