فی سبیل الله
فی سَبیلِ اللَّه یعنی هر کاری که راه خدا برای خدا انجام شود.
این حدیث از کیست و توضیح دهید: (الشاخص فی طلب العلم، کالمجاهد فی سبیل الله)؟
در بخشی از روایات برخی فعالیت‌های فردی و اجتماعی، همسان با جهاد شمرده شده‌اند؛ مانند: 1. امام علی(ع) فرمود: و آن‌کس که به جست‌وجوی روزی حلال برخیزد، مانند مجاهد در راه خدا است.[1] 2. حضرتش در جایی دیگر(ع) می‌فرماید: و آن‌کس که به جست‌وجوی علم برخیزد، مانند مجاهد در راه خدا است.[2] بر این اساس این روایات از علی(ع) وارد شده است. در این روایت شخصی را که برای به دست آوردن دانش تلاش کند همسان کسی قرار داده که در راه خداوند به جهاد مشغول باشد. روایتی از امام صادق(ع) گزارش شده است که در فهم روایت مورد پرسش به ما کمک می‌کند. امام(ع) فرمود: چون روز قیامت فرا رسد، خداوند عزّ و جلّ مردم را در یک زمین گرد هم می‌‏آورد، و میزان‌ها برقرار می‌‏شود، پس خون‌های شهیدان با قلم دانشمندان سنجیده می‌شود، ولی وزن قلم دانشمندان بر خون‌های شهیدان بیشتر می‌باشد.[3] در این حدیث، مراد از سنجیدن قلم دانشمندان و خون شهداء با هم، و افزونی قلم، آن است که بفهماند آنچه اساس و سبب عمده برای پیشرفت دین و تبلیغ آیین شده، قلم بوده است که کنایه است از منطق، برهان و حجّت، نه خون و جان فشانی در راه آن، و دعوت مردم با کتاب و نوشته‌‏های استدلالی و مواعظ حکیمانه اصل و اساس تبلیغ بوده، نه شمشیر و جهاد و قدرت».[4] در پایان تذکر دو نکته لازم به نظر می‌رسد. 1. این نوع روایات در صدد کم نمودن جایگاه و ارزش مجاهدت در راه خدا نیستند؛ چرا که گام‌هایی را که مجاهد برمی‌دارد یکی از گام‌هایی است که محبوب‌ترین گام‌ها نزد خداوند است.[5] 2. روشن است این شرافتی که برای دانش بیان شده، منظور هر علمی نیست، بلکه دانشی است که در خدمت دین و مردم باشد؛ علمی که در رشد معنوی و مادی مردم تأثیر داشته باشد، نه علمی که در خدمت ستمگران و حاکمان جور باشد و علیه مردم به کار گرفته شود. [1] . «قَالَ عَلِیٍّ (ع): الشَّاخِصُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ الْحَلَالِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه»‏، ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی‏، دعائم الإسلام، محقق، مصحح، فیضی، آصف‏، ج ‏2، ص 15، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، چاپ دوم، قم، 1385 ق‏.‏ [2] . «قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع): الشَّاخِصُ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»، فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج‏1، ص 10، انتشارات رضی، ایران، قم‏، چاپ اول، 1375 ش‏.‏ [3] . «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (ع) قَالَ‏ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ وُضِعَتِ الْمَوَازِینُ فَتُوزَنُ دِمَاءُ الشُّهَدَاءِ مَعَ مِدَادِ الْعُلَمَاءِ فَیَرْجَحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ عَلَی دِمَاءِ الشُّهَدَاءِ»، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج ‏4، ص 398 و 399، دفتر انتشارات اسلامی، قم‏، چاپ دوم،، 1413 ق‏. [4] . شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ترجمه، غفاری، علی اکبر، بلاغی، محمد جواد، ج ‏6، ص 345، نشر صدوق‏، چاپ اول، تهران، 1367 ش‏. [5] . «أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ زَیْنَ الْعَابِدِینَ (ع) یَقُولُ‏ مَا مِنْ‏ خُطْوَةٍ أَحَبَ‏ إِلَی‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ خُطْوَتَیْنِ خُطْوَةٍ یَسُدُّ بِهَا الْمُؤْمِنُ صَفّاً فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ خُطْوَةٍ إِلَی ذِی رَحِمٍ قَاطِع»‏، شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج ‏1، ص 50، جامعه مدرسین‏، چاپ اول، قم، 1362 ش‏.‏
در بخشی از روایات برخی فعالیت‌های فردی و اجتماعی، همسان با جهاد شمرده شده‌اند؛ مانند: 1. امام علی(ع) فرمود: و آن‌کس که به جست‌وجوی روزی حلال برخیزد، مانند مجاهد در راه خدا است.[1] 2. حضرتش در جایی دیگر(ع) می‌فرماید: و آن‌کس که به جست‌وجوی علم برخیزد، مانند مجاهد در راه خدا است.[2] بر این اساس این روایات از علی(ع) وارد شده است. در این روایت شخصی را که برای به دست آوردن دانش تلاش کند همسان کسی قرار داده که در راه خداوند به جهاد مشغول باشد. روایتی از امام صادق(ع) گزارش شده است که در فهم روایت مورد پرسش به ما کمک می‌کند. امام(ع) فرمود: چون روز قیامت فرا رسد، خداوند عزّ و جلّ مردم را در یک زمین گرد هم می‌‏آورد، و میزان‌ها برقرار می‌‏شود، پس خون‌های شهیدان با قلم دانشمندان سنجیده می‌شود، ولی وزن قلم دانشمندان بر خون‌های شهیدان بیشتر می‌باشد.[3] در این حدیث، مراد از سنجیدن قلم دانشمندان و خون شهداء با هم، و افزونی قلم، آن است که بفهماند آنچه اساس و سبب عمده برای پیشرفت دین و تبلیغ آیین شده، قلم بوده است که کنایه است از منطق، برهان و حجّت، نه خون و جان فشانی در راه آن، و دعوت مردم با کتاب و نوشته‌‏های استدلالی و مواعظ حکیمانه اصل و اساس تبلیغ بوده، نه شمشیر و جهاد و قدرت».[4] در پایان تذکر دو نکته لازم به نظر می‌رسد. 1. این نوع روایات در صدد کم نمودن جایگاه و ارزش مجاهدت در راه خدا نیستند؛ چرا که گام‌هایی را که مجاهد برمی‌دارد یکی از گام‌هایی است که محبوب‌ترین گام‌ها نزد خداوند است.[5] 2. روشن است این شرافتی که برای دانش بیان شده، منظور هر علمی نیست، بلکه دانشی است که در خدمت دین و مردم باشد؛ علمی که در رشد معنوی و مادی مردم تأثیر داشته باشد، نه علمی که در خدمت ستمگران و حاکمان جور باشد و علیه مردم به کار گرفته شود. [1] . «قَالَ عَلِیٍّ (ع): الشَّاخِصُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ الْحَلَالِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه»‏، ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی‏، دعائم الإسلام، محقق، مصحح، فیضی، آصف‏، ج ‏2، ص 15، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، چاپ دوم، قم، 1385 ق‏.‏ [2] . «قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع): الشَّاخِصُ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»، فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج‏1، ص 10، انتشارات رضی، ایران، قم‏، چاپ اول، 1375 ش‏.‏ [3] . «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (ع) قَالَ‏ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ وُضِعَتِ الْمَوَازِینُ فَتُوزَنُ دِمَاءُ الشُّهَدَاءِ مَعَ مِدَادِ الْعُلَمَاءِ فَیَرْجَحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ عَلَی دِمَاءِ الشُّهَدَاءِ»، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج ‏4، ص 398 و 399، دفتر انتشارات اسلامی، قم‏، چاپ دوم،، 1413 ق‏. [4] . شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ترجمه، غفاری، علی اکبر، بلاغی، محمد جواد، ج ‏6، ص 345، نشر صدوق‏، چاپ اول، تهران، 1367 ش‏. [5] . «أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ زَیْنَ الْعَابِدِینَ (ع) یَقُولُ‏ مَا مِنْ‏ خُطْوَةٍ أَحَبَ‏ إِلَی‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ خُطْوَتَیْنِ خُطْوَةٍ یَسُدُّ بِهَا الْمُؤْمِنُ صَفّاً فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ خُطْوَةٍ إِلَی ذِی رَحِمٍ قَاطِع»‏، شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج ‏1، ص 50، جامعه مدرسین‏، چاپ اول، قم، 1362 ش‏.‏
پاسخ:
در بخشی از روایات برخی فعالیت‌های فردی و اجتماعی، همسان با جهاد شمرده شده‌اند؛ مانند:
1. امام علی(ع) فرمود: و آن‌کس که به جست‌وجوی روزی حلال برخیزد، مانند مجاهد در راه خدا است.[1]
2. حضرتش در جایی دیگر(ع) می‌فرماید: و آن‌کس که به جست‌وجوی علم برخیزد، مانند مجاهد در راه خدا است.[2]
بر این اساس این روایات از علی(ع) وارد شده است. در این روایت شخصی را که برای به دست آوردن دانش تلاش کند همسان کسی قرار داده که در راه خداوند به جهاد مشغول باشد.
روایتی از امام صادق(ع) گزارش شده است که در فهم روایت مورد پرسش به ما کمک می‌کند.
امام(ع) فرمود: چون روز قیامت فرا رسد، خداوند عزّ و جلّ مردم را در یک زمین گرد هم میآورد، و میزان‌ها برقرار می‌شود، پس خون‌های شهیدان با قلم دانشمندان سنجیده می‌شود، ولی وزن قلم دانشمندان بر خون‌های شهیدان بیشتر می‌باشد.[3]
در این حدیث، مراد از سنجیدن قلم دانشمندان و خون شهداء با هم، و افزونی قلم، آن است که بفهماند آنچه اساس و سبب عمده برای پیشرفت دین و تبلیغ آیین شده، قلم بوده است که کنایه است از منطق، برهان و حجّت، نه خون و جان فشانی در راه آن، و دعوت مردم با کتاب و نوشتههای استدلالی و مواعظ حکیمانه اصل و اساس تبلیغ بوده، نه شمشیر و جهاد و قدرت».[4]
در پایان تذکر دو نکته لازم به نظر می‌رسد.
1. این نوع روایات در صدد کم نمودن جایگاه و ارزش مجاهدت در راه خدا نیستند؛ چرا که گام‌هایی را که مجاهد برمی‌دارد یکی از گام‌هایی است که محبوب‌ترین گام‌ها نزد خداوند است.[5]
2. روشن است این شرافتی که برای دانش بیان شده، منظور هر علمی نیست، بلکه دانشی است که در خدمت دین و مردم باشد؛ علمی که در رشد معنوی و مادی مردم تأثیر داشته باشد، نه علمی که در خدمت ستمگران و حاکمان جور باشد و علیه مردم به کار گرفته شود. [1] . «قَالَ عَلِیٍّ (ع): الشَّاخِصُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ الْحَلَالِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه»، ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام، محقق، مصحح، فیضی، آصف، ج 2، ص 15، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، قم، 1385 ق. [2] . «قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع): الشَّاخِصُ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»، فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج1، ص 10، انتشارات رضی، ایران، قم، چاپ اول، 1375 ش. [3] . «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (ع) قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ وُضِعَتِ الْمَوَازِینُ فَتُوزَنُ دِمَاءُ الشُّهَدَاءِ مَعَ مِدَادِ الْعُلَمَاءِ فَیَرْجَحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ عَلَی دِمَاءِ الشُّهَدَاءِ»، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 4، ص 398 و 399، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم،، 1413 ق. [4] . شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ترجمه، غفاری، علی اکبر، بلاغی، محمد جواد، ج 6، ص 345، نشر صدوق، چاپ اول، تهران، 1367 ش. [5] . «أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ زَیْنَ الْعَابِدِینَ (ع) یَقُولُ مَا مِنْ خُطْوَةٍ أَحَبَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ خُطْوَتَیْنِ خُطْوَةٍ یَسُدُّ بِهَا الْمُؤْمِنُ صَفّاً فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ خُطْوَةٍ إِلَی ذِی رَحِمٍ قَاطِع»، شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 50، جامعه مدرسین، چاپ اول، قم، 1362 ش.
- [سایر] ترجمه و شرح کوتاه این حدیث از رسول خدا (ص) که می فرماید: (أمر بیّن رشده فیتبع وأمر بیّن غیه فیجتنب و متشابهات بین ذلک یرد حکمها إلی الله والی الراسخین فی العلم العالمین بتأویله)، چیست؟
- [سایر] منظور از «علم» در روایت «طلب العلم فریضةٌ علی کل مسلمٍ» چیست؟ آیا علم رایج دانشگاهی هم مصداق آن است؟
- [سایر] چه نوع انتظاری برترین عبادت و مصداق کامل جهاد فی سبیل الله است؟
- [آیت الله بهجت] چه مقدار زکات را می توان "فی سبیل اللّه " مصرف کرد؟
- [سایر] خطاب آیه در \"اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ\"، به کیست و آیه از زبان چه کسی بیان شده است؟
- [سایر] آیه("اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ")، از زبان چه کسی بیان شده، و خطاب به کیست؟
- [سایر] آیه \"اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ\"، از زبان چه کسی بیان شده، و خطاب به کیست؟
- [سایر] در آیه 7 سوره آل عمران، آیا «الراسخون فی العلم» عطف بر الله است یا جمله ای مستقل می باشد؟
- [آیت الله علوی گرگانی] آیا مردم میتوانند پول مبلّغ را از باب زکات چون فقیر است و یا فی سبیل الّله به او بدهند؟
- [سایر] آیا روایت (أنا مدینة العلم) با سند معتبر در منابع اهل سنت نقل شده است؟
- [آیت الله سبحانی] فقیر می تواند از سهم (سبیل الله) برای رفتن به حج و زیارت و مانند اینها زکات بگیرد، حتّی اگر به مقدار خرج سالش زکات گرفته باشد، باز می تواند برای زیارت و مانند آن از سهم سبیل الله زکات بگیرد.
- [آیت الله خوئی] انسان میتواند برای رفتن به حج و زیارت و مانند اینها از سهم سبیل الله زکات بگیرد، اگرچه فقیر نباشد یا به مقدار خرج سالش زکات گرفته باشد.
- [آیت الله مظاهری] اگر پدر و مادر مقصّر باشند، نظیر اینکه مادر با زن فرزندش ناسازگاری می‌کند و یا پدر با اولاد تندخویی می‌کند، فرزند نمیتواند با آنها تندخویی کند و باید بر بدی آنها صبر کند، اگرچه طرفداری از آنها لازم نیست بلکه جایز نیست، و اگر میتواند از باب ارشاد جاهل آنان را ارشاد کند، باید ارشاد کند.
- [آیت الله اردبیلی] کسی که زکات میگیرد، باید شیعه دوازده امامی باشد و اگر به گمان این که کسی شیعه دوازده امامی است به او زکات بدهد و بعد معلوم شود شیعه نبوده، حکم آن مانند حکمی است که در مسأله 2056 گذشت و در صورتی که مصلحت دینی اقتضا کند، از بابت سهم فی سبیل اللّه میتواند به غیر شیعه دوازده امامی هم زکات بدهد.
- [آیت الله شبیری زنجانی] انسان میتواند برای رفتن به حجّ خانه خدا و زیارت، از سهم سبیل اللَّه زکات بگیرد؛ اگر چه فقیر نباشد یا این که به مقدار خرج سالش زکات گرفته باشد.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] فقیر می تواند برای رفتن به حج و زیارت و مانند اینها زکات بگیرد، ولی اگر به مقدار خرج سالش زکات گرفته باشد، برای زیارت و مانند آن نمی تواند زکات بگیرد ولی از سهم سبیل الله مانعی ندارد.
- [آیت الله مظاهری] انسان میتواند برای رفتن به حجّ و زیارت و مانند اینها از سهم سبیل اللَّه زکات بگیرد، گرچه فقیر نباشد یا اینکه به مقدار خرج سالش زکات گرفته باشد.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] انسان می تواند برای رفتن به حج و زیارت و مانند اینها از سهم سبیل اللّه زکاه بگیرد؛ اگرچه فقیر نباشد یا اینکه به مقدار خرج سالش زکاه گرفته باشد.
- [آیت الله سیستانی] نماز غفیله یکی از نمازهای مستحبّی است که بین نماز مغرب و عشا خوانده می‌شود . و در رکعت اول آن ، بعد از حمد باید بجای سوره این آیه را بخوانند : (وَذَا النُّونِ اِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ اَنْ لا اِلهَ إلاّ اَنْتَ سُبْحانَکَ اِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَنَجَّیْناهُ مِنَ الغَمِ ّ وَکَذلِکَ نُنْجِی المُؤْمِنِین) . و در رکعت دوم بعد از حمد بجای سوره این آیه را بخوانند : (وَعِنْدَهُ مَفاتِحُ الغَیْبِ لا یَعْلَمُها إلاّ هُوَ وَیَعْلَمُ ما فِی البَرِ ّ وَالبَحْرِ وَما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إلاّ یَعْلَمُها وَلا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الاَرْضِ وَلا رَطبٍ وَلا یابسٍ إلاّ فِی کِتابٍ مُبینٍ) . و در قنوت بگویند : (اللّهُمَّ اِنّی اَسأَلُکَ بِمَفاتِح الغَیْبِ الَّتِی لا یَعْلَمُها إلاّ اَنْتَ اَنْ تُصَلّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاَنْ تَفْعَل بِی کَذا وکَذا) . وبجای کلمه کذا وکذا حاجتهای خود را بگویند و بعد بگویند : (اللّهُمَّ اَنْتَ وَلِیُّ نِعْمَتِی وَالقادِرُ عَلی طَلِبَتِی تَعْلَمُ حاجَتِی فَاَسْالُکَ بِحَقّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَعَلیْهِمُ السَّلامُ لَمّا قَضَیْتَها لِی) .
- [آیت الله شبیری زنجانی] نماز میت پنج تکبیر دارد و اگر نمازگزار پنج تکبیر به این ترتیب بگوید کافی است، بعد از نیت و گفتن تکبیر اول بگوید: (أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إلَّا اللَّهُ وأَنَّ محمَّداً رَسُولُ اللَّهِ) و بعد از تکبیر دوم بگوید: (أَللَّهُمَّ صَلِّ علی مُحمَّدٍ و آلِ مُحمَّدٍ) و بعد از تکبیر سوم بگوید: (أَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمؤْمِنینَ و الْمُؤْمِناتِ) و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید: (أَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا المیِّتِ) و اگر زن است بگوید: (أَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ المیِّتِ) و بعد تکبیر پنجم را بگوید. و بهتر است بعد از تکبیر اول، بگوید: (أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إلّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ وأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بالحَقِّ بشیراً ونَذیراً بَیْنَ یَدَیِ السَّاعَةِ). و بعد از تکبیر دوم، بگوید: (أَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمّدٍ و آلِ مُحَمّدٍ وبارِکْ عَلی مُحَمّدٍ و آلِ مُحَمّدٍ، وارْحَمْ محمَّداً و آلَ محمَّد، کَأَفْضَلِ ما صَلَّیْتَ وبارَکْتَ و رَحِمْتَ عَلی إبْرَاهیمَ و آلِ إبْراهیمَ، إِنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ، وصَلِّ عَلی جَمیعِ الْأنبیاءِ و الْمُرْسَلینَ، و الشُّهداءِ و الصِّدِّیقینَ، وجَمیعِ عِبَادِ اللَّهِ الصَّالحین). و بعد از تکبیر سوم بگوید: (اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمؤْمنینَ و الْمُؤْمِناتِ و المُسْلِمِینَ و المُسْلِماتِ، الْأَحیاءِ مِنْهُمْ و الْأَمْواتِ، تَابِعِ اللّهُمَّ بَیْنَنَا وبَیْنَهُمْ بالخَیْراتِ، إنَّکَ مُجیبُ الدَّعَواتِ، إنَّکَ علی کلِّ شیءٍ قَدیرٌ). و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید: (اَللّهُمَّ إِنَّ هذا عَبْدُکَ وابْنُ عَبْدِکَ وابْنُ أَمَتِکَ، نَزَلَ بِکَ وأَنْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ به، اللّهمَّ إِنَّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلّا خَیْراً وأَنْتَ أَعْلَمُ به مِنَّا، اللّهُمَّ إن کانَ مُحْسِناً فَزِدْ فی إِحْسَانِهِ، وإِنْ کان مُسِیئاً فَتَجاوَزْ عنْهُ واغْفِرْ له، اللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فی أعْلی عِلِّیِّین، واخْلُفْ علی أهْلِهِ فی الغَابِریِنَ، وارْحَمْهُ بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرَّاحِمینَ) ولی اگر میت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید: (اَللّهُمَّ إِنَّ هذه أَمَتُکَ وابْنَةُ عَبْدِکَ وابْنَةُ أَمَتِکَ، نَزَلَتْ بِکَ وأَنْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ به، اللّهمَّ إِنَّا لا نَعْلَمُ مِنْها إلّا خَیْراً وأَنْتَ أَعْلَمُ بها مِنَّا، اللّهُمَّ إن کانَتْ مُحْسِنةً فَزِدْ فی إِحْسَانِها، وإِنْ کانت مُسِیئةً فَتَجاوَزْ عنْها واغْفِرْ لها، اللّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَکَ فی أعْلی عِلِّیِّین، واخْلُفْ علی أهْلِها فی الغَابِریِنَ، وارْحَمْها بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرَّاحِمینَ).