یکی از گرایشهای تفسیری قرآن کریم؛ عقل و عقل‌گرایی است. در این‌که منظور از عقل‌گرایی در تفسیر چیست، دیدگاه‌های مختلف ارائه شده است.[1]
یکی از معانی که برای عقل‌گرایی در تفسیر بیان شده است، تفسیر قرآن با «عقل برهانی» می‌باشد.[2] بدین معنا که مطالب قرآنی با رویکرد اثباتی بر اساس ادله عقلی و منطقی مطرح می‌شود.[3] در این صورت، عقل منبع است و احکام شرعی و حقایق کتاب الهی را کشف می‌کند.[4]
عقل برهانی، یکی از منابع علم تفسیر و اصول بررسی و تحقیق برای دست‌یابی به معارف قرآنی، است، البته عقلی که از گزند مغالطهٴ وَهْم و از آسیبِ تخیّل مصون باشد. اگر عقل برهانی مطلبی را اثبات یا نفی کرد، حتماً در تفسیر قرآن باید آن مطلبِ ثابت شده، مصون و محفوظ بماند و با ظاهر هیچ آیه‌ای نفی نگردد و مطلبِ نفی شده، منتفی باشد و با ظاهر هیچ آیه‌ای ثابت نشود؛ چنان‌که اگر آیه‌ای دارای چند احتمال بود و جز یک مُحْتَملِ معیّن همه آنها عقلاً منتفی بود، باید به کمک عقل برهانی آیه مورد بحث را فقط بر همان مُحْتَمل حمل کرد و یا اگر آیه‌ای دارای چند مُحْتَمل بود که یکی از آنها برابر عقل برهانی، ممتنع بود، حتماً باید آن مُحْتَملِ ممتنع را نفی کرد و آیه را بر یکی از مُحْتَمل‌های ممکنْ بدون ترجیح (در صورت نبود رجحان) حمل کرد. [5]
طرح این نوع عقل‌گرایی، پاسخ به ادّعای کسانی است که قرآن را خالی از استدلال‌های عقلی می‌دانند. تفسیر‌هایی مانند «المیزان فی تفسیر القرآن» از علامه طباطبائی و «تسنیم» اثر آیت اللّه جوادی آملی؛ دو نمونه از تفاسیر با رویکرد عقلی است.[6] [1] . ر.ک: علوی مهر، حسین، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ص 358 – 359، مرکزجهانی علوم اسلامی، قم، چاپ اوّل، 1384ش. [2] . رضائی اصفهانی، محمد علی، درسنامه روشها و گرایشهای تفسیری قرآن، ص 188، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، چاپ اوّل، 1382ش. [3] . آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ص 358. [4] . درسنامه روشها و گرایشهای تفسیری قرآن، ص 205. [5] . جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، محقق: اسلامی، علی، ج 1، ص 57 – 58، انتشارات اسراء، قم، چاپ هشتم، 1388ش. [6] . آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ص 358.
