http://www.islamquest.net

آیه خیر البریه و شر البریه به چه آیه‌ای در قرآن می‌گویند؟ آن‌را توضیح دهید که چرا به این نام خوانده شده است؟
در قرآن کریم بدترین و بهترین مخلوقات این‌گونه بیان شده‌اند: «اِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ فی‏ نارِ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها اُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّهِ، اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ»؛[1] کافران از اهل کتاب و مشرکان در آتش دوزخ‌اند، جاودانه در آن می‌مانند آنها بدترین مخلوقات‌اند! [امّا] کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، بهترین مخلوقات خدایند. این دو آیه بدترین و بهترین مخلوقات را بیان می‌کنند. در برخی روایات، - از منابع شیعه و سنی - مصادیقی برای این آیه ذکر شده است: 1. امام صادق(ع): «علی(ع) پیش رسول خدا(ص) در خانه‌ی ام سلمه رسید، رسول خدا(ص) هنگامی که علی(ع) را دید فرمود: ای علی! حالت چگونه خواهد بود در آن هنگام که همه ملت‌ها جمع شوند و میزان‌های عدل نصب گردند و مردم را برای حساب و محاکمه آماده سازند. در این هنگام، اشک از دیدگان امام علی(ع) جاری شد، رسول خدا(ص) فرمود: ای علی! چرا گریه می‌کنی؟ به خداوند سوگند، تو و شیعیانت در آن روز با چهره‌های سفید و سیراب در محشر حاضر می‌شوید، صورت‌های آنها نورانی، شاداب و خندان هستند. در آن روز دشمنانت را حاضر می‌کنند در حالی‌که صورت‌های آنان سیاه‏ است آنها افرادی شقی و بد عاقبت و معذب هستند، مگر نشنیده‌ای که خداوند فرموده: «اِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ»، اینها تو و شیعیانت می‌باشند، ولی آنهایی که کافر شدند و آیات ما را انکار کردند، بدترین مردم هستند (اُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّهِ) و این گروه دشمنان شما می‌باشند».[2] 2. طبری(از مفسّران اهل سنت در قرن چهارم) در تفسیر خود از عیسی بن فرقد، از ابی الجارود، از امام باقر نقل می‌کند که پیامبر(ص) درباره آیه «خیر البریه» فرمود: «ای علی! بهترین بندگان، تو و شیعیانت هستید».[3] 3. جابر بن عبد الله انصاری، صحابی معروف پیامبر اسلام(ص) چنین نقل می‌کند: با پیامبر(ص) و عده‌ای از مسلمانان نشسته بودیم، ناگهان علی(ع) از دور نمایان شد؛ هنگامی که چشم پیامبر(ص) به علی(ع) افتاد، نگاهی به اصحاب کرد و فرمود: «برادرم علی به سوی شما می‌آید»، سپس رو به سوی کعبه کرد و فرمود: «قسم به خدای کعبه که تنها علی و شیعیانش در روز قیامت از رستگاران هستند؛ زیرا به خدا سوگند او قبل از همه شما به خدا ایمان آورد، و قیام او به فرمان خدا بیش از همه شما است، وفایش به عهد الهی از همه بیشتر، و قضاوتش به حکم خدا افزون‌تر، و مساواتش در تقسیم[بیت المال] از همه زیادتر، عدالتش درباره رعیّت از همه فزون‌تر، و مقامش نزد خداوند از همه بالاتر است». جابر می‌گوید: در این‌جا بود که آیه شریفه «خیر البریّه»[4] نازل شد، و پس از نزول آیه فوق، هرگاه مسلمانان علی را می‌دیدند، می‌گفتند: بهترین مخلوق خدا پس از پیامبر آمد.[5] از جمله‌ای که در ذیل روایت آمده استفاده می‌شود که روایت فوق در بین همه مسلمانان صدر اسلام مشهور بوده است؛ بنابراین، نقل آن اختصاصی به ابن عبّاس و جابر بن عبد الله و ابو برزه ندارد![6] 4. ابن عباس می‌گوید: هنگامی که آیه «خیر البریّه» نازل شد، پیامبر(ص) رو به علی(ع) کرد و فرمود: «منظور از خیر البریّه تو و شیعیانت می‌باشید. در روز قیامت تو و شیعیانت بر من وارد می‌شوید، در حالی ‌که هم خدا از شما راضی است و هم شما از خداوند خشنود هستید».[7] 5. ابو برزه اسلمی می‌گوید: هنگامی که آیه «خیر البریّه» نازل شد، پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: «ای علی! خیر البریّه تو و شیعیانت هستید و وعده‌گاه من و تو در روز قیامت در کنار حوض کوثر است».[8] 6. امام علی(ع): وقت رحلت پیامبر(ص)  پشت مبارکش به سینه من بود که فرمود: «ای علی! آیا نشنیده‌ای آیه شریفه "خیر البریه" را؛  ایشان شیعیان تو می‌باشند و وعده‌گاه من و شما کنار حوض کوثر خواهد بود در وقتی که خلایق برای حساب جمع شوند، شما را بخوانند و شما سفید رویان باشید و شما را آن روز پیشوای سفیدرویان ندا کنند».[9] نکته دقیقی در این‌جا وجود دارد که لازم به ذکر است؛ ایمان و به تبع آن مؤمنان، دارای مراتبی هستند که هر یک از آنها را در رتبه‌ای قرار می‌دهد و برای هر یک جایگاهی را مشخص می‌کند. بنابر روایات مذکور، امیر المؤمنین علی(ع) و شیعیان آن‌حضرت در صدر این گروه، بعد از نبوّت پیامبر(ص) قرار دارند؛ یعنی بعد از این‌که حضرت محمد(ص) به پیامبری مبعوث شد و اسلام، ادیان پیشین خود را نسخ کرد؛ مسلمانان صاحبان ایمان واقعی شدند و در میان اینها نیز علی(ع) و شیعیان ایشان قرار دارند که بدان‌ها می‌توان خیر البریه را اطلاق کرد. البته در میان اینها نیز مراتبی وجود دارد؛ علی(ع) از شیعیان خود برتر است و در میان شیعیان ایشان نیز مراتبی وجود دارد که برخی را بر برخی دیگر برتری می‌بخشد. با این حال، اینان گروهی را تشکیل می‌دهند که می‌توان آنها را خیر البریه دانست. همچنین باید توجه داشت پیامبر‌(ص) از تمام مومنان، حتی آنها که خیر البریه نامیده شده‌اند، برتر است ولی این بیان مصداق خیر البریه، در مقام بیان بعد از پیامبر(ص) می‌باشد. به ‌علاوه؛ برخی از کلمات این آیه باید مورد دقت بیشتری قرار گیرد؛ برای نمونه، از تعبیر «کَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ» به دست می‌آید که همه مشرکان و اهل کتاب مورد نظر روایت نیستند، بلکه منظور مشرکانی هستند که با حق و حقیقت که همان اسلام باشد آشنا شدند، ولی از پذیرش آن خودداری کردند. آنها حق را دیدند و فهمیدند ولی برای نفس و منافع خود، از پذیرش آن خودداری می‌کنند؛ آری اینان شایسته صفت بدترین مخلوقات خداوند ‌هستند. همچنین از تعبیر «اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ» که بهترین در میان تمام مخلوقات را بیان می‌کند، برتری برخی از انسان‌ها بر همه موجودات حتی فرشته‌ها نیز به دست می‌آید که این مختصر مجال بیان بیشتر پیرامون این موضوع را ندارد.   [1] . بینه، 6- 7. [2] . شیخ طوسی، الامالی، ص 671، انتشارات دارالثقافه، قم، چاپ اول، 1414ق. [3] . طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏30، ص 171، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول، 1412ق. [4] . بیّنه، 7.   [5] . ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج ‏42، ص 371، بیروت، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1415ق؛ با اندکی تفاوت در: سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج ‏6، ص 379، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1404ق. [6] . مکارم شیرازی‏، ناصر، آیات ولایت در قرآن، ص 443، قم، انتشارات نسل جوان‏، چاپ سوم‏، 1386ش. [7] . الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج ‏6، ص 379. [8] . حسکانی، عبید الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج 2، ص 463، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411ق. [9] . گنجی شافعی، محمد بن یوسف، کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی‌طالب(ع)، ص 246، تهران، دار احیاء تراث اهل البیت(ع)، ‏ چاپ دوم‏، 1404ق؛ ابن مردویه اصفهانی‏، ابوبکر احمد بن موسی‏، مناقب علی بن ابی‌طالب(ع)، ص 347، قم، دار الحدیث‏، چاپ دوم‏، 1424ق.
عنوان سوال:

آیه خیر البریه و شر البریه به چه آیه‌ای در قرآن می‌گویند؟ آن‌را توضیح دهید که چرا به این نام خوانده شده است؟


پاسخ:

در قرآن کریم بدترین و بهترین مخلوقات این‌گونه بیان شده‌اند: «اِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ فی‏ نارِ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها اُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّهِ، اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ»؛[1] کافران از اهل کتاب و مشرکان در آتش دوزخ‌اند، جاودانه در آن می‌مانند آنها بدترین مخلوقات‌اند! [امّا] کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، بهترین مخلوقات خدایند.
این دو آیه بدترین و بهترین مخلوقات را بیان می‌کنند. در برخی روایات، - از منابع شیعه و سنی - مصادیقی برای این آیه ذکر شده است:
1. امام صادق(ع): «علی(ع) پیش رسول خدا(ص) در خانه‌ی ام سلمه رسید، رسول خدا(ص) هنگامی که علی(ع) را دید فرمود: ای علی! حالت چگونه خواهد بود در آن هنگام که همه ملت‌ها جمع شوند و میزان‌های عدل نصب گردند و مردم را برای حساب و محاکمه آماده سازند. در این هنگام، اشک از دیدگان امام علی(ع) جاری شد، رسول خدا(ص) فرمود: ای علی! چرا گریه می‌کنی؟ به خداوند سوگند، تو و شیعیانت در آن روز با چهره‌های سفید و سیراب در محشر حاضر می‌شوید، صورت‌های آنها نورانی، شاداب و خندان هستند. در آن روز دشمنانت را حاضر می‌کنند در حالی‌که صورت‌های آنان سیاه‏ است آنها افرادی شقی و بد عاقبت و معذب هستند، مگر نشنیده‌ای که خداوند فرموده: «اِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ»، اینها تو و شیعیانت می‌باشند، ولی آنهایی که کافر شدند و آیات ما را انکار کردند، بدترین مردم هستند (اُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّهِ) و این گروه دشمنان شما می‌باشند».[2]
2. طبری(از مفسّران اهل سنت در قرن چهارم) در تفسیر خود از عیسی بن فرقد، از ابی الجارود، از امام باقر نقل می‌کند که پیامبر(ص) درباره آیه «خیر البریه» فرمود: «ای علی! بهترین بندگان، تو و شیعیانت هستید».[3]
3. جابر بن عبد الله انصاری، صحابی معروف پیامبر اسلام(ص) چنین نقل می‌کند: با پیامبر(ص) و عده‌ای از مسلمانان نشسته بودیم، ناگهان علی(ع) از دور نمایان شد؛ هنگامی که چشم پیامبر(ص) به علی(ع) افتاد، نگاهی به اصحاب کرد و فرمود: «برادرم علی به سوی شما می‌آید»، سپس رو به سوی کعبه کرد و فرمود: «قسم به خدای کعبه که تنها علی و شیعیانش در روز قیامت از رستگاران هستند؛ زیرا به خدا سوگند او قبل از همه شما به خدا ایمان آورد، و قیام او به فرمان خدا بیش از همه شما است، وفایش به عهد الهی از همه بیشتر، و قضاوتش به حکم خدا افزون‌تر، و مساواتش در تقسیم[بیت المال] از همه زیادتر، عدالتش درباره رعیّت از همه فزون‌تر، و مقامش نزد خداوند از همه بالاتر است». جابر می‌گوید: در این‌جا بود که آیه شریفه «خیر البریّه»[4] نازل شد، و پس از نزول آیه فوق، هرگاه مسلمانان علی را می‌دیدند، می‌گفتند: بهترین مخلوق خدا پس از پیامبر آمد.[5]
از جمله‌ای که در ذیل روایت آمده استفاده می‌شود که روایت فوق در بین همه مسلمانان صدر اسلام مشهور بوده است؛ بنابراین، نقل آن اختصاصی به ابن عبّاس و جابر بن عبد الله و ابو برزه ندارد![6]
4. ابن عباس می‌گوید: هنگامی که آیه «خیر البریّه» نازل شد، پیامبر(ص) رو به علی(ع) کرد و فرمود: «منظور از خیر البریّه تو و شیعیانت می‌باشید. در روز قیامت تو و شیعیانت بر من وارد می‌شوید، در حالی ‌که هم خدا از شما راضی است و هم شما از خداوند خشنود هستید».[7]
5. ابو برزه اسلمی می‌گوید: هنگامی که آیه «خیر البریّه» نازل شد، پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: «ای علی! خیر البریّه تو و شیعیانت هستید و وعده‌گاه من و تو در روز قیامت در کنار حوض کوثر است».[8]
6. امام علی(ع): وقت رحلت پیامبر(ص)  پشت مبارکش به سینه من بود که فرمود: «ای علی! آیا نشنیده‌ای آیه شریفه "خیر البریه" را؛  ایشان شیعیان تو می‌باشند و وعده‌گاه من و شما کنار حوض کوثر خواهد بود در وقتی که خلایق برای حساب جمع شوند، شما را بخوانند و شما سفید رویان باشید و شما را آن روز پیشوای سفیدرویان ندا کنند».[9]
نکته دقیقی در این‌جا وجود دارد که لازم به ذکر است؛ ایمان و به تبع آن مؤمنان، دارای مراتبی هستند که هر یک از آنها را در رتبه‌ای قرار می‌دهد و برای هر یک جایگاهی را مشخص می‌کند. بنابر روایات مذکور، امیر المؤمنین علی(ع) و شیعیان آن‌حضرت در صدر این گروه، بعد از نبوّت پیامبر(ص) قرار دارند؛ یعنی بعد از این‌که حضرت محمد(ص) به پیامبری مبعوث شد و اسلام، ادیان پیشین خود را نسخ کرد؛ مسلمانان صاحبان ایمان واقعی شدند و در میان اینها نیز علی(ع) و شیعیان ایشان قرار دارند که بدان‌ها می‌توان خیر البریه را اطلاق کرد. البته در میان اینها نیز مراتبی وجود دارد؛ علی(ع) از شیعیان خود برتر است و در میان شیعیان ایشان نیز مراتبی وجود دارد که برخی را بر برخی دیگر برتری می‌بخشد. با این حال، اینان گروهی را تشکیل می‌دهند که می‌توان آنها را خیر البریه دانست. همچنین باید توجه داشت پیامبر‌(ص) از تمام مومنان، حتی آنها که خیر البریه نامیده شده‌اند، برتر است ولی این بیان مصداق خیر البریه، در مقام بیان بعد از پیامبر(ص) می‌باشد.
به ‌علاوه؛ برخی از کلمات این آیه باید مورد دقت بیشتری قرار گیرد؛ برای نمونه، از تعبیر «کَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ» به دست می‌آید که همه مشرکان و اهل کتاب مورد نظر روایت نیستند، بلکه منظور مشرکانی هستند که با حق و حقیقت که همان اسلام باشد آشنا شدند، ولی از پذیرش آن خودداری کردند. آنها حق را دیدند و فهمیدند ولی برای نفس و منافع خود، از پذیرش آن خودداری می‌کنند؛ آری اینان شایسته صفت بدترین مخلوقات خداوند ‌هستند.
همچنین از تعبیر «اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ» که بهترین در میان تمام مخلوقات را بیان می‌کند، برتری برخی از انسان‌ها بر همه موجودات حتی فرشته‌ها نیز به دست می‌آید که این مختصر مجال بیان بیشتر پیرامون این موضوع را ندارد.   [1] . بینه، 6- 7. [2] . شیخ طوسی، الامالی، ص 671، انتشارات دارالثقافه، قم، چاپ اول، 1414ق. [3] . طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏30، ص 171، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول، 1412ق. [4] . بیّنه، 7.   [5] . ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج ‏42، ص 371، بیروت، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1415ق؛ با اندکی تفاوت در: سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج ‏6، ص 379، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1404ق. [6] . مکارم شیرازی‏، ناصر، آیات ولایت در قرآن، ص 443، قم، انتشارات نسل جوان‏، چاپ سوم‏، 1386ش. [7] . الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج ‏6، ص 379. [8] . حسکانی، عبید الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج 2، ص 463، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411ق. [9] . گنجی شافعی، محمد بن یوسف، کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی‌طالب(ع)، ص 246، تهران، دار احیاء تراث اهل البیت(ع)، ‏ چاپ دوم‏، 1404ق؛ ابن مردویه اصفهانی‏، ابوبکر احمد بن موسی‏، مناقب علی بن ابی‌طالب(ع)، ص 347، قم، دار الحدیث‏، چاپ دوم‏، 1424ق.





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین