مراد از (الذین آمنوا) و (الذین کفروا) در قرآن چه کسانی هستند؟

خطاب «أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» بیش از هشتاد مورد در قرآن کریم آمده است. هرجا مؤمنان به این خطاب و یا با جمله «الذین آمنوا» تعبیر شده‌‌‏اند، منظور مؤمنان امت پیامبر اسلام(ص) هستند. تعبیر به لفظ «الذین آمنوا» تعبیر محترمانه‌‌‏ای است که این امت بدان مفتخر گردید. اما از امت‌‏های قبل از اسلام به کلمه «قوم»: «قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ»؛[1] «قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلی‏ بَیِّنَةٍ»[2] و... یا به لفظ اصحاب: «وَ أَصْحابِ مَدْیَنَ»[3] تعبیر شده است. و در خصوص قوم موسی(ع) تعبیر به (بنی‌اسرائیل) کرده است.[4]
عبارت «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» در قرآن کریم در تمام موارد اشاره به مؤمنان واقعی ندارد؛ این ادعا با توجه به موارد کاربرد آن در قرآن به خوبی قابل درک است. به عنوان نمونه در قرآن می‌خوانیم:
1. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذی نَزَّلَ عَلی‏ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ...»؛[5] ای کسانی که ایمان آورده‏اید! به خدا و پیامبرش، و کتابی که بر او نازل کرده، و کتب (آسمانی) که پیش از این فرستاده است، ایمان (واقعی) بیاورید.
2. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْض....»؛[6] ای کسانی که ایمان آورده‌‏اید، چیست که چون به شما گویند که برای جنگ در راه خدا بسیج شوید، گویی به زمین می‌چسبید؟!
در این آیه برخی از مسلمانان را با این‌که از دستور پیامبر(ص) برای شرکت در جهاد سر باز زدند، با تعبیر «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا»  خطاب کرده و مورد سرزنش قرار داده که نشان از وسعت مخاطبان این تعبیر دارد.
3. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ».[7]
عبارت «لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» در این آیه احتمال رستگاری را برای مخاطبان قرار داده و آن هم منوط به برخی شرایط است. در حالی‌که اگر عبارت «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» اشاره به مؤمنان واقعی داشت، باید رستگاری را قطعی می‌گرفت.
با توجه به آنچه بیان شد، ایمان از واژگان تشکیکی است، از پایین‌ترین مراتب ایمان تا بالاترین مرتبه آن‌را شامل می‌شود؛ یعنی کسانی که از حداقل ایمان که همان اقرار به شهادتین باشد، تا بالاترین مرتبه‌اش را که مؤمنان واقعی در عمل و عقیده باشند در بر می‌گیرد.
بنابر این، همان‌گونه که گفته شد؛ خطاب «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» در قرآن لزوماً در مورد مؤمنان واقعی نیست، بلکه در آیات زیادی، اشاره به مسلمانان عادی دارد.
همچنین این خطاب‌ها مخصوص به مردم یک عصر نیست، و تنها متوجه حاضران در عصر رسول خدا(ص) نخواهد بود، بلکه همه ایمان آورندگان را تا روز قیامت به یک نحو شامل می‌شود.
اما ریشه «کفر» نیز اگرچه از واژگان تشکیکی است و در قرآن، به افراد ناسپاس – حتی اگر مؤمن باشند - نیز کافر گفته شده[8] ، اما هر جا در قرآن خطاب «الذین کفروا» آمده، منظور کافرانی هستند که آیات خدا را تکذیب کرده و در مقابل پیامبران به مقابله برخاستند و وعده عذاب به آنها داده شده است؛ مانند:
1. «وَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُون»؛[9] و کسانی که کافر شدند، و آیات ما را دروغ پنداشتند، اهل دوزخ‌اند و همیشه در آن خواهند بود.
2. «إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدید»؛[10] کسانی که به آیات خدا کافر شدند، کیفر شدیدی دارند.   .[1] هود، 89. [2] . همان، 28. [3] . توبه، 70. [4] . طه، 47، 80. [5] . نساء، 136. [6] . توبه، 38. [7] . مائده، 90: «ای اهل ایمان! جز این نیست که همه مایعات مست کننده و قمار و بت‌‌هایی که [برای پرستش‏] نصب شده و پاره چوب‌‌هایی که به آن تفأل زده می‌شود، پلید و نجس و از کارهای شیطان است پس از آنها دوری کنید تا شاید رستگار شوید». [8] . آل عمران، 101. [9] . بقره، 39. [10] . آل عمران، 4.