فقها خیلی به (بنای عقلاء) استناد می‌کنند. بنای عقلاء چه جایگاهی در فقه دارد؟

یکی از ادله‌ای که اندیشمندان فقه و اصول در استنباط احکام و اثبات قواعد از آن بهره می‌گیرند، «بنای عقلاء» است.
تعریف بنای عقلاء
بنای عقلاء عبارت است از روش عموم مردم در گفت‌وگو و معاملات و روابط اجتماعی آنان. به گرایش عمومی و عرف عام «بنای عقلاء» گفته می‌شود.[1]
مقدار دلالت بنای عقلاء
بنای عقلاء هم در اثبات حکم شرعی کلی واقعی – که در علم فقه از آن بحث می‌شود – استفاده می‌شود، خواه در حکم تکلیفی؛ مثل اباحه تصرف در مال غیر با رضایت مالک، اگرچه به زبان بیان نکند و خواه در حکم وضعی؛ مانند ضمان در باب اتلاف، و هم در اثبات حکم شرعی ظاهری – که در علم اصول فقه از آن بحث می‌شود – به کار می‌رود؛ مثل حجیت ظواهر و خبر واحد ثقه.
بنای عقلاء در تنقیح موضوعات هم به کار می‌رود، و آن هم به دو شکل صورت می‌گیرد:
الف. گاهی بنای عقلاء جهت تنقیح موضوع حکم شرعی به کار می‌رود.
ب. و گاهی فهم ما را از دلیل شرعی، روشن و منقح می‌نماید.[2]
جایگاه بنای عقلاء در استنباط احکام فقهی
می‌توان یکی از ادله فقهی را بنای عقلاء دانست. البته در فقه کمتر به این دلیل توجه شده است؛ زیرا ایشان با ‌وجود روایات، خود را بی‌نیاز از بنای عقلاء دانسته‌اند. اما از آن‌جایی که استناد به بنای عقلاء در بسیاری از فروع که بر این قاعده متفرع می‌گردند، تأثیر دارد لذا ضروری است به بنای عقلاء نیز استناد شود،[3] چنانچه بسیاری از قواعد فقه مانند: قاعده «ما یضمن و ما لا یضمن»، قاعده «اصالة الصحة» و ... نیز مستند به بنای عقلاء می‌باشند. بنای عقلاء در استنباط احکام نقش بسیار مؤثری را ایفاء می‌کند.
بدیهی است که مقصود از بنای عقلاء هر گونه بنایی است که با روش‌های عقلایی سازگاری داشته باشد، ولی چنانچه اگر عقلاء اعمالی را انجام دهند که با اصول عقلانی هماهنگ نباشد یا با اصول عدالت سازگاری نداشته باشد، نمی‌توان آن‌را داخل در حوزه بنای عقلاء دانست.   [1] . ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ص 127، تهران، نشر نی‏، چاپ ششم، 1387ش؛ ر.ک: «سیره مستمره، سیره متشرعه، بنای عقلا و عرف»، سؤال 43565. [2] . اسدی، حسن، بناء عقلاء و جایگاه آن در ادله احکام، مجله تخصصی فقه و مبانی حقوق واحد، ص 121 – 122. [3] . مرعشی‌ شوشتری، سید محمد حسن، دیدگاه‌های نو در حقوق، ج ‌2، ص 164، تهران، نشر میزان‌، چاپ دوم‌، 1427ق‌.