خداوند متعال در آیه «یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُون»،[1] یکی از صفت‌های منافقان را ذکر نموده است. قرآن کریم می‌فرماید منافقان کسانی هستند که قصد فریب دادن و گول زدن خدا و افراد با ایمان را دارند. اما با عنایت به این‌که خدا به همه چیز -چه آشکار و چه نهان- آگاه است و نمی‌توان او را فریب داد، پس چگونه است که قرآن می‌فرماید منافقان می‌خواهند خدا را گول بزنند؟! در این‌جا چند احتمال وجود دارد: 1. اگرچه منافقان نمی‌توانند خدا را گول بزنند، ولی کار و عمل ایشان طوری است که اگر کسی باطن و واقع را نداند گول می‌خورد؛ یعنی کار کسانی را که گول می‌زنند انجام می‌دهند.[2] 2. اینان رسول خدا را گول می‌زنند و در این صورت تقدیر آیه چنین است: «یخادعون رسول اللَّه» و همان‌گونه که اطاعت پیامبر اطاعت خدا و نافرمانی او نافرمانی خدا است، پس گول زدن رسول نیز به منزله گول زدن خدا می‌باشد.[3] نیرنگ و فریب دادن مؤمنان از سوی منافقان بدین صورت است که وقتی آنان را می‌بینند می‌گویند ایمان آوردیم تا در مجالس آنان شرکت و اسرارشان را برای دشمنان نقل کنند، اگر چه صورت عمل خدعه و فریب مسلمانان است، ولی در واقع خود را گول می‌زنند؛ زیرا وقتی از ایمان واقعی دور شدند و بر جاده هوا و هوس و خواستههای نفس رفتند، طبعاً به عذاب و بدبختی سقوط خواهند کرد، ولی آنها از عاقبت عمل خدعه آمیز خود خبر ندارند.[4] معنای مخادعه در آیه «خدعه» در لغت، یعنی ظاهر نمودن و نشان دادن خلاف آن چیزی را که مخفی و پنهان نموده باشند؛ و به معنای نیرنگ و فریب دادن است.[5] «یخادعون» فعل مضارع از باب مفاعله است، و این وزن برای کاری است که از دو نفر نسبت به هم انجام شود، پس آن دو هم فاعل‌اند و هم مفعول و نسبت صدور فعل به آن کس داده می‌شود که شروع از او بوده چون فریب‌کاری و ریاء نخست از منافقان شروع شده، نسبت به آنان داده شده است.[6] البته برخی معتقدند باب مفاعله همیشه برای کاری که از دو نفر نسبت به هم انجام شود نیست، بلکه گاهی برای جایی که فقط از یک نفر سر می‌زند نیز می‌آید.[7] مخادعه با خدا، یعنی همان‌گونه که منافقان خلاف آنچه را که در باطن دارند اظهار می‌کنند و می‌خواهند خدا یا رسولش را فریب دهند، خدا نیز خلاف آن حقیقتی را که برای آنان در نظر دارد اظهار می‌کند؛ یعنی خداوند متعال با مهلت دادن و نعمت بخشیدن به آنها، نعمت را بر آنان تمام می‌کند و احسان خود را به آنها وانمود می‌کند، همچنین رسول خدا و مؤمنان هم با وجود آگاهی به مخالفت باطنی، با مدارای خود با آنها اظهار موافقت نموده، مخالفت خود را پنهان میدارند چنان‌که گویی، آنان در فریب‌کاری بر خدا و رسول و مؤمنان غالب شدهاند ولی خداوند عذابی را که در آخرت برایشان در نظر دارد از آنان مخفی می‌کند.[8] امام صادق(ع) از قول رسول خدا(ص) در مورد نجات در فردای قیامت نقل می‌کند: «راه نجات این است که با خدا مخادعه نکنید». امام در توضیح این سخن فرمودند: «مخادعه با خدا این است که انسان دستورات خدا را انجام می‌دهد، اما برای غیر خدا و خدا نیز ایمانش را از او می‌گیرد».[9] [1] . «می‌خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند در حالی که جز خودشان را فریب نمیدهند (اما) نمیفهمند»، بقره، 9. [2] . شبر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، ص 41، دار البلاغة للطباعة و النشر، بیروت، چاپ اول، 1412 ق. [3] . فیض کاشانی، ملا محسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج 1، ص 95، الصدر، تهران، چاپ دوم، 1415 ق. [4] . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 134، ناصر خسرو، تهران، 1372 ش. [5] . ابن منظور محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 8، ص 63، دار صادر، بیروت، 1414 ق. [6] . طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، ج 1، ص 71، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ چهارم، 1362 ش. [7] . ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق و مصحح: فارس صاحب الجوائب، احمد، ج 8، ص 63، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414ق. [8] . طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 313 - 314، اسلام، تهران، چاپ دوم، 1378 ش؛ خانی، رضا، ریاضی، حشمت الله، ترجمه بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج 1، ص 487، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیامنور، تهران، چاپ اول، 1372 ش. [9] . شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، محقق، مصحح، مؤسسة آل البیت(ع)، ج 1، ص 69، مؤسسة آل البیت(ع) ، قم، چاپ اول، 1409 ق.
