از نظر امام‌ خمینی تفاوت بین حوزه تفسیر قرآن با حوزه تدبّر در قرآن چیست؟

عبارات پراکنده‌ای در میان آثار و سخنان امام خمینی(ره) در مورد تدبر در قرآن وجود دارد، که محققان و پژوهشگران قرآن به تحقیق و بررسی آن پرداخته‌اند. در این‌جا به طور خلاصه نگاه امام خمینی به قرآن و تدبر و تفسیر آن، بیان می‌شود.
نگاه امام خمینی به قرآن کریم
قرآن کتاب هدایت است و آموزه‌های آن رهگشای برترین، استوارترین و مطمئن‌ترین مقصدها و مقصودها. رسول خدا(ص) در کلامی لطیف فرموده‌اند: «الْقُرْآنُ مَأْدُبَةُ اللَّهِ فَتَعَلَّمُوا مَأْدُبَتَه الْقُرْآنِ مَا اسْتَطَعْتُم‏»؛[1] قرآن طعام آماده خداوند است، آنچه می‌توانید از آن فرا گیرید.
حضرت امام خمینی(ره) این ویژگی را بدین سان تبیین کرده‌اند: «قرآن یک سفره پهنی است که همه از آن استفاده می‌کنند، مثل این‌که دنیا هم یک سفره پهنی است که همه استفاده می‌کنند: یکی علفش را از آن استفاده می‌کند، یکی میوه را از آن‏ استفاده می‌کند، یکی مسائل دیگر را استفاده می‌کند ... هر یک یک طور استفاده می‌کند ... انسان یک طور ... حیوان یک طور ... قرآن هم این طوری است یک سفره پهنی است برای همه، هر کس به اندازه آن اشتهایی که دارد و آن راهی که پیدا بکند به قرآن استفاده می‌کند».[2]
بدین سان امام خمینی(ره) از یک‌سو به جایگاه والای کتاب الهی و آموزه‌های شگرف و بس گسترده آن اشاره می‌کند و از سوی دیگر به چگونگی بهره‌گیری از آن و مقدمات فهم آن.
تدبّر و تفسیر از نگاه امام خمینی
امام خمینی با این‌که قرآن و معارف آن‌را در جایگاهی بس رفیع می‌داند، تدبّر و تأمّل در آن‌را بر همگان لازم دانسته و از جمله حجاب‌های فهم قرآن را این باور می‌داند که افزون از آنچه مفسّران گفته‌اند نمی‌توان از قرآن دریافت؛ یعنی عملاً بستن راه تدبّر و تفکّر.[3] کلام امام خمینی چنین است: «یکی دیگر از "حُجُب" که مانع از استفاده از این صحیفه نورانیه است، اعتقاد به آن است که جز آن‌که مفسّرین نوشته و یا فهمیده‌اند، کسی را حق استفاده از قرآن شریف نیست و تفکر و تدبّر در آیات شریفه را به تفسیر به رأی ممنوع اشتباه نموده‏اند...».[4]
بدین‌سان قرآن از نگاه امام خمینی، کتاب هدایت است و دعوت؛ دعوت به «تهذیب نفوس و تطهیر بواطن از ارجاس طبیعت و تحصیل سعادت»، هدایت است برای ساخته شدن انسان برای این‌که «انسان بالقوّة را انسان بالفعل کند» و «انسان را به همه ابعادی که انسان دارد بسازد» و «دعوت به معنویات الی حدّی که بشر می‌تواند به او برسد و فوق او و بعد هم اقامه عدل و...».[5]
تفسیر به لحاظ واژه‌شناسی و از نگاه لغویان چه مشتق «فسر» باشد و چه از «سفر»، به‏ معنای پرده برگیری از ناپیدا و هویدا کردن ناآشکار و روشن ساختن مبهم‌ها است.[6] مفسّر می‌کوشد تا آیات الهی را با این عنوان که کلامی الهی است، تبیین کند و مراد خداوند را از آن بنمایاند.
حضرت امام خمینی(ره) در تعریف تفسیر نوشته‌اند: «به طور کلّی معنای "تفسیر" کتاب آن است که شرح مقاصد آن کتاب را بنماید، و نظر مهم به آن، بیان منظور صاحب کتاب باشد».[7] و «مفسر وقتی "مقصد" از نزول را به ما بفهماند مفسّر است».[8]  
خلاصه این‌که؛ حضرت امام خمینی، موضوع تدبّر را خارج از بحث تفسیر برشمرده‌اند. بر این اساس، از آیه شریفه «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآن...»[9] ‏ استفاده می‌شود که قرآن برای مردمی که آشنا به زبان قرآن باشند قابل فهم است و از این‌رو می‌توانند در آن تدبّر کنند، ولی لازمه‏ این سخن آن نیست که تمام مردم بدون مراجعه به پیامبر و معصومان و اندیشمندان دینی  قادرند مشکلات و ابهام‌هایی که احیاناً با آن برخورد می‌کنند، حل کنند.   [1] . علم الهدی، علی بن حسین‏، أمالی المرتضی‏، محقق، مصحح، ابراهیم، محمد ابوالفضل‏، ج ‏1، ص 354، قاهره، دار الفکر العربی‏، چاپ اول، 1998م؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج ‏6، ص 168، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق. [2] .  امام خمینی(ره)، تفسیر سوره حمد، ص 170، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، چاپ اول، 1375ش.‏ [3] . مهدوی راد، محمد علی، آفاق تفسیر مقالات و مقولاتی در تفسیر پژوهی‏، ص 375، تهران، هستی نما، چاپ اول، 1382ش. [4] . امام خمینی(ره)، آداب الصلاة، ص 199، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‏، چاپ هفتم، 1370ش.    [5] . آفاق تفسیر مقالات و مقولاتی در تفسیر پژوهی، ص 375. [6] . ر.ک: فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق، مصحح، مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج ‏7، ص 247، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410ق؛ ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: حسینی‏، سید احمد، ج ‏3، ص 437 – 438، کتابفروشی مرتضوی، تهران، چاپ سوم، 1375ش؛ «معنای تفسیر و ترجمه و فرق میان آنها»، سؤال 26263. [7] . آداب الصلاة، ص 192. [8] . همان، ص 193. [9] . نساء، 82.