برای تحلیل صحیح از وقایع تاریخی، توجه به تمام جوانب و شرایط مکانی و زمانی آن لازم است. در همین راستا به نکات ذیل توجه فرمایید:
1. از اموری که تمام جوامع به آن نیاز دارند داشتن فرمانروا و حاکمی است که جامعه را از هرج و مرج حفظ نماید. البته اگرچه اولویت با حاکم عادل می‌باشد، اما در صورت فقدان آن، جامعه ناگزیر از پذیرش حاکم ظالم است. امام علی(ع) در این‌باره می‌فرماید: «وَ إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِیرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ یَعْمَلُ فِی إِمْرَتِهِ الْمُؤْمِنُ وَ یَسْتَمْتِعُ فِیهَا الْکَافِرُ...»؛[1] برای مردم حاکمی لازم است چه نیکوکار و چه بدکار، که مؤمن در عرصه حکومت او به راه حقّش ادامه دهد، و کافر بهره‌مند از زندگی گردد.[2]
2. همه عادلان توانایی اداره حکومت را ندارند.
3. با توجه به گستره وسیع حکومتی امام علی(ع)، به ندرت افرادی وجود داشتند که از هر دو ویژگی توانایی فرمان‌روایی و عدالت برخوردار باشند.
با توجه به شرایط فوق، ایشان ناچار در برخی موارد افرادی را برمی‌گزیدند که در حد ایده آل نبودند، اما با تغییرات و نظارت‌های مخفی و آشکار، آنان را مدیریت می‌کردند.
4. درباره اینکه این عزل و نصب‌های امام علی(ع) با عصمت آن‌حضرت منافات دارد یا نه، باید گفت: معیار و میزان در انجام وظیفه علم عادی است. امامان معصوم(ع) در اطاعت فرمان خدا به علم باطنی (علم غیب) خویش عمل نمی‌کردند و همانند دیگر افراد عادی رفتار می‌کردند، مگر در موارد خیلی استثنایی، و اگر امام بخواهد به علم غیب خود عمل کند دیگر نمی‌تواند الگو و اسوه مردم باشد؛ زیرا مردم چنین علمی را در اختیار ندارند. از جانب دیگر اگر اداره امور، خارج از جریان عادی اسباب و علل باشد دنیا دیگر دار تکلیف و امتحان و اختیار نخواهد بود. لذا این‌کار نه به علم امام علی(ع) منافات دارد نه با عصمت آن‌حضرت.[3] [1] . شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، خطبه 40، ص 82، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. [2] . انصاریان، حسین، ترجمه نهج البلاغه، ص 114، تهران، پیام آزادی، چاپ دوم، 1386ش. [3] . ر.ک: «علم امام علی(ع) به شهادت خود»، سؤال 9849؛ «رابطه علم خدا و معصومین به غیب با تکلیف»، سؤال 2178؛ «ضرورت عصمت و راه های تشخیص آن در امام(ع)»، سؤال 258.
