علم بهتر است یا مؤمن بودن؟

در آموزه‌های دینی علم و ایمان با هم‌دیگر معنا پیدا می‌کنند. به عبارت دیگر، ایمان عبارت است از اعتقاد همراه با عمل و این‌دو بدون آگاهی و علم به دست نمی‌آید. بنابراین، نمی‌توان این‌دو را با هم مقایسه نمود و یکی را بر دیگری برتری داد. البته برخی مکاتب غیر الهی نظریه سیانتیسم (اصالت علم) را مطرح کرده‌اند که این نظریه از سوی عالمان شیعه مورد نقد قرار گرفته است. در این فرصت نخست این موضوع را از منظر دین بررسی نموده، آن‌گاه نظریه اصالت علم را همراه با نقد آن بیان می‌کنیم.
تفکیک ناپذیری علم و ایمان
در تعالیم دینی ما علم و ایمان از یکدیگر جدا شدنی نیستند. آیات و روایات در این زمینه چنین می‌گویند:
1. «وَ قَالَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ وَ الْایمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فیِ کِتَابِ اللَّهِ إِلیَ‏ یَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا یَوْمُ الْبَعْثِ وَ لَاکِنَّکُمْ کُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»؛[1] ولی کسانی که علم و ایمان به آنان داده شده می‌‏گویند: شما به فرمان خدا تا روز قیامت (در عالم برزخ) درنگ کردید، و اکنون روز رستاخیز است، امّا شما نمی‌‏دانستید!
2. امام علی(ع) فرمود: «الْإِیمَانُ وَ الْعَمَلُ أَخَوَانِ‏ تَوْأَمَانِ‏ وَ رَفِیقَانِ لَا یَفْتَرِقَانِ»؛[2] ایمان و عمل دو برادر دوقلو بوده و دو دوستی که از یکدیگر جدا نمی‌‏شوند. خدا هیچ‌یک از آن‌دو را بدون دوستش نمی‌‏پذیرد.
3. امام  صادق(ع) فرمود: «إِنَّ لِلدِّینِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ وَ الْعَمَلَ بِه‏...»؛[3] همانا برای دین سه نشانه است: دانش، ایمان و عمل به آن.
نظریه سیانتیسم(اصالت علم)
استاد مطهری(ره) در این زمینه چنین می‌گوید: برخلاف نظریه آقای توین بی، خطای بشر به دست صنعتگران و آن کسی که ماشین بخار را اختراع کرد صورت نگرفت؛ خطای بشر به دست فرانسیس بیکن و بعد اتباع او انجام شد، آن روزی که گفتند: علم همه چیز بشر است (سیانتیسم، اصالت علم)، حل تمام مشکلات را از علم باید بخواهیم. مگر بشر چند تا دشمن دارد؟ جهل است، بیماری است، فقر است، دلهره و اضطراب است، ظلم است، و ...
مادر تمام بدبختی‏‌های بشر جهل و نادانی است. به بشر علم و دانش و آگاهی بده، امّ الامراض را از بین برده‌‏ای. جهالت که رفت، تمام اینها از بین رفته است. یکدفعه چنین مسیری برای بشر به وجود آمد. علم حقیقتاً حقیقت مقدسی است. اما علم را از همزاد خودش که ایمان است جدا کردند، گفتند همه کارهایی را هم که در گذشته ایمان می‌‏کرد در آینده علم انجام می‌‏دهد.
چه تعبیر خوبی دارد رسول اکرم، می‏‌فرماید: «کَلِمَةُ الْحِکْمَةِ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ یَطْلُبُها ایْنَما وَجَدَها فَهُوَ احَقُّ بِها»؛[4] حکمت (یعنی علم، دانش، حقیقت) گمشده مؤمن است، آن را هر جا و نزد هرکس پیدا کند می‏‌گیرد و خودش را از او سزاوارتر می‌‏داند؛ یعنی جای علم آن خانه‌‏ای است که ایمان هم آن‌جا هست. اگر علم در خانه‌‏ای پا بگذارد که همزادش ایمان در آن‌جا وجود نداشته باشد، در خانه خودش نیست. این تعبیر، تعبیر عجیبی است: «ایْنَما وَجَدَها فَهُوَ احَقُّ بِها». [همچنین علی ع می‏فرماید:] «خُذِ الْحِکْمَةَ وَ لَوْ مِنْ اهْلِ النِّفاقِ»،[5] حکمت را فرا گیر و لو از اهل نفاق باشد. «خُذِ الْحِکْمَةَ وَ لَوْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»؛[6] علم و دانش را دست هرکسی دیدید- و لو دست مشرکان - بگیرید که در دست او عاریه است.
ای برادر بر تو حکمت جاریه است
آن ز ابدال است و بر تو عاریه است [7]
علم مال توست. یعنی چه مال توست؟ آخر او علم را به دست آورده. می‌‏گوید: ولی علم در خانه خودش قرار نگرفته، علم باید در خانه ایمان قرار بگیرد و با همزاد خودش زندگی کند و بس.
تمام معجزات را از علم خواستند. یک دشمن انسان ضعف است. علم انسان را قوی می‏‌کند. راست هم گفتند، علم به انسان قدرت می‌‏دهد، علم قدرت است، توانا بود هرکه دانا بود؛ اما قدرت در مقابل چه؟ در مقابل طبیعت. علم به دست بیاورید تا بیماری را ریشه کن کنید. حرف حسابی است. علم به دست بیاورید تا با فقر مبارزه کنید. نیمی از آن درست است و نیم دیگر نادرست؛ یعنی با علم می‌‏شود اقتصاد را توسعه داد، اما فقر که همیشه ناشی از نقص در اقتصاد نیست. علم به دست بیاورید تا بر دلهره‏‌ها و اضطرابها فائق بشوید. صددرصد اشتباه از آب درآمد. علم نتوانست با دلهره و اضطراب بشر مبارزه کند. علم به دست بیاورید تا ظلم ریشه کن بشود.
برعکس، علم ابزاری شد در دست ظلم. علم به دست بیاورید تا با آز و حرص یعنی با خودتان مبارزه کنید. این‌که اصلاً هیچ به دست نیامد؛ علم ابزاری شد در دست آزها و حرصها که امروز نتیجه‏‌اش را داریم می‌‏بینیم.[8]
نمایه‌های مرتبط:
رابطه ی علم و دین، سؤال 210
راه کار های مناسب برای یکی شدن علم و با عمل، سؤال 5756
رابطه عقل و دین، سؤال 12105   [1] . روم 56. [2] . لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، محقق، مصحح، حسنی بیرجندی، حسین، ص 22، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1376ش.‏ [3] . شیخ صدوق، الخصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 118، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1362ش. [4] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 2، ص 100، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق. [5] . شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق صالح، صبحی، ص 481، هجرت، قم، چاپ اول، 1414ق. [6] . طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 134، المکتبة الحیدریة، نجف اشرف، چاپ دوم، 1385ق. [7] . مثنوی  معنوی، دفتر اول، ص 146. [8] . مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 22، 461، صدرا، قم، چاپ اول، بی‌تا.